Марцыбела Агінская будавала манастыры і пісала вершы

Кінем позірк з вышыні гадоў на Слонім XVІІІ стагоддзя, дзе ў той час Элеанора Агінская (з сям'і пінскіх Войнаў) мела пяцёра дзяцей. Галоўным для яе дачок было стаць добрымі жонкамі. Для дасягнення гэтай мэты, акрамя агульных навук — матэматыкі, геаграфіі і лацінскай мовы, — яны знаёміліся з дамаводствам, вучыліся іграць, танцаваць, вывучалі літаратуру. Адным словам, князёўна на выданні павінна была стаць дыяментам — на якую руку яго ні надзень, ён мусіў блішчэць.

Спектакль як вясельны падарунак

Дачцы Марцыбеле падабаецца аратарскае майстэрства, яна піша вершы, чытае іх перад гасцямі. Вывучэнне лаціны вядзе яе да крыніц веры, яна захапляецца тэалогіяй, як з роўнымі вядзе размовы з каталіцкімі іерархамі, якія час ад часу завітваюць да Агінскіх. Шлюб яе не цікавіць. Гэта клапоціць бацьку, старога Казіміра Агінскага, які бярэ яе аднойчы з сабой у госці да свайго сябра Крыштофа Завішы на Міншчыну. Марцыбела і сын Завішы, Ігнась, знаёмяцца. Яны знаходзяцца ў далёкім сваяцтве, і таму бяседа ў Смілавічах (цяпер Чэрвеньскі раён, 27 км ад Мінска) атрымліваецца ненапружаная і асабліва цёплая. Агінскі лічыць Ігнася годнай партыяй, і бацькі замацоўваюць дамову застоллем.

Потым... потым стары Завіша памёр, Ігнася паклікалі ваенныя справы, і гэтае знаёмства пэўны час не перарастала ў штосьці большае. Наступны крок пасля агледзін павінен быў зрабіць ён, але справы не дазвалялі. І толькі пасля папрокаў ад маці і сясцёр ён завітаў у Слонім, каб прапанаваць руку і сэрца Марцыбеле. Самой нявесце было гадоў 20—25 (на жаль, ніводная крыніца не падае дату яе нараджэння).

Вяселле адбылося ў 1727 годзе, можна меркаваць, у Слоніме, а пры пераездзе да мужа гулялі ў Смілавічах, дзе жылі Завішы. Мінск як цэнтр староства вясельныя ўрачыстасці таксама не абышлі ўвагай. У аналах гісторыі захаваліся звесткі пра пастаноўку на сцэне ў Мінску ў гонар маладых сужэнцаў шматактовай п'есы «Саюз Мінервы і Марса, ці Мудрасці і Сілы ў Канстанціне Астрожскім, найвялікшым палкаводцы свету, палацінам Трокскім аднойчы ўбачаны...» П'есу ставілі маладыя акцёры-метагімнасты мінскіх школ езуітаў.

Канешне, у адносінах да Ігнася гэта было перабольшанне, славы Астрожскага ён не меў, але землякі ганарыліся ім як мечнікам ВКЛ. Магчыма, у арганізацыі гэтай пастаноўкі ўзяла ўдзел і сама Марцыбела.

У якасці дадатку да звычайнага мацярынскага пасагу (з коўдрамі, карункамі, падушкамі і дзявочым гардэробам) бацька адпісаў ёй сваю долю нерухомасці ў тых самых Смілавічах, дзе жылі і мелі маёмасць Завішы.

Цудадзейны абраз

Калі Марцыбела апынулася ў Смілавічах, то ўбачыла ўтульнае мястэчка з плошчай, якую акаляў шэраг яўрэйскіх крамак, каля дзясятка не надта багатых на выгляд драўляных дамоў, за якімі, аж да млына на Волме, распасціраліся звычайныя халупы з саламянымі стрэхамі. З плошчы бачыўся невялічкі мінарэт татарскай слабады; ад яе ішла прысада да царквы і невялікага палаца-замка. Палац і царкву пабудаваў у свой час яе дваюрадны дзед — канцлер ВКЛ Марцыян Агінскі. Адзінокі, ён завяшчаў усе свае маёнткі радні. У знак падзякі яго сястра залажыла недалёка ад Смілавіч вёску Марцянаўка (якая існуе і сёння і мае права на мемарыяльны знак у гонар вялікага канцлера). Само ж мястэчка тады з'яўлялася цэнтрам графства Бакшты і, за выняткам маёнтка Дукора, належала Завішам.

Сям'я мужа цёпла прыняла Марцыбелу. Свякруха, Тэрэза з Тышкевічаў, і яе дарослыя дочкі ўсяляк спрыялі адзінай нявестцы.

Праўда, мінуў год, другі, а дзяцей у маладой пары не з'яўлялася. Каб вырашыць гэта пытанне ў адпаведнасці з перакананнямі веры, Завішы вырашылі на адлегласці сямі кіламетраў ад Смілавіч, каля царквы ў Лядах пабудаваць манастыр.

Тое месца сярод лесу было намоленае з даўніх часоў. Калі хварэла сама Тэрэза, яе аўдыенцыі дабіўся селянін па прозвішчы Кірык. Ён распавёў, што ноччу яму з'явілася Багародзіца і параіла пабудаваць храм у Лядах. Маўляў, у пані маецца спіс абраза Маці Божай Жыровіцкай, але ў палатах графіні яна адчувае сябе няўтульна і сваю цудадзейную сілу можа праявіць толькі ў храме. Былі дадзены распараджэнні, і такая ўніяцкая драўляная цэркаўка паўстала, Тэрэза перадала абраз туды і, Божа! — паправілася.

Пасля гэтага выпадку пагалоска, што Лядненскі абраз вылечвае ад хвароб, у вокаімгненне разляцелася па краіне. У Ляды да абраза пацягнуліся пілігрымы, і Марцыбела актыўна ўключылася ў падрыхтоўку пабудовы манастыра. Каб павысіць значнасць задумы, яна ў 1731 годзе дабілася ў вялікага князя Аўгуста ІІ прывілей на правядзенне тут двух кірмашоў: на свята Звеставання Божай Маці і у дзень народзінаў святога Яна Хрысціцеля.

Сяброўства з царыцай

У 1732 годзе фінансаванне будоўлі набыло абрысы — Ігнась разам з маці і сёстрамі пацвердзілі ў Трыбунале пісьмова, што яны аддзяляюць ад сваёй маёмасці і запісваюць на патрэбы будучага манастыра дзве вёскі — Слабодку (Езуполле) (6 хат) і Грыву (15 хат) з халопамі і правам памолу мукі, а таксама 4000 злотых, якія павінен быў забяспечыць смілавіцкі яўрэйскі кагал. Здавалася, вось-вось будзе закладзены падмурак. Аднак здароўе Ігнася і хваляванні ў краіне, якія ўзмацніліся пасля смерці вялікага князя ў 1733 годзе, не дазволілі адразу прыступіць да будаўніцтва. Трывожную абстаноўку ўскладняла магчымая інтэрвенцыя суседняй імперыі. У 1733-1735 гадах Ігнась як пасланнік Рэчы Паспалітай неаднойчы накіроўваўся да рускай царыцы Ганны (пляменніцы Пятра І) з мэтай урэгулявання пагранічных спрэчак і прызнання ў дружалюбнасці (у Піцеры прозвішча Завішаў было добра вядомае. Аднойчы Пётр І танцаваў на вечарыне з маці Ігнася, а ў час прыёму ў Слуцку падарыў Ігнасеваму бацьку залаты партабак). У гэтых дыпламатычных місіях «старшынство» было за Марцыбелай. Царыца Ганна была яе сяброўкай. Звычайна ў Санкт-Пецярбургу яны разам забаўляліся, абмяркоўвалі навіны музыкі і тэатра. На расстанне Марцыбела атрымлівала ад Ганны падарункі — і зноў у Смілавічы, куды пазней пошта дастаўляла лісты з вензелем царыцы. Дзякуючы жонцы, у 1735 годзе ў гонар Ігнася як пасла новаабранага вялікага князя Аўгуста ІІІ, работнікі Санкт-Пецярбургскай акадэміі навук і мастацтваў склалі прывітальны верш (ён і цяпер захоўваецца ў Кунсткамеры).

Не выключана, што царыца Ганна запрашала Марцыбелу на ўрачыстасці зімой 1740 года, у тым ліку і на «вяселле» блазнаў у Ледзяным доме (апісаным у рамане Лажэчнікава).

Страты і дабрадзейнасць

У 1732 годзе памерла братавая Марцыбелы — Ганна з Карыбут-Вішнявецкіх. Яна пакінула сіротамі адно пад адно сямёра дзяцей. Праз год не стала роднага бацькі Марцыбелы, а яшчэ праз год пайшоў з жыцця і сам брат Язэп, які не перажыў страту жонкі. Марцыбела замяніла дзецям маці.

У 1738 годзе Ігнась памёр. У запавеце ўсе багацці ён не пабаяўся перадаць сваёй адзінай і любай Марцыбеле.

На цырымоніі пахавання, на якой прысутнічаў амаль увесь вялікакняжацкі двор, Марцыбела, якая славілася красамоўствам, выступіла з вершаванай жалобнай прамовай. Ордэн іезуітаў палічыў за гонар выдаць гэты твор аратарскага майстэрства. У 1740 годзе прамова Марцыбелы ўбачыла свет у Вільні асобнай кніжкай.

Энергічная, нязломная, пасля смерці мужа яна вырашыла давесці да ладу справу пабудовы манастыра, дадала да мужавых сваіх 2000 злотых з даходу мястэчка Журавічы (цяпер Рагачоўскі раён), і распачала будаўніцтва. Распрацоўка праекта і ўзвядзенне пабудоў заняло каля трох гадоў. Ужо ў 1742 годзе было складзена першае апісанне (інвентар) манастыра ў Лядах.

Два дзясяткі лядненскіх манахаў рупілася, каб навучыць найперш, чытанню, пісьму і арыфметыцы, дзеці вывучалі тэалогію і хрысціянскую мараль. Узровень выкладання быў такі, што дазваляў адразу паступаць ва ўніверсітэты. Але найбольшы аўтарытэт Марцыбела займела пасля таго, як выстаралася ў папы Пія VІ індульгенцый для пілігрымаў, што прыходзілі ў лядненскі манастыр на святы.

У 1746 годзе (у некаторых крыніцах — 1747-м) Марцыбела за свой кошт пабудавала ў Смілавічах для ксяндзоў-місіянераў дамы, прыгожы двухвежавы касцёл і перадала ім у карыстанне 750 гектараў зямлі. Пры гэтым яна зыходзіла з пераканання, што місіянеры будуць выконваць сваю асноўную задачу — прапаведаваць Евангелле ўбогім. Пры касцёле адкрылі інтэрнат для вучняў і школу.

Рука Марцыбелы пакінула след на шматлікіх дакументах маёмасных «разборак». Яна беражліва складвала і размяркоўвала пасаг для сваіх шасці пляменніц. Пазней пяць з іх выдала замуж за вядомых у Літве-Беларусі жаніхоў. Але галоўным яе гонарам быў пляменнік — «сын» Міхал. Яна рупілася, каб пакінуць яму спадчыну ў найлепшым стане. Калі паволі лёсу маёнтак Дукора апынуўся ў руках гетмана Масальскага, яна адкупіла для Міхала гэтую колішнюю частку Бакштаў Завішаў-Агінскіх.

Рознабаковая адукацыя, на якую не шкадавала грошай цётка Марцыбела, дала свой вынік: ужо ў 11 гадоў Міхал Казімір Агінскі быў прызначаны вялікім князем на пасаду чашніка і, згодна з традыцыяй, мог удзельнічаць ва ўрачыстых дзяржаўных цырымоніях. У 15 гадоў яму была даверана пасада польнага пісара, які займаўся перапісам войска ВКЛ. Паэт, пісьменнік, драматург — гэта ад цёткі Марцыбелы. Дарэчы, атрымаўшы ў свой час вялікую спадчыну па цётцы, Міхал не забыўся на яе ласкі. У гонар сваёй другой маці ён залажыў фальварак Марцыбелішкі.

У беларускай гісторыі асоба Марцыбелы Агінскай пакуль стаіць у цені. Але наўрад ці адшукаецца іншая жаночая постаць, якая б рупілася аб народнай адукацыі і карысталася павагай сучаснікаў больш, чым яна. Ужо хворая, у 1760 годзе Марцыбела ахвяравала базыльянскаму манастыру 8000 злотых, які павінен быў забяспечыць маёнтак Дукора.

У тым жа 1760 годзе Марцыбела Агінская пайшла з жыцця. Яе душа ўзнеслася, але справы мецэнаткі яшчэ доўга ззялі і адлюстроўваліся ў цудатворным Лядненскім абразе. Захавалася песня-паэма, прысвечаная абразу Маці Божай Лядненскай. Лічыцца яна ананімнай, але бачыцца ў ёй почырк рукі Марцыбелы Агінскай:

За што ўлюбілася ў лясы?

Бо часта ў нашыя часы

па пушчах бачым.

Пэўна, самі выпіхваем

цябе грахамі

і выганяем з гарадоў?

Здаўна праслаўляюць

Жыровічы міла.

А зараз Барэны,

Сіроцін ўзлюбіла.

Браслаўе, як Супрасль,

Мегіраў і Кані,

Абрала пакойчыкамі

для пражывання.

Краснабор, Лясная

і блізкія: Дудзічы,

Лядненская пушча —

лічыць не злічыць...

Даволі.

Ў пустынях густых

адшукала ты схоў

З-за нашых нямалых

і частых грахоў...

(пераклад з польскай аўтара).

Віктар ХУРСІК