Унікальны будынак, у якім сёння 58 школьнікам дапамагаюць здабываць веды 18 педагогаў, узведзены яшчэ на пачатку ХІХ стагоддзя. Дарэчы, гэтае месца ўпрыгожваюць людзі, якія захоўваюць і прымнажаюць гісторыю старажытнага мястэчка, а цяпер аграгарадка Пярэдзелка. На карце гэты населены пункт практычна зліваецца з іншым — пасёлкам Суткова.
Андрэй Колас, які ў Суткоўскай сярэдняй школе выкладае гісторыю, грамадазнаўства і геаграфію, праводзіць экскурсію па школьным музеі. З падачы педагога і краязнаўцы сціплыя героі чорна-белых здымкаў ажываюць і распавядаюць свае дзіўныя гісторыі.
Напрыклад, легенда пра выхадца вёскі Пярэдзелка, балтыйскага марака Фёдара Саманчука, зачароўвае школьнікаў. У Першую сусветную вайну былы каваль трапіў служыць на эскадраны мінаносец «Гром». Расійскі карабель сярод іншых абараняў Маанзундскі архіпелаг ад уварвання ў Фінскі заліў германскага флоту. Судна трапіла пад абстрэл нямецкага лінкора. Быў прабіты борт «Грома» ніжэй ватэрлініі, і карабель стаў хіліцца, напаўняцца вадой.
— Многія, у тым ліку і Фёдар Саманчук, перабраліся на кананерскую лодку «Храбры», — распавядае Андрэй Колас. — Але, калі да карабля стаў набліжацца эскадраны мінаносец саперніка, матрос вярнуўся на свой карабель, які тануў. У момант, калі нямецкі мінаносец «В-98» меў намер прышвартавацца, дакладны стрэл тарпеднага апарата, які зрабіў з мінаносца Фёдар Саманчук, разбіў яго на дзве паловы. Бясстрашны матрос знішчыў і свой карабель, каб ён не дастаўся ворагу. Пры апошнім выбуху Фёдара выкінула за борт. Дзіўна, што Саманчук пры гэтым не загінуў, а быў падабраны і трапіў у палон да немцаў. Яшчэ больш дзіўна, што ён двойчы бег з палону (другі раз паспяхова) і вярнуўся на радзіму праз некалькі гадоў. Герой нікому не распавядаў пра свой подзвіг, і толькі ў 1955 годзе, калі звесткі пра яго сталі адшукваць праз ваенкамат, адкрылася неверагодная гісторыя. На той момант 68-гадовага жыхара Пярэдзелкі Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР узнагародзілі ордэнам Чырвонага Сцяга.
У 1957 годзе быў зняты фільм «Балтыйская слава» пра падзеі Першай сусветнай, і Саманчук стаў прататыпам галоўнага героя Фёдара Лютага. Таксама подзвіг беларуса апісаны ў мастацкім рамане Валянціна Пікуля «Маанзунд». Там Фёдар Саманчук названы старшыной Трафімам Семенчуком. Ну а ў музеі Суткоўскай школы ёсць фатаграфіі, на якіх Фядор Еўдакімавіч Саманчук мае зносіны з дзецьмі.
Педагог і краязнаўца Андрэй Колас, які ў Суткоўскай сярэдняй школе выкладае гісторыю, грамадазнаўства і геаграфію, праводзіць экскурсію па школьным музеі. З яго падачы сціплыя героі чорна-белых здымкаў ажываюць і распавядаюць свае дзіўныя гісторыі.
— Тут у нас жыў Яўген Клумаў — прафесар медыцынскіх навук, удзельнік Мінскага антыфашысцкага падполля, якому было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Яўген Уладзіміравіч нарадзіўся ў 1878 годзе ў Маскве. Медыцынскую кар’еру пачынаў у якасці ваеннага доктара падчас руска-японскай вайны. У 1907 годзе, па запрашэнні графіні Бараноўскай, ён пераехаў да нас у Суткова, дзе на працягу дзесяці гадоў працаваў земскім урачом. Ёсць легендарная гісторыя першай аперацыі на сэрцы, якую доктар Клумаў зрабіў жыхару Лоева прыблізна ў 1914 годзе. Студэнт гуляў з рэвальверам і выпадкова стрэліў у сэрца. Клумаў жыў насупраць. Хірург прыбег і ў палявых умовах выратаваў чалавеку жыццё. Да таго ж гэта ён на пачатку мінулага стагоддзя падняў Суткоўскую бальніцу на неверагодную вышыню. Сярод земскіх бальніц яна лічылася адной з самых лепшых. Дарэчы, нашы землі ў тыя часы адносіліся да Рэчыцкага павета Мінскай губерні.
Вядома, што ўрач Клумаў вёў тут, а потым і ў Лоеве, рознабаковую практыку: лячыў, выконваў хірургічныя аперацыі, прымаў роды, выдаляў хворыя зубы. У гады Першай сусветнай і Грамадзянскай войнаў працаваў хірургам Мінскага шпіталя Чырвонага Крыжа, а затым у палявым франтавым шпіталі Чырвонай Арміі. У перадваенны перыяд стаў адным з вядучых хірургаў і гінеколагаў Беларусі, выкладаў у Мінскім медыцынскім інстытуце. У чэрвені 1941 года сям’я Клумава не паспела эвакуіравацца з Мінска і прафесар працягнуў сваю працу ў 3-й клінічнай бальніцы. Ён наладзіў сувязь з Мінскім падполлем і забяспечваў падпольшчыкаў і партызан медыкаментамі, выдаваў ліпавыя даведкі пра хваробы, якія ратавалі людзей ад адгону ў Германію. У кастрычніку 1943 года прафесар Клумаў з жонкай Галінай былі арыштаваны нацыстамі. Яны загінулі ў машыне-душагубцы пры этапіраванні ў лагер смерці Трасцянец.
Імем Яўгена Уладзіміравіча Клумава ў Мінску названы вуліца і завулак, школа № 57 і 3-я клінічная бальніца, на будынку якой усталявана мемарыяльная дошка.
У памяць пра Героя Савецкага Саюза Яўгена Клумава ёсць мемарыяльная дошка і на будынку медыцынскай амбулаторыі ў аграгарадку Пярэдзелка.
Знакамітая былая сядзіба здаля і сёння ўражвае веліччу класічнай архітэктуры. Асабняк знаходзіцца ў вельмі прыгожым месцы на высокім беразе Дняпра. Экспрапрыяваныя ў паслярэвалюцыйныя гады панскія маёнткі звычайна змянялі сваё прызначэнне — у тым ліку ў іх размяшчалі школы. Але, як правіла, з працягам часу для ўстаноў адукацыі будаваліся спецыяльныя памяшканні. У Суткове ж і цяпер менавіта школьнікі і настаўнікі адказваюць за захаванасць пабудовы, якая на фасадзе мае таблічку «Гісторыка-культурная каштоўнасць». На дзяржаўным уліку не толькі сядзібны дом і флігель, але і пяць гектараў зялёнай зоны, якая захавала рысы сядзібнага парку эпохі класіцызму.
Педагогам і вучням Суткоўскай сярэдняй школы наогул можна пазайздросціць. З вокнаў усіх навучальных аўдыторый адкрываецца раскошны від на парк. Кабінет матэматыкі працягваецца шырокім балконам. На сіметрычнай верандзе праходзяць школьныя тэатралізаваныя відовішчы.
— У нашага ўнікальнага будынка ёсць душа, — упэўнена дырэктар Суткоўскай школы Людміла Краўчанка. — Тут у любую пару года вельмі камфортна — не горача і не холадна. У нас сцены вельмі тоўстыя, а вышыня столі — 4,6 метра. Гісторыю дзеці вывучаюць у тым ліку ў музеі па матэрыялах вядомых беларускіх навукоўцаў, а біялогію — у парку, дзе растуць асабліва каштоўныя пароды дрэў. Гэта, напрыклад, арэх маньчжурскі, піхта і дуб. Захаваліся фруктовы сад і падзелены ярам на паўночную і паўднёвую часткі парк.
Сядзіба была пабудавана на пачатку ХІХ стагоддзя (па некаторых звестках, у 1810 годзе) Мікалаем Рудзіеўскім, зяцем Станіслава Юдзіцкага — тагачаснага ўладальніка амаль усёй тэрыторыі Лоеўшчыны. Потым яна мяняла гаспадароў.
З 1870 года Суткоўскі маёнтак стаў летняй рэзідэнцыяй графіні Кацярыны Васільеўны Бараноўскай. Дзякуючы занатаваным успамінам яе роднага брата, вядомага расійскага кнігавыдаўца Міхаіла Васільевіча Сабашнікава, захаваліся падрабязныя звесткі пра сядзібу і яе апошніх гаспадароў.
Мужам Кацярыны Васільеўны стаў юрыст, удзельнік руска-турэцкай вайны Аляксандр Іванавіч Бараноўскі. Разам з сям’ёй, у якой нарадзілася пяцёра дзяцей, графіня прыязджала з Пецярбурга ў Суткова адпачываць. Пад яе кіраўніцтвам былі пабудаваны вадзяны млын, лесапільня, вінакурны завод, закладзены пладовы сад. У яе бытнасць удасканалілася сельскагаспадарчая вытворчасць: укараняўся севаабарот, былі пракапаны каналы для асушвання балот, пашыраны плошчы палёў і лясоў, а таксама закуплены буйная рагатая скаціна і створана малочнатаварная вытворчасць. Стабільны прыбытак дазволіў утрымліваць дзве сельскія школы і бясплатную бальніцу для насельніцтва.
Вядома, што пасля рэвалюцыі сям’я Кацярыны Бараноўскай эмігрыравала ў Канаду. Гэтаму папярэднічалі неаднаразовыя падпалы і напады, якія адбываліся на пачатку XX стагоддзя. У 1905 годзе быў здзейснены падпал мясцовага вінакурнага завода. Ранняй вясной 1918 года на сядзібу напалі сем мужчын у масках і запатрабавалі выдаць сталовае срэбра. Апошні напад быў здзейснены ў лістападзе 1919 года. Гаспадыня з гасцямі паспелі схавацца на гарышчы дома, які доўга руйнавалі рабаўнікі. Пасля гэтага графіня назаўжды пакінула сядзібу. Вядома, што апошняя ўладальніца маёнтка пасля цяжкай хваробы памерла ў эміграцыі ў 1926 годзе.
Прынамсі, у 1991 годзе ў былой сядзібе Суткова пабывала ўнучка графіні — Кэтлін Бараноўская-Барзадзі, якая на той момант жыла ў Канадзе і працавала кінарэжысёрам. У кнізе ганаровых гасцей школы захаваўся яе запіс: «Вельмі шчаслівы дзень для мяне, таму што я пабывала ў старадаўнім фамільным доме. Мае бацька і маці правялі шмат шчаслівых гадоў тут. Я спадзяюся, што вы таксама».
Краязнавец Андрэй Колас распавядае, што пасля таго, як гаспадары кінулі дом, маёнтак паспелі часткова разрабаваць. Але ў 1920 годзе на землях, якія раней належалі графіні Бараноўскай, было арганізавана таварыства па апрацоўцы зямлі. 18 сакавіка 1922 года яно было ператворана ў «Дняпроўскую камуну». У 1924 годзе новыя ўлады вырашылі перабудаваць прыгожы і моцны будынак пад школу сялянскай моладзі імя Леніна. Акрамя ведаў, вучням давалі навыкі сельскагаспадарчай работы. Напрыклад, на мясцовым пчальніку яны вучыліся даглядаць пчол, на доследным участку вырошчвалі гародніну. Падчас вайны тут па чарзе былі нямецкі і чырвонаармейскі шпіталі. У пасляваенны час сядзіба была цэнтрам саўгаса «Дняпроўскі».
Андрэй Васільевіч адзначае, што першы дырэктар школы Лук’ян Паўлавіч Бушчык, які працаваў у Суткова з 1924 да 1929 года, пазней стаў доктарам гістарычных навук і напісаў падручнік па гісторыі СССР для 8 класа. Па ім вучыліся ўсе дзеці Савецкага Саюза.
Мясцовы школьны музей, дарэчы, быў заснаваны вядомым беларускім навукоўцам Георгіем Васільевічам Штыхавым. Ён тут працаваў настаўнікам гісторыі з 1954 да 1956 года. Пазней абараніў доктарскую дысертацыю ў Інстытуце гісторыі НАН Беларусі.
— У нашым музеі ёсць фотаздымкі і замалёўкі з раскопак, зробленыя вучоным-археолагам асабіста. Ён капаў у суседніх вёсках: Мохаве, Гарошкаве, Чапліне. Сёння нашы вучні не толькі наведваюць музей на экскурсіях, але працягваюць справу вядомых навукоўцаў — паспяхова бяруць удзел у розных навуковых канферэнцыях і конкурсах. Мы з дзецьмі глыбока вывучаем тэмы, звязаныя з Вялікай Айчыннай вайной, гаворым пра генацыд і халакост. Таксама нас цікавіць, як на гэтых тэрыторыях развівалася прамысловасць у XІX—XX стагоддзях. Я сам, дарэчы, нядаўна закончыў аспірантуру Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Працую над кандыдацкай дысертацыяй, якая прысвечана механізаванню сельскай гаспадаркі нашай краіны з 1921 да 1941 года. На гэты момант у мяне 25 публікацый у розных навуковых выданнях. Звярніце ўвагу: вось на здымцы 1927 года трактарны парк калгаса «Дняпроўская камуна». Ён у той час быў адзін з самых буйных у Беларусі. Тады на балансе калгаса было пяць савецкіх трактароў маркі «Фардзон-Пуцілавец». Так была сфарміравана першая трактарная калона. У гэтым краі бедныя, малаўраджайныя землі. Менавіта таму людзі ішлі ў калгас даволі ахвотна. Лічылі, што разам можна дасягнуць большага.
Андрэй Колас паказвае фота з польскага архіва — графічны малюнак Лоева 1651 года. Высвятляецца, што сёння невялічкі райцэнтр Лоеў у 1576 годзе атрымаў Магдэбургскае права на самакіраванне. З-за казацка-сялянскіх войнаў дакументы згубіліся, і гэты факт стаў вядомы толькі ў 2010-х гадах.
Падзеі, якія адбываліся на тэрыторыі Лоеўскага раёна падчас Вялікай Айчыннай вайны, — асаблівая вялізная старонка, якую добра ведаюць мясцовыя жыхары. Бітва, якая праходзіла тут у сярэдзіне кастрычніка 1943 года, лічыцца адной з самых кровапралітных за ўсю гісторыю Вялікай Айчыннай. Пра яе падрабязна расказвае разгорнутая экспазіцыя Лоеўскага мемарыяльнага комплексу «Бітва за Днепр». Да таго ж вядома, што за час баявых дзеянняў мясцовыя партызаны пусцілі пад адхон 89 варожых эшалонаў з жывой сілай і тэхнікай, знішчылі тры самалёты, падрывалі масты, шкодзілі тэлефонную сувязь, знішчалі паліцэйскія ўчасткі...
— А вы ведаеце, што менавіта ў Лоеве прайшоў самы першы партызанскі парад? — нечакана пытаецца ў мяне Андрэй Колас. — У самы разгар Вялікай Айчыннай вайны, яшчэ 8 лістапада 1942 года, на цэнтральнай плошчы ў Лоеве прайшоў мітынг і партызанскі парад у гонар 25-й гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі. На збудаванай трыбуне стаялі партызанскія камандзіры Каўпак, Руднеў, Сабураў. Міма іх праходзілі партызанскія роты. Уся плошча была запоўнена народам. Людзі радаваліся і плакалі.
На тэрыторыі Суткоўскай школы ёсць два вялікія пахаванні воінаў Чырвонай Арміі. У адным — прах салдат і афіцэраў, якія памерлі ў той час, калі ў будынку з восені 1943 да 1944 года быў чырвонаармейскі шпіталь. У іншым — тых, хто загінуў пры фарсіраванні Дняпра. Дырэктар установы адукацыі Людміла Краўчанка распавядае, што вучні пастаянна даглядаюць гэтыя брацкія могілкі.
Ірына АСТАШКЕВІЧ
Фота аўтара і з архіва музея Суткоўскай сярэдняй школы
З мастацтвам па жыцці.
Баявое ўзаемадзеянне найвышэйшага ўзроўню.
«Дзесяцігоддзі школьнае харчаванне нашых дзяцей будавалася на аснове зборніка рэцэптур».
