У чым сакрэт прыцягальнасці паэзіі «палескай ластаўкі»

Творчасць Яўгеніі Янішчыц не згубіць сваёй прыцягальнай сілы, пакуль існуе паэзія і гучыць беларуская мова. Лепшыя старонкі напісанага ёю ўвайшлі ў скарбонку шэдэўраў нашай нацыянальнай лірыкі. Летась паэтэсе магло б споўніцца 75 гадоў. 

Нарадзілася Яўгенія Янішчыц 20 лістапада 1948 года ў вёсцы Рудка Пінскага раёна на Берасцейшчыне ў звычайнай сялянскай сям’і, а праз сорак гадоў і пяць дзён, 25 лістапада 1988 года, яе лёс трагічна абарваўся. 

Рана прыйшла да яе вядомасць. Літаратурныя мэтры адразу прызналі яе самабытнай паэткай, з неардынарным лірычным голасам, прасякнутым незвычайнай шчырасцю, пяшчотай. Першы зборнік Янішчыц — «Снежныя грамніцы» (1970) выйшаў, калі Яўгенія яшчэ вучылася на аддзяленні беларускай мовы і літаратуры філфака БДУ. І далей выходзілі кніга за кнігай, радуючы прыхільнікаў сапраўднай паэзіі: «Дзень вечаровы» (1974), «Ясельда» (1978), «На беразе пляча» (1980), «Пара любові і жалю» (1983), «Каліна зімы» (1987). 

Пасля сыходу паэтэсы з жыцця яе спадчына ва ўсе часы карысталася заслужанай увагай. Да 70-годдзя з дня нараджэння Яўгеніі Янішчыц у выдавецтве «Мастацкая літаратура» ў серыі «100 вершаў» выйшаў зборнік «Кахання сад і ластаўка вясны». А летась свет пабачыў не менш цікавы праект выдавецтва — «Непрыручаная птушка». У кнігу ўвайшлі нізкі вершаў з прыжыццёвых зборнікаў Янішчыц. У анатацыі сказана: «Сёння, калі беларускае прыгожае пісьменства актыўна шукае новыя шляхі самасцвярджэння, у тым ліку праз наватарства і эксперымент, лірыка Яўгеніі Янішчыц, далёкая ад модных паэтычных павеваў, па-ранейшаму застаецца вяршыннай з’явай нашай літаратуры, кранаючы сэрцы як сталых прыхільнікаў сапраўднай паэзіі, так і моладзі».

Што ж такога ў гэтых традыцыйных з фарматворчага пункту гледжання вершах, што дазваляе даследчыкам літаратуры, крытыкам, чытачам у адзін голас захоплена сцвярджаць: так, гэтыя творы і па сёння ёсць непераўзыдзенай вяршыняй беларускай лірыкі? Перш за ўсё, безумоўна, прыродны талент, бездакорнае адчуванне слова. Але і гранічная шчырасць інтанацыі, адсутнасць штучнасці, найменшага фальшу. Зрэшты, хіба адно можа існаваць без другога? Сама Янішчыц прызнавалася, што баіцца паэтаў і паэтэс, у чыіх вершах пачуццё «наігранае, высмактанае з пальца». Яна цалкам аддавалася свайму прызванню, не ўяўляла сябе без творчасці і жыла, як пісала, — нагбом. «Непрыручанаю птушкай». Палкай, гранічна шчырай. «Паэзія — агонь і лёд: // Сто раз згараць і уздымацца». Так пранізліва, тонка яна адчувала свет — аголенымі нервамі і трапяткой душой, увесь час шукаючы ў ім «вытокі мудрасці і зла». ‘

Яе называлі «палеская ластаўка», падкрэсліваючы непарыўную духоўную сувязь яе паэзіі з радзімай. Любоўю да родных краявідаў, да «зялёных плёсаў», «сіняй радасці азёр», «ластавак з гнёздаў вясны», да «белых бусліх і мудрых лясоў» прасякнута ўся яе творчасць. З глыбокім пачуццём адданасці ўслаўляла паэтка маці і бацьку, з дзяцінства знаёмых ёй людзей — вяскоўцаў. Услаўляла сялянскую працу, якую добра ўмела рабіць і па якой вымярала свой лёс творцы: 

Мама, сею не жыта я, сею не лён. 

Але з лёну і жыта я словы складаю. 

Ва ўсіх мітрэнгах свайго сталічнага жыцця помніла, як запавет: «І ты душу сасмяглую напоіш // Сівой расою з роднага двара».

Нязменна гучыць у паэзіі Яўгеніі Янішчыц тэма гістарычнай памяці, патрыятызму, адчуванне крохкасці міру на планеце. Паказальны верш, датаваны 1985 годам і прысвечаны Аляксею Дудараву — з ім паэтка адчувае роднасць «па зорцы, што мкне з абеліска». Памяць вайны не адпускае яе і ў звычайнай паездцы: «Мы едзем ласкавым раскрыленым днём, // За дзень да вайны ў 41-м». Нават трава на пагорку абуджае думкі пра ваеннае ліхалецце: «Тут на траншэях і пагорках // Расце трагічная трава». Паэтка стварыла велічныя вобразы пасляваенных удоў, якія «тапталі ржышча, секлі буралом, жыццём масцілі горасныя кладкі» («Салдаткі»). Менавіта ў іх, вясковых жанчынах з няпростымі лёсамі, яна знаходзіла для сябе ідэал маральнасці: 

Не шукаю гаманлівай славы 

І вучуся сціпласці ў кабет. 

Асаблівы пласт творчасці Яўгеніі Янішчыц — лірыка кахання. У беларускай жаночай паэзіі гэтая тэма досыць добра распрацаваная, але ў вершах Янішчыц яна дасягае сапраўдных вышынь. Паэтычная нота дужа высока ўзятая. Многія даследчыкі адзначаюць, што ад светлай, яскрава-сонечнай танальнасці ў ранніх зборніках тэма кахання з цягам часу набывае ўсё больш акрэслены драматызм. У позніх вершах пераважаюць матывы расчаравання і суму. Верш «Застаюся каханай» інтанацыяй гордасці, за якой лёгка прачытваецца боль ад разбітых ілюзій, прымушае ўзгадаць цвятаеўскую «Спробу рэўнасці». Лірычная гераіня Янішчыц (і, безумоўна, сама паэтка) шукае ў творчасці «лекі для душы» і «зёлкі ад маркоты», але паэзія не здольная вылечыць яе душэўную пакуту, бо акурат той пакутаю жывіцца: «Табе, мой боль, табе — і больш нікому! — // я й перад смерцю вымаўлю: люблю». 

Што ж, вершы як «зёлкі ад маркоты» ў рэальным жыцці мала дапамагаюць. Пакуты з-за кахання рамантызуюцца мастацтвам, і як жанчыне, якая шчодра і безаглядна растрачвае душу, не трапіць у гэтую пастку? У вершы «Каліна зімы» паэтка прызнаецца: «Доля мая — нібы гронка любові // Б’ецца над сцішанай голькай жыцця». Кожнае слова ў гэтых спавядальных радках аплочана высокай цаною. На жаль, выбіраць жанчыне-творцы, якая годна нясе сваю адзіноту, застаецца, па сутнасці, паміж двума коламі пекла: ідэалізацыяй кахання (пры тым, што шчаслівая яго версія сталася для яе чамусьці недасяжнай — і гэта перажываецца як трагедыя) і экзістэнцыйнай пустэчай, бо жыццё без кахання здаецца бяссэнсавым. «Па леву ручаньку — масток, // Па правую — бяздонне». Зрэшты, бяздонне можа зацягнуць любога, але найчасцей гэта ўсё ж адбываецца з паэтамі, прычым з тымі, чый дух праходзіць свае зямныя выпрабаванні ў целе жанчыны. Жанчыны з вялікім талентам, трапяткой, уражлівай душой, абвостранай эмацыянальнасцю. А выпрабаванняў лёс прынёс Яўгеніі Іосіфаўне нямала, хоць і на дарункі быў вельмі шчодры. 

Падаецца, галоўны сакрэт прыцягальнасці гэтай паэзіі ў яе адухоўленасці, пранізлівай, шчымлівай шчырасці і светлай, нягледзячы на мінорныя ноты, любові да жыцця — любові, з якой, па словах паэткі, усё пачынаецца. У глыбіннай сувязі з нашай народна-песеннай традыцыяй, са светаадчуваннем беларусаў. Застаючыся дачкой сваёй эпохі, чалавекам другой паловы ХХ стагоддзя, у сваёй паэзіі Янішчыц наследуе Купалу. Радкі з верша «Ружы Купалы», прысвечанага ёю народнаму Песняру, можна цалкам аднесці і да яе самой: «Ўпляліся ў Ваш балесны лёс // Шыпы і ружы». Пра ўсе шыпы дакладна ведала толькі сама Яўгенія Янішчыц, а чытачам, шматлікім прыхільнікам засталіся ружы дзівоснага саду яе паэзіі. 

Алена БРАВА