Пакутнік з вострым пяром

У Дзяржаўным музеі гісторыі беларускай літаратуры ў межах праекта «ЛіТэАрт» прайшла вечарына «На восеньскай мяжы», дзе адбылася прэзентацыя кнігі дакументальных аповесцяў «19 гадоў» Сяргея Грахоўскага ды ўшанаванне 110-годдзя Алеся Звонака і 115-гадовага юбілею Язэпа Пушчы.

На вечары гучала шмат вершаў згаданых паэтаў — і ў выкананні маладых артыстаў народнага літаратурнага тэатра «Жывое слова», і ў аўтарскім — у запісах чытаў Сяргей Грахоўскі.

 Аб’яднанне імёнаў трох выбітных пісьменнікаў на прэзентацыі не выпадковае. Усе яны былі беспадстаўна абвінавачаныя і асуджаныя, на доўгія гады вырваныя з жыцця, зведалі жахі рэпрэсій.

Сяргей Грахоўскі адбываў пакаранне ў сібірскіх лагерах з 1936 па 1955 гг. Яму пашанцавала вярнуцца адтуль, дзе нашмат болей вязняў памірала, чым заставалася жыць. Ён прайшоў праз пакуты і выжыў, і галоўным для сябе лічыў распавесці ўсяму свету пра скалечаныя лёсы, забраныя жыцці, нечалавечыя выпрабаванні, што выпалі на долю паплечнікаў, сяброў, таварышаў па няшчасці.

Дачка пісьменніка Таццяна Грахоўская згадвала: перш чым пачаць працу над успамінамі, яе бацька абмяркоўваў з сям’ёй, ці варта кранаць мінулае, — вяртанне туды прынясе толькі новыя пакуты і перажыванні. Спрабавалі адгаварыць. Але ён вырашыў інакш, бо адчуваў асабістую адказнасць за тых, хто не вярнуўся.

Казалі — рукапісы не гараць,

А я аднойчы бачыў, як гарэлі

Ў печы Галубковы акварэлі,

Як вершы адпраўлялі паміраць…

Гэтыя словы можна аднесці да літаратараў, якія засталіся непачутымі, нерэалізаванымі. «Усе тыя вязні дапамагалі адзін аднаму, і ў гэтым няма нічога дзіўнага, бо там былі найлепшыя...» — не сумняваецца Таццяна Грахоўская.

Згадкамі пра пісьменніка падзяліўся і Уладзімір Арлоў, рэжысёр і аўтар дзясятка навукова-папулярных кніг з серыі «100 выдатных дзеячаў». У. Арлоў, які быў асабіста знаёмы з С. Грахоўскім і зняў дакументальны фільм пра яго жыццё і творчасць, назваў паэта «пакутнікам з вострым пяром». З падачы Сяргея Грахоўскага рэжысёр яшчэ ў савецкія часы адшукаў у спецсховішчах недаступны тады твор Андрэя Мрыя «Запіскі Самсона Самасуя» і стварыў па ім мастацкі фільм.

 Дарэчы, дзякуючы ўспамінам С. Грахоўскага мы ведаем пра страшны лёс брата А. Мрыя, драматурга Васіля Шашалевіча, які загінуў на сібірскім лесапавале ў той час, калі ў Беларускім драматычным тэатры ішлі яго п’есы.

«У Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва захоўваюцца чатыры вопісы дакументаў Сяргея Грахоўскага. Па іх, а таксама па яго прозе можна вывучаць гісторыю пакалення рэпрэсаваных пісьменнікаў», — падзяліўся ўражаннямі даследчык і вядучы навуковы супрацоўнік архіва Віктар Жыбуль.

У вечарыне таксама браў удзел Аляксандр Чарнушэвіч, сын рэпрэсаванага пісьменніка, маладнякоўца Міколы Хведаровіча. Мікола Хведаровіч — аўтар кнігі ўспамінаў пра творцаў яго пакалення, сяброў і паплечнікаў: Цішку Гартнага, Алеся Гурло, Кузьму Чорнага, Андрэя Александровіча, Платона Галавача, Міхася Чарота. Амаль усе яны былі рэпрэсаваны, і толькі адзінкі праз гады выпрабаванняў вярнуліся жывымі. Гучалі імёны творцаў, чые жыцці былі адабраныя на самым узлёце: Валерыя Маракова, Алеся Дудара, Янкі Туміловіча...

Да юбілею пісьменнікаў была адкрыта міні-выстаўка «У бурлівым віры», дзе прадстаўленыя ўнікальныя матэрыялы з фондаў Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры. Выстаўка прысвечана аўтарам, якія, нягледзячы на свой нялёгкі лёс, знайшлі сілы вярнуцца на радзіму, працягваць пісаць і нагадваць пра тых, чые імёны маглі б застацца забытымі.

…ніхто за мяне не раскажа

Чаго я расказаць не паспеў, —

пісаў С. Грахоўскі. Ён імкнуўся паспець як мага больш. І цяпер праз яго намаганні, яго самаахвярную працу да нас вярнуліся рукапісы, якія не гараць, і імёны, якія мы мусім памятаць.

Таццяна БУДОВІЧ-БАРАДУЛЯ

Фота Аксаны Жлобіч