Рэктары: Урыўкі з новай кнігі (працяг)

(Працяг. Пачатак можна прачытаць тут).

З Яўгенам Паўлавічам Кудрашовым я спярша пазнаёміўся як з выкладчыкам – на чацвёртым курсе ён чытаў у нас палітэканомію. Гэты вучэбны прадмет дзяліўся на дзве часткі: палітэканомія капіталізма і палітэканомія сацыялізма. Першую частку нам чытаў дацэнт Жыхараў, і, па сутнасці, гэта была эканамічная тэорыя Карла Маркса. І сама тэорыя была пераканаўчай, зразумелай, і дацэнт Жыхараў быў добрай душы чалавек. Цяжкасцяў з гэтай дысцыплінай у мяне не ўзнікала. А вось палітэканомія сацыялізма ўвогуле “не зайшла”. Было адчуванне, што гэта не тэорыя, а набор нейкіх установак і лозунгаў. Нам, усім, хто прызвычаіўся за тры гады вучобы на фізмаце да строгай логікі і пераканаўчай паслядоўнасці матэматычных тэорый, абавязковай іх сістэмнасці, пранікнуцца палітэканоміяй сацыялізма аказалася цяжка. Думаю, што віны дацэнта Кудрашова ў гэтым не было. Лекцыі ён чытаў грунтоўна, знешне выглядаў строга, нават уладай ад яго кіпела, таму мы сядзелі ціха і канспекціравалі добрасумленна. Да ўсяго астатняга да рэктарскай пасады Яўген Паўлавіч працаваў дэканам гістарычнага факультэта, і мы ведалі, што студэнты (а там вучылася многа хлопцаў, якія адслужылі ў войску) яго паважалі. У доказ гэтых разваг я скажу, што па палітэканоміі капіталізма на экзамене я атрымаў “выдатна”, а па палітэканоміі сацыялізма – “добра”, і то з цяжкасцю.

На пачатку пятага курса з Кудрашовым я пазнаёміўся ўжо бліжэй. Зусім выпадкова мяне выклікалі да рэктара. Акрамя Яўгена Паўлавіча у кабінеце прысутнічаў сакратар парткама інстытута дацэнт Міхаіл Андрэеевіч Малянок. Яны прапанавалі мне ўзначаліць студэнцкі прафкам. Хто з іх мяне вылічыў, я не ведаю, але Міхаіл Андрэевіч быў мне сімпатычны. Ён сябраваў з выкладчыкамі фізмата, чытаў навуковы камунізм на нашым факультэце, быў даволі дэмакратычным і даступным.

Адмаўляцца ад такой пасады я не асмеліўся, хаця разумеў, што маё на той час ужо камфорттнае і бестурботнае студэнцкае жыццё тым самым завяршаецца. Пасада старшыні прафкама інстытута ў той час не была вызваленай, але літаральна праз пару месяцаў яе зрабілі такою. Мне варта было пераводзіцца на завочнае аддзяленне, але на нашым фізмаце яго не было. Ды і не хацелася мне на выпускным курсе нешта ў вучобе мяняць. Прызнацца, і свой далейшы лёс з грамадскай працай я не звязваў. Мяне ўжо захапіла матэматыка, і я не хацеў ад яе адыходзіць. Папрасіў рэктара пакінуць мяне вучыцца на дзённым аддзяленні. Гэта было парушэннем заканадаўства, але Яўген Паўлавіч на яго пайшоў. Таму ўжо тады я ўбачыў цэласнасць яго натуры, цвёрды і рашучы характар.

Як старшыня прафкама, хаця і студэнт пятага курса, я стаў членам рэктарата і Савета інстытута, дзе непасрэдна мог назіраць працу рэктара. Мне яна тады здавалася недасяжнай. На ўсіх паседжаннях  рэктарата, Савета інстытута, на партыйных сходах за рэктарам было апошняе слова. Па сутнасці, нават у фармуліроўках рашэнняў. А народ вакол разумны, падрыхтаваны, ініцыятыўны, выхаваны дэмакратычнасцю традыцый ВНУ. Прапановы для прыняцця рашэнняў уносяцца розныя, часам зусім супрацьлеглыя. Нават знешне зразумела, што не ўсе з рэктарам згодны, ёсць яго адкрытыя апаненты. Я часта назіраў, як у крытычнай сітуацыі ўся аўдыторыя замірала, пакуль Кудрашоў думаў, спрабуючы знайсці выйсце. І вось заўсёды ж знаходзіў! Ён мог разрадзіць абставіны жартам, задаць своечасовае і трапнае пытанне, зрабіць каментарый да месца і пры гэтым заставаўся строгім і недасяжным.

Сябраваў Яўген Паўлавіч з вельмі аўтарытэтнымі і паважанымі ў інстытуце людзьмі – загадчыкам кафедры філасофіі Уладзімірам Сяргеевічам Лукошка і загадчыкам кафедры гісторыі КПСС Кірылам Паўлавічам Шылко. Іх траіх у інстытуце за вочы называлі “чорнымі палкоўнікамі”, але без злосці, з усмешкай. Яшчэ болей блізкім сябрам Кудрашова быў Анатоль Аляксеевіч Дабродзька – выкладчык музыкі, дзіўны баяніст, вясельчак і балагур. І гэтая дружба ўпрыгожвала іх абодвух, хаця і ніколі не афішыравалася. З часам Яўген Паўлавіч пасябраваў і з дэканам фізмата Ягорам Ягоравічам Сянько. Развіццё гэтых сяброўскіх адносін я назіраў ужо як намеснік дэкана фізмата і, дарэчы, па тым часе быў моцна здзіўлены таму, што рэктар не падняў свайго сябра ў прарэктары, хаця ўсім было відавочна – Сянько ў дэканаце зусім цесна.

З часам я ўсвядоміў падыходы Яўгена Паўлавіча да фарміравання кіруючай вертыкалі інстытута, у прыватнасці, да прызначэння прарэктараў, сваіх непасрэдных намеснікаў. Нікога з блізкіх сяброў на гэтыя пасады ён так і не прызначыў. Думаю, ён і ў гэтым пытанні сыходзіў з інтарэсаў справы. Можа быць, з тых часін і я пераняў ад яго гэты прынцып фарміравання сваёй будучай упраўленчай каманды. Прызначылі цябе кіраўніком, але ж ранейшая каманда не павінна ў змене начальніка, магчыма, кожны з гэтых кіраўнікоў талковы чалавек і прафесіянальны на сваім месцы. Не давяраючы ім, не праверыўшы іх у справе, дасканала не вывучыўшы, ты раптам вырашыў усіх сваіх намеснікаў адразу замяніць, набраць каманду са сваіх сяброў. А яны новы ўзровень працы “не пацягнулі”! Што рабіць? Звальняць – але гэта блізкія табе людзі, сябры. Кожны з іх твайго рашэння не толькі не прыме, але і не зразумее! Пакінуць парцаваць? Але тады табе самому давядзецца выконваць іх працу, чаго дакладна не зможаш – не хопіць ні часу, ні сіл. Вось Кудрашоў і фарміраваў сваю каманду, зыходзячы з дзелавых прынцыпаў. З часам гэтую навуку я ад яго пераняў, стараўся ў кадравых рашэннях паступаць такім жа чынам. 

З дзелавой прынцыповасцю рэктара Кудрашова мне давялося сутыкнуцца ўжо напрыканцы пятага курса, на размеркаванні. На працы ў прафкаме я разгарнуўся, мне гэта было цікава. Мы арганізавалі масштабныя мерапрыемствы ў мастацкай самадзейнасці, спартыўныя спаборніцтвы і вечары з паказальнымі выступленнямі вядомых спартсменаў, стварылі нават лялечны тэатр, гумарыстычныя спектаклі якога карысталіся ў студэнтаў вялікай папулярнасцю. Працавалі ўзгоднена з камітэтам камсамола, які ўзначальваў ужо адслужыўшы ў войску студэнт гістфака Валодзя Матвейчук, будучы міністр культуры нашай краіны. Яшчэ адзін студэнт-актывіст з гістарычнага факультэта – Аляксандр Лукашэнка – рэдагаваў інстытуцкую насценную газету “За ленинские кадры», і праз яго мы папулярызавалі нашу грамадскую працу. Студэнцкі актыў тады склаўся дзейсны, прыкметны у працы, ініцыятыўны і рэзультатыўны. Дарэчы, ужо тады мы з Матвейчуком зразумелі, што камсамол – гэта лозунгі, а прафсаюз – гэта грошы. Таму працавалі, вобразна кажучы, абняўшыся, разумна падтрымлівалі адзін аднаго.

Павінен сказаць, што ўсе свае дзеянні мы ўзгаднялі з кіраўніцтвам інстытута: рэктарам, прарэктарамі, дэканамі і іх намеснікамі, загадчыкамі кафедр, куратарамі студэнцкіх груп. Па сутнасці, менавіта яны і фарміравалі студэнцкі актыў: у час заняткаў і ў іншых сітуацыях вылучалі лідараў, назіралі за імі, уплывалі на выбранне талковых студэнтаў у кіраўнікі грамадскіх арганізацый. Гэта не толькі правільна, але і натуральна. Ва ўніверсітэце выкладчыкі адказваюць не толькі за фарміраванне прафесіянальных навыкаў будучага выпускніка, але і абавязаны рыхтаваць кіраўнікоў прадпрыемстваў, арганізацый, фірм, бачыць і падтрымліваць патэнцыял будучых дзяржаўных дзеячаў. Гэта жывая, шматгранная і адказная праца. І ўжо міністрам адукацыі я заўсёды прытрымліваўся гэтых прынцыпаў. Аднойчы давялося нават выказаць адпаведныя ўстаноўкі ў рэзкім тоне.

Гэтым разам у міністэрства на нараду з прарэктарамі, якія курыравалі выхаваўчую працу са студэнтамі, я запрасіў толькі што выбранага першага сакратара рэспубліканскага камітэта БРСМ. Прыкметную частку гэтага маладзёжнага саюза складалі студэнты, і мне хацелася пастаяннага дзелавога ўзаемадзеяння паміж кіраўніцтвам універсітэтаў і актывістамі БРСМ. Але калі першы сакратар стаў выступаць, прарэктары шматзначнымі позіркамі, мімікай, напружанымі позамі сталі мне дэманстраваць неразуменне ўстановак маладзёжнага лідара. А ён упэўнена прасіў прысутных не ўмешвацца ў бягучыя справы пярвічных арганізацый і ні ў якім разе не прапаноўваць, не навязваць членам БРСМ іх кіраўнікоў. У актыве студэнцкіх арганізацый, па іх меркаванню, павінны быць нефармальныя лідары, іх павінны выбіраць самі студэнты без аглядкі на меркаванне дэкана, прарэктара і нават рэктара. Мне давялося спыніць выступоўцу і сказаць сваё меркаванне па гэтай заяве:

Калі б я, як рэктар, даведаўся, што на факультэце выбралі старасту акадэмічнай групы, старшыню прафкама, скратара БРСМ без узгаднення з дэканам, я б адразу ж зволіў дэкана за непрафесіяналізм!

Прысутныя заапладзіравалі. Яны разумелі, што асоба ў ВНУ фарміруецца ўсёй універсітэцкай абстаноўкай, агульнай культурай усіх удзельнікаў вучэбна-выхаваўчага працэса, але адказваюць за высокі ўзровень гэтай культуры загадчыкі кафедрамі, дэканы, прарэктары і рэктар.

Пасаду старшыні студэнцкага прафкама зрабілі вызваленай, таму ніхто з студэнтаў і выкладчыкаў, якія мяне акружалі, не сумняваўся, што мяне па завяршэнні вучобы пакінуць у інстытуце. Да гэтага часу я ўжо быў жанаты, жылі мы з Таццянай у яе бацькоў, у нас нарадзілася дачка Наталля, -- усё як быццам складвалася нядрэнна. Таму на размеркаванне ў кабінет рэктара мы з Таццянай зайшлі ў добрым, прыўзнятым настроі, былі ўпэненымі ў фармальнасці для нас гэтай працэдуры. Але… рэктар Кудрашоў, старшыня камісіі па размеркаванню выпускнікоў інстытута па месцах будучай працы, раптам засумняваўся ў парвільнасці рашэння, якое прапаноўвалася ў адносінах да нас з Таццянай. Ён, зусім нечакана для ўсіх прысутных членаў камісіі, строгім голасам заявіў:

Пачакайце! Чаму мы Радзькова пакідаем на працу ў студэнцкім прафкаме інстытута? У нас што, мала актыўных студэнтаў для гэтай пасады? Паглядзіце на яго і яго жонку: два маладых, энергічных выкладчыкі матэматыкі і фізікі. Гэта ж сапраўдны падарунак для любой сельскай школы. Іх там уладкуюць, забяспечаць жыллём, а ў Радзькова – прамая перспектыва стаць дырэктарам школы.

І ўсё гэта з прагучала з уласцівай Яўгену Паўлавічу праматою і перакананасцю ў канчатковым сваім рашэнні. Мы з Таццянай у гэты момант шчыра разгубіліся, бо нават не меркавалі такога развароту падзей у сваім лёсе, раён і школу раней не прыглядвалі і не выбіралі. А мне ўвогуле, як маладому камуністу і студэнцкаму актывісту, патрэбна было без абмеркаванняў пагаджацца на любы варыянт, на самую адаленую сельскую школу. І мы з Таццянай ужо пачалі ўсведамляць непазбежнасць такога лёсу, як раптам загаварыў член камісіі па размеркаванню – сакратар парткама інстытута дацэнт Міхаіл Андрэевіч Малянок.

Я лічу, трэба пакінуць Радзькова на пасадзе старшыні прафкама. Ён працуе там меней года, нядрэнна сябе зарэкамендаваў, мы яго самі падбіралі, рыхтавалі да гэтай пасады, упэўнены, што будуць і рэзультаты.

Не думаю, што гэты дыялог паміж рэктарам і сакратаром парткама быў зараней спланаваны. На Кудрашова гэта не падобна. Але ён з довадамі Малянка пагадзіўся. Мяне пакінулі парцаваць у інстытуце, а Таццяну накіравалі ў адну са школ горада Магілёва.

Усіх хлопцаў – выпускнікоў педагагічных інстытутаў, размеркаваных на працу ў горад, адразу ж прызвалі на службу ў войска. Прызвалі і мяне. Да гэтага часу я год прапрацаваў старшынёю прафкама і на палову стаўкі пачаў працаваць асістэнтам кафедры алгебры і геаметрыі. На прафсаюзнай канферэнцыі павінны былі вызваліць мяне ад займаемай пасады і выбраць новага старшыню. На гэтай канферэнцыі прысутнічаў і рэктар. Ён уважліва выслухаў маю справаздачу, паслухаў выступленні актывістаў і раптам выклікаў на канферэнцыю начальніка аддзела кадраў. І нешта ціхенька яму сказаў, праз паўгадзіны, дакладна да часу выступлення Яўгена Паўлавіча перад дэлегатамі канферэнцыі, з аддзела кадраў прынеслі Ганаровую грамату інстытута, якую ён мне адразу і ўручыў. І я тады для сябе адзначыў, што рэктар нідзе і ніколі не можа расслабляцца, ён пастаянна ў працы. Заўважыў, што студэнты станоўча ацэньваюць працу прафсаюзнага лідара, і тут таксама выкарыстаў гэтую сітуацыю для ўмацавання свайго аўтарытэта. Усе ўжо заўважылі яго незапланаванае рашэнне з уручэннем граматы і адпаведным гулам, апладысментамі падтрымалі мяне.

У Кудрашова, відаць, пасля гэтай прафсаюзнай канферэнцыі з’явіліся на мяне пэўныя планы. Але тут ужо заўпарціўся я.  

Аляксандр РАДЗЬКОЎ        

Пераклаў з рускай мовы Кастусь ЛАДУЦЬКА