«Ты нас ласкай атуліла». Патрыятызм — не толькі пачуцці, але і кагніцыі

Выхаванне патрыятызму ў маладога пакалення — адна з самых актуальных задач для сучаснай беларускай грамадскасці. Пры гэтым варта ясна ўсведамляць, што ўяўляе сабою гэты духоўна-псіхалагічны феномен — патрыятызм.

Патрыятызм — складанае паняцце, калі разглядаць яго аналітычна. Бясспрэчна, гэта найперш любоў — любоў да радзімы, да яе прыроды, да яе народа. Любоў можа быць усёахопнай, усёпаглынальнай, як у героя паэмы М. Ю. Лермантава «Мцыры» («Я знал одной лишь думы власть, // Одну, но пламенную страсть...»). Патрыятычным пачуццём ахоплены аўтар — Адам Міцкевіч — і яго героі з паэмы «Пан Тадэвуш». Ваяры и беларускія партызаны перыяду Вялікай Айчыннай вайны ажыццяўлялі подзвігі і ішлі на смерць не за камуністычную партыю, а за родную зямлю. 

У трагічным ХХ стагоддзі тысячы людзей па розных прычынах вымушаны былі пакідаць свае краіны. Па сведчанні многіх і многіх, няма больш пакутлівага пачуцця, як настальгія — туга па любімай страчанай Айчыне. 

Любоў да Радзімы не бывае сляпой — яна заўсёды спалучаецца з удзячнасцю сваёй зямлі, гонарам за яе або, наадварот, болем за яе пакуты ў ваеннае ліхалецце. 

Аднак, мне здаецца, патрыятызм — не толькі пачуцці, але і кагніцыі, гэта значыць, пэўныя перакананні, меркаванні, устаноўкі асобы, якія фарміруюцца па меры яе сталення («одной лишь думы власть»). 

Кагніцыі — інтэлектуальныя складнікі свядомасці — урэшце прыводзяць да ўсведамлення маладым чалавекам свайго абавязку перад радзімай і нават гатоўнасці аддаць за яе жыццё. 

Такім чынам, патрыятызм — асаблівае пачуццё, якое можна назваць вышэйшым, інтэлектуальна асветленым, бо, каб любіць, неабходна ведаць і разумець. Патрыёт — той, хто любіць Айчыну, бо ведае яе геаграфічныя асаблівасці, яе прыроду, яе гісторыю, яе культуру. 

Натуральна, што бацькі, выхавальнікі, настаўнікі, пісьменнікі, займаючыся выха¬ваннем маладога пакалення, павінны абавязкова ўлічваць узрост дзяцей, ступень іх разумовага развіцця. Скажам, адчуваць свой абавязак перад радзімай, гатоўнасць абараняць яе. Патрыятызм фарміруецца з падлеткавага ўзросту — старэйшага школьнага. Малодшым школьнікам неабходна даваць папярэднія звесткі пра родны край. Менавіта такой думкай кіраваўся знакаміты беларускі паэт і знаўца паэзіі Віктар Шніп, калі складаў зборнік паэзіі для малодшых школьнікаў «Зямля мая» з серыі «Жывая класіка дзецям», якая выходзіць у выдавецтве «Мастацкая літаратура». 

Зборнік невялікі, складаецца з 12 вершаў: улічана тое, што да кнігі можна звяртацца паслядоўна ў розныя дні і гадзіны, але можна прачытаць і за адзін раз, а таму ўражанні дзяцей не варта перагружаць. 

У большасці выпадкаў у вершах самі іх назвы даюць агульнае ўяўленне пра Радзіму: «Дарагая Беларусь», «Беларусь», «Мой край», «Зямля мая», «Прыляцеў я ў свой край», «Зямля з блакітнымі вачамі». 

«Беларусь». «Зямля». «Край». Назва краіны, якая нават падсвядома выклікае ста¬ноўчыя асацыяцыі. Зямля як сінонім планеты, пэўнай прасторы, глебы. А слова «край» — агульнаславянскае і першапачаткова азначала тэрыторыю, абавязкова нечым абмежаваную — хутчэй за ўсё прыроднай перашкодай-абаронай, напрыклад, ракой («Мой край — бялюткія бярозы // Абапал сіняе ракі» ў Веры Вярбы). Уяўленне аселых земляробаў пра сваю тэрыторыю — пачатак пачуцця патрыятызму. І коласаўскі «родны кут» — адсюль. Семантыка гэтых паняццяў — утульнасць свайго. Утульнасць ствараюць, як правіла, палі з вертыкальнымі дамінантамі прасторы — дрэвамі. У Артура Вольскага: «То ялінкі, то сасонкі // падпіраюць небакрай...» Беларус заўсёды жыў паблізу лесу, у акружэнні яго, або высаджваў сады. «Лясы шумяць, цвіце за полем гай» у Адама Русака. Немагчыма ўявіць нашу краі¬ну і без крыніц, азёраў, рэчак: «Зямля з блакітнымі вачамі — святло азёр, прастор лугоў»; «Звіняць крыніцы, як цымбалы»; «... Рэкі цягнуцца, як рукі, // Да чыстых рук тваіх сяброў» (Эдзі Агняцвет). Або ў Ніны Галіноўскай: «Зямля мая азёрная...» 

Паэты, прадстаўленыя ў зборніку, зачараваны прыгажосцю сваёй зямлі. Яна ўтульная і ў той жа час прасторная. «Залацістыя прасторы», — так іх бачыць Пятрусь Броўка. У яго ж: «Ты нас ласкай атуліла, // І я ў шчасці гавару: // „Як ты сэрцу майму міла, // Дарагая Беларусь“». 

Усе паэты прызнаюцца ў любові да Айчыны, адчуваюць сваю блізкасць да яе. Але каб тое ж адчуў маленькі чытач, неабходна і яго захапіць апісаннямі прыкмет роднага, па сутнасці, самага важнага для кожнага чалавека. У Васіля Жуковіча верш называецца «Незаменнае». Ён пералічвае святыя для беларуса словы: «Мір. Радзіма. Мама». І іншыя паэты акцэнтуюць увагу на нашых каштоўнасцях. Міхась Пазнякоў называе іх «Скарб»: «Гэта — праца, // Рукі, сэрцы, // Што ствараюць і пяюць. // Гэта — дружба, мір, // Што ў свеце // Нас з табою берагуць». 

Героі паэтаў — і птушкі, святыя для беларусаў. Дзеці любяць птушак, усё жывое, таму ўключэнне твораў пра іх у зборнік патрыятычнай лірыкі правамернае. Птушкі — яскравы прыклад прывязанасці да свайго, роднага, да гнязда, дзе нарадзіліся, да якога заўсёды вяр¬таюцца вясною. У Авяр’яна Дзеружынскага бусел радуецца, калі прылятае ў свой край. Лірычны герой Міхася Калачынскага ў вершы «Размова з жураўлём» вядзе дыялог з птушкай, пытае ў жорава, што ён бачыў. Шмат бачыў жораў у чужых краях, але «шлях у родны край бацькоўскі, // ён мілей зямель заморскіх». 

Складальнік кнігі ўключыў у яе нават верш «Беларуская бульба» Авяр’яна Дзеружынскага. На гэты раз паэт ужывае не высокія словы, а стравы з бульбы і спосабы яе кулінарнай апрацоўкі. Дзеці павінны адчуць важнасць і матэрыяльнага таксама, калі яно сваё, роднае. 

Аформіла кнігу Вольга Барай. Ілюстрацыі яе пераважна рэалістычна-ўмоўныя, але раптам сярод характэрных, рознакаляровых, пейзажаў — буйным планам буслы, бульба. Не толькі паэзія, словы, але і малюнкі дапамагаюць чытачам чаргаваць уражанні, пераключацца на розныя аб’екты, якія ў цэлым ствараюць карціну Радзімы. 

Зборнік «Зямля мая» складзены з вялікай любоўю і да роднага краю, і да маленькіх чытачоў. 

Таццяна ШАМЯКІНА