Сапраўднае застаецца

У чарговы раз перачытваю манаграфію «Крылы рамантыкі», раздзелы ў калектыўных навуковых выданнях, артыкулы і рэцэнзіі Тамары Чабан. Акрамя чыста прафесійнага інтарэсу, да гэтага прычынілася «круглая» дата: 31 мая вядомая даследчыца літаратуры, прызнаны крытык магла б адзначыць сваё 65-годдзе. На вялікі жаль, ужо чвэрць стагоддзя побач з імем і прозвішчам Тамары Канстанцінаўны Чабан даводзіцца ўжываць дзеясловы прошлага часу і ўмоўнага ладу: пераможаная невылечнай хваробай, 20 сакавіка 1992 года яна адышла ў небыццё. Робячы захады па ўратаванні свету ад новых магчымых Чарнобыляў, пратэстуючы (словам і справай) супраць рэалізацыі розных бяздумных праектаў, накшталт затаплення поймы Заходняй Дзвіны, маладая энергічная жанчына і ў страшным сне, пэўна, не магла ўявіць, што неўзабаве ў «зону бяды» трапіць сама. І што асірацеюць яе маленькія дзеці, у несуцішным горы будуць дажываць век бацькі. Не рэалізуюцца, застануцца толькі ў планах яе шматлікія навукова-творчыя задумы.

Крыху суцяшае (калі можна назваць гэта суцяшэннем), што Тамара Чабан здолела выкласціся і на кароткай часавай дыстанцыі (яе актыўная прысутнасць у літаратуразнаўстве і крытыцы доўжылася паўтара дзясятка гадоў), ярка, запамінальна, вынікова.

Годным унёскам у айчынную філалагічную навуку стала кандыдацкая дысертацыя Т. Чабан «Рамантычныя тэндэнцыі ў сучаснай беларускай паэзіі» (1982), абароне якой папярэднічаў выхад згаданай вышэй манаграфіі (выпадак па тым часе, бадай, беспрэцэдэнтны). Калі ж улічыць, што і кніга, і дысертацыя былі напісаны аспіранткай-завочніцай, то настойлівасці, працаздольнасці і відавочнай адоранасці Тамары Канстанцінаўны можна толькі здзіўляцца. У праблемным полі даследавання аказаліся складаныя аспекты літаратуразнаўчага дыскурсу: рамантычная канцэпцыя асобы, характар увасаблення мастацкага ідэалу, асаблівасці рамантычнай паэтыкі. Ва ўсіх гэтых пытаннях Т. Чабан выявіла зайздросную дасведчанасць, кампетэнтнасць, самастойнасць думак і меркаванняў, выкладзеных свежа, нетрафарэтна. Ужо тады, на пачатковым этапе навуковай дзейнасці, выразна абазначыўся галоўны прынцып літаратуразнаўцы: ажыццяўляць даследчую работу ў суаднесенасці аналізу і абагульненняў, не зніжацца да эмпірычнасці і не захапляцца адцягненым тэарэтызаваннем. І тады ж заўважыліся ўласцівыя Т. Чабан пачуццё такту і тонкі густ, непрадузятасць ацэнак і меркаванняў. Яны будуць засцерагаць ад схематызму і спрошчанасці, катэгарычнасці, гэтак як і перабольшанняў ці, наадварот, прыніжэння той ці іншай з’явы ў творчым працэсе.

Гэтыя якасці ў роўнай меры выяўляліся як у літаратуразнаўчых, так і ў крытычных працах Тамары Чабан. Будучы маладой па ўзросце, яна мела імідж высокапрафесійнага, аўтарытэтнага крытыка, з якім лічыліся, да каго прыслухоўваліся. Выступаючы ў розных крытычных жанрах (праблемны, дыскусійны артыкул, літаратурны агляд, творчы партрэт, інтэрв’ю, рэцэнзія і інш.), Т. Чабан з аднолькавым поспехам ацэньвала як агульналітаратурную сітуацыю, так і адметнасць канкрэтнай творчай індывідуальнасці. Асаблівую зацікаўленасць выклікалі напісаныя ёю гадавыя агляды маладой беларускай паэзіі, творчыя партрэты, рэцэнзіі на кнігі паэтак-сучасніц Яўгеніі Янішчыц, Валянціны Коўтун, Ніны Мацяш, Раісы Баравіковай, Дануты Бічэль, Галіны Каржанеўскай і інш.

З асаблівым піетэтам ставілася крытык да творчай асобы Алеся Разанава — гэта вынікала як з яе публічных лекцый перад аматарамі слоўнага мастацтва, так і з апублікаваных матэрыялаў (аглядныя артыкулы, рэцэнзія «На мяжы невымоўнага» на кнігу «Вастрыё стралы», дыялог крытыка з паэтам «Паэзія — у спасціжэнні паэзіі…» і інш.). Як тонкі, праніклівы крытык Т. Чабан выразна ўсведамляла маштаб і адметнасць разанаўскага творчага дару, разумела, што ён — лідар пакалення, ва ўсякім разе, паэтычнага (пакалення, да якога належала і яна сама). Адсюль і піетэт перад паэтам, старэйшым за крытыка на няпоўных пяць гадоў. Сказанае, аднак, не азначае, быццам у гаворцы пра творчасць А. Разанава прысутнічаюць ноты паддобрывання, захвальвання. Зусім не. Паэт ацэньваецца па высокім рахунку мастацкасці, крытык жа, па ўсім відаць, ведае цану слову і сабе, не займаецца самапрыніжэннем. Гэта выдатна прадэманстравана ў памянёным дыялогу «Паэзія — у спасціжэнні паэзіі…» У адрозненне ад многіх іншых публікацый такой жанравай разнавіднасці, у якіх роля крытыка найчасцей зводзіцца да фармулявання лапідарных пытанняў, у дадзеным выпадку дыялог адбываецца «на роўных», абазнанасць, глыбіня разважанняў крытыка не саступае глыбіні роздуму паэта-інтэлектуала. Вось у якім гістарычным «зрэзе» і руху прадстаўлена крытыкам роля паэзіі: «…У часы язычніцтва паэзія была замовай, лекамі, вяшчунствам, малітвай… У антычнасці — своеасаблівай міфалогіяй, апяваннем багоў і герояў… У рымскай дзяржаве — адным з відаў палітычнай дзейнасці, публіцыстычнага аратарскага майстэрства. У часы Арыстоцеля і Лукрэцыя Кара паэтычнай мовай выкладалася філасофія, навука «аб прыродзе рэчаў» і паходжанні свету. Сярэдневяковыя рэлігійныя трактаты і духоўныя павучанні таксама часта гучалі на мове паэзіі» («Дзень паэзіі-89»).

Гаворачы пра дзве іпастасі, у якіх Тамара Чабан выступала аднолькава паспяхова, варта падкрэсліць наступнае: яна ўмела «развесці» літаратуразнаўчы і крытычны падыходы, інструментарый, сродкі моўнастылёвага выражэння. Планавыя інстытуцкія тэмы былі вытрыманы ў акадэмічным стылі, утрымлівалі неабходную для навуковага даследавання атрыбутыку. Крытычныя ж матэрыялы ўяўлялі сабой уласна крытыку, былі «крытыкай без злучніка “і”» (М. Мушынскі). Шмат якія тэксты ў якасці ілюстрацыі напрошваюцца на цытаванне. Прыгадаем хіба публікацыю «Трэцяя рэальнасць» — адказы на пытанні лімаўскай анкеты пра самаўсведамленне крытыкі, яе здольнасць (ці няздольнасць) уздзейнічаць на літаратурны працэс. Нават у межах невялікай публікацыі аўтар здолела абазначыць тэарэтычныя аспекты праблемы і выйсці на жывую літаратурную рэальнасць: «…Рэдка была крытыка для пісьменніка “зрячим посохом”, найчасцей — грознай дубінай… А потым ператварылася ў “палачку-выручалачку” ў кішэні масцітых і тытулаваных… А цяпер усё часцей становіцца “палачкай-выбівалачкай” у групавых камандных гульнях…» («ЛіМ», 1.IX.1989). Відавочна, што ў дадзеным выпадку мы маем справу не са спакойным акадэмічным стылем, а з баявітым словам крытыка, які, калі трэба, не цураецца іранічных і нават з’едлівых інтанацый.

Значнасць навуковага і крытычнага патэнцыялу Тамары Чабан добра ўсведамлялася як у літаратурных колах (доказ таму — агромністая колькасць рэдакцыйных заказаў), так і ў калектыве, дзе яна працавала. У якасці пацвярджэння спашлюся на вядомы факт. У 1980-х — пачатку 1990-х гадоў у Інстытуце літаратуры ішла інтэнсіўная работа над шасцітомным біябібліяграфічным слоўнікам «Беларускія пісьменнікі». Праз узначаленую Адамам Мальдзісам бібліяграфічную групу, што працавала каля дзясятка гадоў, прайшлі, за выключэннем двух-трох чалавек, усе маладыя супрацоўнікі. Тамара Канстанцінаўна якраз і была з таго выключэння. І загадчык аддзела, і кіраўніцтва інстытута ў цэлым слушна лічылі, што ў інтарэсах установы перспектыўны, падрыхтаваны тэарэтык павінен займацца тэорыяй, а не губляць час на няхай сабе патрэбную, але шмат у чым тэхнічную працу. І Тамара апантана займалася сваёй любімай тэорыяй (варта прыгадаць яе раздзел «Лірычнае самавыяўленне паэта і сацыяльная рэальнасць», апублікаваны ў калектыўнай манаграфіі «Ідэйна-тэарэтычныя пытанні сучаснага літаратурнага працэсу» (1987), а таксама кнігу «Сучасная паэзія і фальклор» (1988), выдадзеную ў суаўтарстве з Я. Гарадніцкім. А яшчэ былі два раздзелы ў чатырохтомных «Нарысах па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей», некалькі раздзелаў у праграме па літаратуры для сярэдняй школы, якая стваралася ў тыя гады.

Квінтэсэнцыяй навуковых роздумаў, свайго роду лебядзінай песняй стаў для Тамары Чабан артыкул «Космас “Вянка”», што ў якасці літаратурнага каментарыя апублікаваны ў першым томе Поўнага збору твораў Максіма Багдановіча. У ім, як і ў «лебядзіных песнях» іншых аўтараў, ёсць нейкая своеасаблівая прасветленасць, так бы мовіць, надсветавасць. Чалавеку нібы адкрываюцца новыя далягляды, новыя сэнсы, невядомыя астатнім. Пачынаючы з дня выхаду «Вянка», пра кнігу пісалі такія знакамітыя крытыкі і даследчыкі літаратуры, як А. Навіна, І. Замоцін, Я. Плашчынскі, У. Дзяржынскі, А. Лойка, М. Стральцоў, Р. Бярозкін, У. Конан і інш. Пераасэнсаваўшы зробленае выдатнымі папярэднікамі, Т. Чабан у многім пайшла адметным шляхам. Варта адзначыць, што прапанаваная ёй кампазіцыя прынята за аснову пры падрыхтоўцы кнігі да выдання ў Поўным зборы твораў М. Багдановіча. Значэнне таго, што зроблена Т. Чабан у галіне багдановічазнаўства, на мой погляд, не да канца ўсвядомлена.

Навукова-крытычная спадчына Тамары Чабан пацвярджае ісціну пра наяўнасць выключэнняў з правіл. Дае «збоі», у прыватнасці, усталяванае меркаванне наконт хуткага старэння літаратуразнаўчых і крытычных прац. У работах Т. Чабан няшмат таго, што называюць данінай часу, што гучыць не актуальна. Адкінуўшы некаторую рыторыку савецкіх часоў (якой у Т. Чабан не так і многа), маем работы, сэнс і значэнне якіх актуалізуецца ў грамадска-культурнай прасторы пачатку ХХІ стагоддзя.

 За межамі размовы засталіся такія важныя сферы дзейнасці Т. Чабан, як навуковае рэдагаванне, укладальніцкая праца, старшынства і членства ў розных грамадскіх саветах, рэдакцыйных калегіях, у школе «Юны літаратар». І, несумненна, агромністая работа па абароне прыроды і беларускай мовы. Усімі гэтымі справамі Тамара Чабан займалася з поўнай самааддачай, выдаткоўваючы багата маральных і фізічных сіл і часу, якога заставалася ўсё менш.

Акідваючы мысленным позіркам тое, што зрабіла, які след і памяць пра сябе пакінула Тамара Чабан, згадваю лацінскае выслоўе littera scripta manent (напісанае застаецца). Безумоўна, застаецца. Асабліва тады, калі яно сапраўднае.

Алена ГУРСКАЯ