Мы працягваем друкаваць успаміны ветэрана айчыннай журналістыкі, члена Саюза пісьменнікаў Беларусі, былога супрацоўніка «Звязды» Міхаіла Шыманскага. Ён — дзіця вайны, узнаўляючы са сваімі бацькамі, іншымі жыхарамі роднай вёскі Пешкі Бярозаўскага раёна многія падзеі, распавядае пра перажытае і незабытае ў час нямецкай акупацыі. Нам усім неабходна берагчы гістарычную памяць, каб не паўтарылася страшнае.
Усю вайну, дзе б ні была наша вялікая сям'я, мяне ніколі не пакідала цікавасць да кніг. Заўсёды, калі заходзіў у чыюсьці пешкаўскую хату, ці ў суседняй вёсцы Боркі, ці на хутары Буда, перш-наперш «шнарыў» вачыма па сценах, па лаўках, па стале — мо ўбачу кнігу. Такая мая апантанасць у лепшым сэнсе гэтага слова мела рэальную аснову: маці навучыла мяне чытаць у чатырохгадовым узросце. І часта потым успамінала, як не даваў ёй спакою, прасіў дастаць хоць якую-небудзь «чытанку». Некаторыя гісторыі з ваеннага часу — пра гэтае маё захапленне.
Памятаю, як у Будзе мне аднойчы пашчасціла: нечакана ў адной хаце ўбачыў некалькі кніг. «Дайце мне хоць адну пачытаць, — ледзь не малюся. — Не згублю кнігу, прынясу вам назад».
Гаспадары даюць мне не адну, а дзве. Я бягу да Ладзіхінай хаты, радасна крычу маці:
— Вось кнігі мне далі ажно дзве. Пачытаем разам.
Потым маці ўспамінала:
— На жаль, сыночак, твая радасць тады адразу ж прайшла. Адна кніга была на польскай мове, другая — на рускай. Па-польску ты чытаць не ўмеў. Ну а руская была занадта сур'ёзная, зусім не для твайго ўзросту. І ніводнага малюнка. Мо два ці тры дні ты іх гартаў, гэта таксама давала табе задавальненне, а потым аддаў гаспадарам. Вельмі шкадаваў, што так і не змог прачытаць. І ўсё пра тыя кнігі, якія чытаў раней, успамінаў. Ну, калі яшчэ нашу хату праклятыя немцы не спалілі...
А было так. У пачатку вайны наш бацька прынёс з Броннай Гары паўмеха розных кніг. І тут для мяне наступіла зусім новае жыццё, якое поўнасцю мяне захапіла. Узнаўлю зараз найбольш важныя моманты — паводле ўспамінаў маці і асабіста маіх.
...Халодная зімовая раніца. У нашай хаце няўтульна і маркотна. Маці абірае бульбу, каб зварыць на сняданак, а я сяджу за сталом над кнігай. На стале ледзь чадзіць лампа, бо моцна ўкручаны кнот: вельмі ж беражом газу. Я ўтаропіўся ў кнігу, чытаю марудна, ледзь перабіраючы губамі. Кніга на рускай мове, я не паспеў яшчэ вывучыць усе літары. І часта прашу маці, каб падсказала мне тую літару, якую не ведаю. Маці зусім не злуецца, наадварот, ахвотна мне памагае, усяляк падтрымлівае мой інтарэс да чытання. І радуецца, што гэты інтарэс усё больш і больш ахоплівае мяне.
Чамусьці доўга не магу запомніць рускую літару «и». Нават і цяпер, праз столькі гадоў, памятаю, як цяжка давалася мне гэтая «и», і я па-свойму злаваўся на яе за такое «непаслухмянства». А гэтых «и» ў рускай мове — большасць.
У хату заходзіць па нейкіх справах дзядзька Васіль, родны брат нашай маці.
— Чаму не спіш? — пытаецца і здзіўлена глядзіць на мяне.
— Ды вось, прачнуўся разам са мною — і адразу за кнігу, — гаворыць маці.
— Усё чытаеш і чытаеш, — працягвае дзядзька. — Хто ведае, добра гэта ці толькі вочы свае псуеш з дзяцінства. А ці зможаш, калі станеш дарослым, жыць з кніг? Ніхто табе не скажа, бо ніводнага такога чалавека цяпер у Пешках няма. Можа, у цябе нешта і атрымаецца. Ну, ладна, пачытай зараз мне ўголас. Паслухаю, як у цябе выходзіць.
Я ў поўнай разгубленасці. Упершыню з такой просьбай да мяне звяртаецца не маці, а хоць і свой, ды ўсё ж іншы чалавек. Пачынаю чытаць, вельмі стараюся, але ж атрымліваецца горш, чым калі чытаю маці.
А тут — слова з «и»: намагаюся ўспомніць, як называецца гэтая літара. Дарэмна. Расхваляваўся, усё вылецела з маёй галавы. Змоўк у поўнай роспачы.
— Ну, вось, зноў ты спаткнуўся на гэтай літары, — спяшаецца маці ад печы мне на дапамогу. — «І» яна называецца, «і»...
Я, шчыра ўдзячны маці і каб дагадзіць дзядзьку Васілю, працягваю чытаць далей. Дзякуй маці, з літарай «и» ўсё ў парадку. Але хутка на ёй «запнуўся». І па той прычыне, што на старонку кнігі ледзь падала зусім слабенькае святло лямпы.
— Ты ж малайчына, — нечакана кажа дзядзька Васіль і гладзіць мяне па галаве. — У кніжцы многа розных літар, а ты не ведаеш толькі адну. Чытай-чытай, хлопча, можа, і выйдзе з цябе добры грамацей...
Дзядзька павярнуўся ад стала, патупаў да дзвярэй — яму трэба было нешта абмеркаваць з нашым бацькам, які корпаўся ў клуні.
А я ледзь не заплакаў: у адказны момант зноў падвяла мяне тая самая «и». Выцер слёзы і пры слабым святле лампы «ўтаропіўся» ў кнігу. Спаць мне зусім не хацелася...
Паволі, але настойліва і цярпліва, з пачуццём глыбокага хвалявання, здзіўлення і радасці ўваходзіў я ў цудоўны свет кнігі. Ужо тады, яшчэ зусім малы, я адчуваў: кніга для маёй душы, розуму. Калі падрос і пайшоў служыць у армію, пераконваўся ў галоўным: кніга — гэта ўсебаковае пазнанне самой чалавечай існасці, гісторыі развіцця грамадства, усяго, чым багатае, цікавае і часта вельмі няпростае наша жыццё.
Ужо потым, калі вучыўся ў Белдзяржуніверсітэце, працаваў у рэдакцыі «Звязды», прачытаў і занатаваў у сваім дзённіку словы вядомага савецкага педагога Васіля Сухамлінскага, якія ўзрушылі мяне да глыбіны душы. Вось яны: «Адной з ісцін маёй педагагічнай веры з'яўляецца бязмежная вера ў выхаваўчую сілу кнігі. Школа — гэта перш за ўсё словы, кніга, жывыя чалавечыя адносіны. Кніга — гэта магутная зброя. Разумная, натхнёная кніга нярэдка вырашае лёс чалавека».
Тады, да вайны, усе нашы пешкаўцы ведалі, як хутка і добра маці навучыла мяне чытаць. Успамінаю цяпер тыя матчыны ўрокі, мы іх называлі «чытанкамі», і думаю: быў у нашай маці талент педагога. Мо на тое воля і сіла Усявышняга. Бо маці не толькі па кніжках вучыла мяне чытаць. Свае «ўрокі» яна арганічна спалучала з песнямі — іх маці чула і запомніла назаўсёды, калі ў Першую сусветную вайну апынулася ў бежанцах пад далёкім рускім горадам Царыцынам. А матчыны песні для кожнага дзіцяці, нават падлетка — гэта пачуццё, эмоцыі, хваляванні. Менавіта тое, што ўзрушае нашу душу і застаецца ў ёй, каб усё жыццё адгукацца і адгукацца.
«Маміны» вершы — незвычайна хвалюючая з'ява ў маім дзяцінстве, якая ў памяці назаўсёды. Гэта асобная тэма. Зараз коратка толькі пра адзін выпадак. Часцей за ўсё маці чытала мне шырока вядомы верш Мікалая Някрасава, прысвечаны Міхаілу Ламаносаву. Памятаецца: «Скоро, сам узнаешь в школе, // Как арахангельский мужик, // По своей и Божей воле // Стал разумен и велик» . Мне так падабаўся гэты верш, што ведаў яго на памяць і чытаў вельмі часта — услых, а то і проста сам пра сябе.
Верасень 1945 года. Увясну ў Борках адчынілася пачатковая школа: чатыры класы ў хаце дзядзькі Барыса. На першым школьным уроку настаўніца прапаноўвае вучням расказаць хто што хоча. Ну, самае цікавае, што ўжо адбылося ў нашым жыцці. Я чытаю той самы верш Някрасава пра Ламаносава. Ды так здорава, без адзінай запінкі, што настаўніца мяне хваліць. І пытаецца, ці ведаю, хто напісаў такі цудоўны верш. «Гэта мамін верш», — адказваю. «Няхай пакуль будзе так», — усміхнулася настаўніца.
Праз творы Някрасава, Пушкіна, Лермантава ці, як тады гаварыў, «маміны вершы», я прыйшоў у дзівосны свет нашай беларускай паэзіі. Яна поўнасцю захапіла мяне на ўсё жыццё, і тым шчаслівы. Бясконца люблю і захапляюся Янкам Купалам, Якубам Коласам, Максімам Багдановічам, Аркадзем Куляшовым, Пятрусём Броўкам, Піменам Панчанкам, Максімам Танкам.
І ўсё ж найперш — Якуб Колас. Пэўна, лёсам наканавана: многія вельмі цікавыя і важныя для мяне падзеі звязаны з імем нашага славутага песняра. Гэта адбываецца на працягу ўсяго майго жыцця. Падчас службы на Поўначы, у Савецкай Арміі. Калі чвэрць стагоддзя працаваў карэспандэнтам самай папулярнай у Савецкім Саюзе газеты «Известия». Яшчэ ў час майго падарожжа па Прыпяці, калі пабываў у хаце дзеда Талаша, сустрэўся з яго сынам і паспеў запісаць усё, што ён мне расказаў.
Пры маіх вандроўках па Кітаі і Егіпце, калі сярод экзотыкі я распавядаў гідам пра не менш цікавую экзотыку нашага Палесся і як яе вобразна апісаў Якуб Колас. Гід — перакладчык нашай групы Амір, у свой час вучыўся ў Маскве, дасканала валодаў рускай мовай, слухаў мяне і захапляўся:
— Гэта ж у вашай Беларусі столькі лясоў. І мноства рэк і азёр. І так часта ідуць дажджы! Як жа ў вас здорава, калі ўсюды зелена, і якое натхненне было ў паэта Якуба Коласа ад такой прыгажосці!
Відаць, я змог тады хоць крыху перадаць цудоўную вобразнасць коласаўскай паэзіі, калі так узрушыўся Амір. Ды кожная лірычная душа адгукнецца трапяткім хваляваннем на глыбока пранікнёныя радкі з паэмы «Сымон-музыка»:
О, край родны, край прыгожы!
Мілы кут маіх дзядоў!
Што мілей на свеце божым
Гэтых светлых берагоў,
Дзе бруяцца срэбрам рэчкі,
Дзе бары-лясы гудуць,
Дзе мядамі пахнуць грэчкі,
Нівы гутаркі вядуць.
Прабачце, шаноўныя чытачы, але скажу пра вельмі асабістае, звязанае з імем Якуба Коласа. Яшчэ ў 1952 годзе, калі вучыўся ў восьмым класе, рэспубліканская газета «Піянер Беларусі» надрукавала мой верш, прысвечаны 70-годдзю нашага песняра. Публікацыя мела такое хвалюючае для мяне значэнне, што хацелася б вярнуцца да яе. І тут не толькі маё асабістае. Многія пакаленні беларусаў, асабліва вяскоўцаў, раслі і выхоўваліся на багатай творчасці Якуба Коласа, напоўненай глыбокім гуманізмам, хваляваннем, пачуццём бязмежнай любові, шчырай адданасці нашай мілай Беларусі. Яна фарміравала і фарміруе цяпер характар і асобу сапраўднага грамадзяніна, патрыёта сваёй радзімы. Як гэта важна, жыццёва неабходна ў наш тлумны, небяспечны час.
Напрыканцы гэтага аповеду зноў вярнуся да «чытанак». Заўсёды, калі раней з Мінска прыязджаў у свае Пешкі, абавязкова сустракаўся з дзядзькам Васілём. Падоўгу сядзелі разам за сталом, дзядзька выпытваў у мяне, як жывецца ў самай сталіцы. Уважліва мяне слухаў і глядзеў на былога паўгалоднага і худога хлопчыка з пачуццём свайго асабістага задавальнення і нават гонару.
— Усё ж такі, Міша, кнігі вывелі цябе ў свет, — разважаў дзядзька. — А я і верыў у гэта. Помніш зімовыя «чытанкі»?
— А як жа. Іх нельга забыць.
— І я помню. Я цябе яшчэ тады хваліў, што з мноства літар ты доўга не мог вывучыць толькі адну. Гэта ж трэба — усяго адну. Вось бы мне твае здольнасці.
Мы абодва смяёмся, нетаропка абедаем. Настрой у нас цудоўны, бо на стале не толькі смачныя вясковыя ласункі... Але і самыя дарагія ўспаміны пра мае любімыя «чытанкі»…
Міхаіл ШЫМАНСКІ
Фіналістка праекта «Акадэмія талентаў» на АНТ — пра творчасць і жыццё.
На гэтым тыдні Цяльцы будуць проста незаменныя ўсюды, дзе іх ведаюць.
Аляксандр Курэц – самы малады народны выбраннік у сваім сельсавеце і адзіны дэпутат сярод сваіх калег па службе.
