Што ў беларускім кіно было такога надзвычайнага, што разбурала б стэрэатып пра сумны і нецікавы айчынны кінематограф? Што ішло ўразрэз з генеральнай лініяй і з'яўлялася нягледзячы ні на што? Што было нетыповым, перадавым, авангардным для свайго часу і нават пэўным чынам вызначала кірунак развіцця кінамастацтва? З гэтымі пытаннямі мы звярнуліся да кінапрафесіяналаў, што ведаюць айчыннае кіно як свае пяць пальцаў, каб у выніку атрымаць два фільмы, адзін серыял і адзін кінапраект, то-бок чатыры з'явы, па якіх варта даследаваць «іншае» беларускае кіно. Але гэта пакуль што чатыры: падборка яшчэ будзе дапаўняцца.
Ірына Дзям'янава, праграмны дырэктар кінафестывалю «Лістапад»:
— Банальна казаць, што Вінаградаў з «Усходнім калідорам» апярэдзіў час, але фільм сапраўды вылучаўся і выклікаў шалёнае супраціўленне, у першую чаргу з-за тэматыкі. Карціна апавядае пра дагэтуль не прачытаную, не асэнсаваную і не даследаваную старонку гісторыі — мінскае падполле, хоць слова «мінскае» тут не прагаворваецца. Вінаградаў на гэтай глебе стварае амаль дэтэктыўны сюжэт, дзе невядома, хто правы, хто вінаваты, хто здраднік, а хто ахвяра. Увесь фільм — клубок незразумеласцяў, дзе за эстэцкімі камерай і інтэр'ерамі тым не менш прачытваецца рэжысёрская думка, што вайна амаль у кожным забівае чалавека і абуджае звера, што ў такіх умовах у неідэальнай чалавечай натуры не можа не праявіцца жудасная істота.
Да таго ж карціна візуальна незвычайная, хоць яе візуальны бок — аператарам быў Юрый Марухін, а мастаком Яўген Ігнацьеў — нават у большай ступені ўражвае нас сённяшніх. Аўтары надзвычайна працуюць з фактурай і святлом, сыходзяць у графіку і гуляюць сілуэтамі, здымаюць у дзіўных інтэр'ерах — казематах, каменных падвалах са скляпеністымі столямі, закінутых ці то касцёлах, ці то ў цэрквах.
Важна, што Вінаградаў са сцэнарыстам Алесем Кучарам ва «Усходнім калідоры» здолелі закрануць яўрэйскую тэму. У фільме, напрыклад, гучаць чатыры мовы — беларуская, руская з утрыраваным беларускім акцэнтам, нямецкая і ідыш, чаго для тых часоў немагчыма ўявіць.
Драма ў тым, што карціна ні на што не паўплывала, бо яе ніхто не бачыў: яна паказвалася ў трэцеразрадных клубах, дзе сеанс адбываўся, калі куплялася пяць білетаў. Гэта драма і сённяшняга беларускага кіно: неабходная ў мастацтве сувязь часоў папросту адсутнічае. Святлана Алексіевіч неяк сказала пра стужку «Хатынь. 5 км» Ігара Калоўскага і Алеся Адамовіча: маўляў, каб яна выйшла тады, калі была створана, то наша дакументальнае кіно развівалася б інакш. Тое ж з «Усходнім калідорам», які хоць і не лёг на паліцу, тым не менш быў надоўга забыты.
Максім Жбанкоў, культуролаг:
— У савецкім кіно Захад быў аб'ектам ідэйнай крытыкі і ціхай зайздрасці. Людзі «адтуль» выглядалі шпіёнамі, аферыстамі, бандзюкамі, здраднікамі і алкатусоўшчыкамі — у найлепшым выпадку карысталюбнымі прыдуркамі і сумнымі канфармістамі. Дзіўная чароўнасць трохсерыйнага тэлефільма паводле рамана Роберта Пэна Уорэна ў тым, што ён фармальна перадаў усе згаданыя шаблоны, але пры гэтым ператварыўся ў рэдкай сілы (нават па цяперашніх мерках) псіхадраму.
Як звычайна, Амерыка тут «ляпілася» па-беднаму — з нарэзкі кінахронікі і прыбалтыйскіх гарадкоў, але ў гэтых умоўных пейзажах дзейнічалі, любілі і паміралі магутныя і яркія характары. Часопісны хіт пазамінулага сезона («Уся каралеўская раць» выйшла ў «Новом мире» ў 1968-м, пасля — асобнай кнігай) супаў з зорнай акцёрскай зборнай, дзе не было ніводнага выпадковага імя і слабой аддачы. Падобны эфект у тую пару далі толькі «Сямнаццаць імгненняў вясны». Жжонаў, Плят, Яфрэмаў, Папанаў, Дураў, Іваноў, Лаўрова, Янкоўскі-старэйшы, Дзямідава... І, вядома ж, цудоўны Міхаіл Казакоў у сваёй найлепшай ролі цынічнага журналюгі Джэка Бёрдэна.
Рэжысёр Гутковіч здолеў не проста стварыць дакладную партытуру падзеі — ён у сваёй някідкай манеры (да «Раці» здымаў па Мележу, пасля — па Шамякіну) разыграў універсальную гісторыю чалавечых страсцей. І ўся маскоўская акцёрская банда прыйшла ў «Раць», каб расказаць — па сутнасці — пра сябе. Пра тых, хто быў страчаны ў грукаце вялікай палітыкі, каго кінулі каханыя і каму здрадзілі сябры, хто безнадзейна спрабуе склеіць музыку жыцця з памылак, подласцяў і пустых надзей. Таму што тут яе больш няма з чаго склеіць. Небяспечная гэта справа — гуляць у Захад.
Людміла Саянкова, кінакрытык:
— Калі «Магіла льва» выйшла на экраны — а стужка знята па паэме Янкі Купалы «Курган», — яе ўспрынялі як фільм пра барацьбу сялянства супраць несправядлівых князёў. Але, на мой погляд, сацыяльная тэма ў гэтым выпадку — другарадная. Галоўным тут з'яўляецца якраз тое, за што фільм у застойныя савецкія часы, калі ён быў створаны, крытыкавалі. Яго папракалі ў драбнатэмнасці: у стужцы ёсць вельмі пачуццёва расказаная меладраматычная гісторыя адносін паміж Машэкам, Любавай і князем Усяславам — і з гэтым матывам любоўнага трохкутніка ў свой час не захацелі лічыцца.
Фільм зроблены вельмі неадназначна. Любава, якая была нявестай Машэкі, раптам становіцца выбранніцай князя, і не проста становіцца выбранніцай паняволі — яе пачуцці насамрэч паварочваюцца ад Машэкі да князя. Мы бачым, як Любава робіць гэты выбар, як ён становіцца яе ўнутраным жаданнем і як дзяўчына яму супраціўляецца. Я добра помню сцэну, калі паміж Любавай і князем у яго пакоях адбываецца збліжэнне і гэтае збліжэнне паказана як цнатлівы танец. У гэтым сэнсе «Магіла льва» — вельмі тонкая, пачуццёвая, эратычная стужка.
Тут, уласна, пачынаецца стыль тады яшчэ маладога Валерыя Рубінчыка — яго ўменне ствараць атмасферу і перадаваць нюансы схаваных пачуццяў. Да таго ж рэжысёр здорава падабраў каманду. Вядомы танцоўшчык Марыс Ліепа вельмі пластычна сыграў ролю князя. Ва ўнісон яму іграе Любаву Валянціна Шэндрыкава. Цудоўны аператар Юрый Марухін зняў фільм такім чынам, што ў ім адчуваюцца эпічнасць і быліннасць. Мастак-пастаноўшчык Яўген Ігнацьеў дасціпна выбудаваў антураж карціны, а якія там касцюмы! Любава носіць зусім не беларускія народныя строі — у яе адзенні ёсць нешта ад егіпецкіх фараонаў, эпохі мадэрну і Густава Клімта.
Карціна была незвычайнай для свайго часу, для беларускага кіно і для экранізацый — Рубінчык не проста перавёў паэму Купалы ў візуальнае ўвасабленне, а быццам пераасэнсаваў літаратурны твор і надаў яму адэкватную экранную форму, дзе ёсць і паэзія, і эпічнасць, і гісторыя кахання.
Тарас Тарналіцкі, кінааглядальнік:
— Калі задацца пытаннем, што ў сучасным беларускім кіно можна аднесці да авангарду, на розум адразу прыходзяць работы Андрэя Кудзіненкі.
Фактычна апошні вучань па-сапраўднаму вялікага савецкага кінамастака Віктара Турава, ён з самага пачатку не шукаў паразумення з афіцыйнымі інстытуцыямі і аўтарытэтамі, на хаду руйнуючы ідэалагічныя каноны. Так, альманах «Акупацыя. Містэрыі» ў сярэдзіне нулявых разбурыў свяшчэнны міф пра Вялікую Айчынную як гераічны эпас, ператварыўшы яго ў постмадэрнісцкае сутыкненне жанраў, хрысціянскіх сюжэтаў і культурных архетыпаў. Тут чырвонаармеец мог аказацца злодзеем, а нямецкі салдат — ахвярай абставін, паліцай марыў пра сапраўднае беларускае кіно, а партызаны ў лесе разважалі аб нацыянальнай самаідэнтыфікацыі.
Такая эклектычная кінамова зноў паўстала праз дзесяць гадоў, у сярэдзіне 2010-х, калі Кудзіненка распачаў мастацкі арт-праект, закліканы даць маладым аўтарам метады калектыўнай работы ва ўмовах нястачы грошай дзяржава не дапамагае, а не здымаць немагчыма. Так з'явіўся «Хранатоп» — YouTube-серыял без пачатку і канца, у якім аўтары ў кароткай форме аднаўлялі старадаўнія рытуалы беларусаў, расказвалі хтанічныя казкі пра сучаснасць, перапрыдумлялі сваю «паўднёвую готыку», дзе містыка і макабр ідуць плячо да пляча. Тым не менш праз чатыры гады класічны «Хранатоп» сканаў, не вытрымаўшы выпрабавання «меднымі трубамі»: рэжысёры пересталі публікаваць у сеціве свае работы, разлічваючы атрымаць поспех на звычайных кінафестывалях, а гэта ішло ўразрэз з ідэйнымі каштоўнасцямі праекта. На яго месцы год таму паўстаў «Хранатоп В», але які лёс яго чакае, нам яшчэ давядзецца ўбачыць.
Падрыхтавала Ірэна КАЦЯЛОВІЧ
Фіналістка праекта «Акадэмія талентаў» на АНТ — пра творчасць і жыццё.
На гэтым тыдні Цяльцы будуць проста незаменныя ўсюды, дзе іх ведаюць.
Аляксандр Курэц – самы малады народны выбраннік у сваім сельсавеце і адзіны дэпутат сярод сваіх калег па службе.
