Што новага з'явілася ў Літаратурным музеі Максіма Багдановіча

Фонды — гэтае самае каштоўнае, што ёсць у любым музеі свету, і, зразумела, усе музейныя супрацоўнікі актыўна і плённа працуюць дзеля іх папаўнення. Літаратурны музей Максіма Багдановіча не выключэнне, штогод у нашы фонды паступаюць рэдкія ці ўнікальныя прадметы, звязаныя з асобай пісьменніка, яго роднымі і блізкімі, сябрамі, калегамі, папярэднікамі і паслядоўнікамі. Наша задача таксама — выяўленне артэфактаў, звязаных з ушанаваннем памяці пра М. Багдановіча. Некаторыя прадметы, напрыклад, мастацкія творы, набываюцца для фондаў за кошт сродкаў, якія выдаткоўвае Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь, іншыя беларускія дзяржаўныя ці прыватныя ўстановы. 

Вялікую дапамогу ў зборы каштоўнасцей аказваюць сябры музея М. Багдановіча. Так, у 2023 годзе шыкоўны падарунак для Літаратурнага музея Максіма Багдановіча зрабіў яраслаўскі гісторык Дзмітрый Фёдаравіч Полазнеў. Ён для беларусаў і ў прамым, і ў пераносным сэнсе не чужы чалавек, па-першае, напалову беларус, па-другое, у 1990-я гг., будучы на пасадзе дырэктара Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея-запаведніка «Карабіха», узяў пад сваё крыло нованароджаны музей Максіма Багдановіча ў Яраслаўлі. Летам мінулага года падчас камандзіроўкі супрацоўнікаў мінскага музея пісьменніка ў горад на Волзе Д. Полазнеў перадаў у фонды ўнікальнае выданне «Фатографы і фатаграфічныя атэлье Яраслаўскага краю (другая палова XIX — першая палова XX стст.)». Укладальнікі — Канстанцін Касцючэнка і Сяргей Ніканаў — добра вядомыя ў рэгіёне спецыялісты ў галіне гісторыі фатаграфіі. Двухтомны даведнік выдадзены ў Яраслаўлі ў 2019 годзе выдавецкім бюро «ВНД», невялікім накладам, пры фінансавай падтрымцы Ільі Смоліна. 

Выданне «Фатографы і фатаграфічныя атэлье Яраслаўскага краю» можна назваць сапраўдным летапісам яраслаўскай фатаграфіі. У рабоце над выданнем прымалі ўдзел шматлікія ўстановы, якія займаюцца захаваннем гістарычнай памяці, — музеі і архівы, а таксама прыватныя асобы — калекцыянеры, прафесійныя фатографы і аматары. Сярод дзяржаўных устаноў культуры — гісторыка-архітэктурныя і мастацкія музеі-запаведнікі Яраслаўля, Рыбінска, Растова, Пераслаўля-Залескага, Яраслаўскі мастацкі музей, Любімскі гісторыка-краязнаўчы музей, гісторыка-культурны комплекс «Вятское». З замежных устаноў удзел прыняў Літаратурны музей Максіма Багдановіча, філіял Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры (Мінск, Беларусь), але пра гэта крыху ніжэй.

Першы том даведніка прысвечаны фотамайстэрням, якія дзейнічалі непасрэдна ў Яраслаўлі і Яраслаўскім павеце. Другі, адпаведна, распавядае пра фотасправу ў іншых паветах Яраслаўскай губерні, а таксама Пераслаўскім павеце Уладзімірскай губерні. Ва ўступным слове ўкладальнікі выдання звярнуліся да гісторыі фатаграфічнай справы ў свеце, падрабязна спыніліся на дзейнасці мясцовых майстраў святлапісу. Шмат інфармацыі выяўлена імі ў Дзяржаўным архіве Яраслаўскай вобласці, дзе захоўваюцца дакументальныя сведчанні дзейнасці фатографаў. Другім кірункам працы стаў пошук звестак у гістарычных і літаратурных крыніцах, перыядычным друку другой паловы ХІХ стагоддзя, сучасных навуковых публікацыях. Падчас работы над выданнем удалося вярнуць у Яраслаўль рэдкія здымкі, што, як пішуць укладальнікі, «пераўтварыла працаёмкае даследаванне ў хвалюючы пошукавы працэс, які ўвянчаўся адкрыццём малавядомых фактаў яраслаўскай гісторыі і публікацыяй унікальных выяў».

Прозвішчы фатографаў падаюцца па алфавіце, што значна спрашчае працэс пошуку інфармацыі пра кожнага з іх. Даецца кароткая біяграфія майстра, а таксама звесткі пра фотаатэлье, якім ён кіраваў ці дзе працаваў, у якасці ілюстрацый — адна ці некалькі найбольш адметных фатаграфій. Указваецца прозвішча фатографа ці назва атэлье, пры магчымасці даты, імёны асоб на здымках, дадаецца іх кароткая біяграфія. Падрыхтоўка яраслаўскага даведніка шырока асвятлялася ў сродках масавай інфармацыі і сацыяльных сетках, што прыцягнула ўвагу супрацоўнікаў музея Максіма Багдановіча. У нашых музейных фондах захоўваецца шмат яраслаўскіх фотаздымкаў, сабраных на пачатку 1990-х падчас краязнаўчых экспедыцый па Яраслаўскім краі, а таксама перададзеных нашчадкамі родных паэта. Мы звязаліся з укладальнікамі выдання і прапанавалі ўключыць у яго фотаздымкі з фондаў беларускага музея. Наша ініцыятыва была падтрымана. Для яраслаўцаў было надзвычай важным, што мясцовыя фатографы зафіксавалі, так бы мовіць, знакамітых асоб. Хаця, зразумела, на момант здымак гімназіста Максіма Багдановіча ў 1909 ці ў 1911 годзе мала хто мог бы ацаніць маштаб асобы пісьменніка ці ўявіць яго ролю ў гісторыі беларускай літаратуры.

Для выдання «Фатографы і фатаграфічныя атэлье Яраслаўскага краю» з фондаў былі адабраны пяць музейных прадметаў, у тым ліку дзве візітныя фатаграфіі з атэлье П. І. Іваніцкага. На фота — гімназіст Максім Адамавіч Багдановіч і яго малодшы брат, таксама гімназіст, Леў Адамавіч Багдановіч. Здымкі датуюцца 1909 годам, паказаны іх адваротныя бакі. На адвароце фота Льва — запісы, зробленыя, верагодна, Нінай Барысаўнай Ватацы. Даследчыца атрымала каштоўныя падарункі ад нашчадкаў і падрыхтавала нататку «З сямейнага альбома Багдановічаў», якая была апублікавана ў часопісе «Беларусь», № 8, 1965 год. У якасці адной з ілюстрацый — фотаздымак Льва Багдановіча, абрэзаны, як і напісана на адвароце чырвоным алоўкам — «Оставить 3/5». Надзвычай каштоўным з’яўляецца фатаграфія Максіма Багдановіча, бо на яе адвароце аўтограф паэта — верш «Я нядужны, бязскрыдлы паэт…» і дата — 3 лютага 1910 года. У фатаграфічным даведніку пададзены адваротны бок здымка — партрэта М. Багдановіча, асобна прыведзены верш на беларускай мове і яго пераклад на рускую мову П. А. Сямыніна. 

Таксама ў выданне ўключаны два фотаздымкі з архіва зводнага брата паэта Мікалая Адамавіча Багдановіча. На адным з іх бацькі яго жонкі Веры Іванаўны Бялянінай, здымак зроблены ў атэлье «Французская фатаграфія», датуецца канцом ХІХ стагоддзя, на другім — маці Веры Бялянінай, фатаграфія зроблена ў атэлье Мікалая Фёдаравіча Ісерсона, 1890-я гг. Не менш цікавая апошняя фатаграфія з фондаў музея М. Багдановіча, уключаная ў яраслаўскі даведнік, — на ім Юрый Мікалаевіч Флаксерман. Здымак паступіў у фонды музея ў 1989 годзе, асабіста ад Флаксермана. У дакументах занатавана, што ён часам замяняў яраслаўскага фатографа Пракопія Іваніцкага. Дарэчы, па фондавых звестках і сястра Флаксермана працавала лабаранткай у атэлье Іваніцкага, а сам ён меў надзвычай багатую і цікавую біяграфію. Сапраўднае імя — Веніямін Абрамавіч, нарадзіўся ў 1895 годзе ў сяле Вялікім Яраслаўскай губерні. На пачатку ХХ стагоддзя працаваў памочнікам фатографа, потым займаўся рэвалюцыйнай і палітычнай дзейнасцю. Кандыдат тэхнічных навук, асуджаны на вялікія тэрміны. Пакаранне адбываў на Калыме і ў Краснаярскім краі. Рэабілітаваны ў 1955 годзе, памёр у Маскве ў 1995 годзе.

У выданні, што ўбачыла свет у Яраслаўлі, былі сюрпрызы для супрацоўнікаў Літаратурнага музея Максіма Багдановіча. На адным са здымкаў заўважылі мы стрыечную сястру паэта па лініі маці — Ганну Кіпрыянаўну Валасовіч. У 1915 годзе, падчас Першай сусветнай вайны, разам з сям’ёй яна эвакуіравалася з Мінска ў Яраслаўль, вучылася ў мясцовай жаночай гімназіі, на здымку — у гімназічнай форме. Прыемна здзівіў яшчэ адзін здымак, на якім у групе людзей сядзіць бацька паэта — Адам Ягоравіч Багдановіч. Фатаграфія мае штэмпель атэлье «Мініяцюр» Якава Сурыца, датуецца 1923 годам. На фота, акрамя А. Багдановіча, — яраслаўскія дактары Лазар Самуілавіч Ландау, Іосіф Лазаравіч Страшун і жонка апошняга Ева Маркаўна Страшун. Вельмі цешыць тое, што здымак цяпер прэзентуецца ў экспазіцыі Дома-музея Максіма Багдановіча ў Яраслаўлі.

Амерыканскі фатограф Салі Ман неяк заўважыла, што «фатаграфіі — гэта адчыненыя дзверы ў мінулае, але яны дазваляюць зазірнуць у будучыню». Прапануем разам з намі яшчэ раз перагарнуць старонкі даведніка «Фатографы і фатаграфічныя атэлье Яраслаўскага краю», каб паглядзець на вядомыя і невядомыя здымкі Багдановічаў, вялікая частка жыцця якіх прайшла ў старажытным прыгожым горадзе на Волзе. Супрацоўнікі Літаратурнага музея Максіма Багдановіча выказваюць шчырыя словы ўдзячнасці ўсім датычным да выдання, а асабліва — Дзмітрыю Фёдаравічу Полазневу за падарунак для музея.

Ірына МЫШКАВЕЦ