Святло розных слоў...

У Беларусі, дзе прасторна прадстаўнікам розных канфесій і дзецям розных народаў, можна і турызм адмысловы ладзіць, з улікам знаёмства з асаблівасцямі розных рэгіёнаў сапраўды шматнацыянальнай краіны. Можна па гарадах і мястэчках вывучаць, напрыклад, і вытокі яўрэйскай літаратуры, і культуры яўрэйскага народа. Шмат хто з ураджэнцаў старажытных паселішчаў зрабіў свой важкі ўнёсак у яўрэйскае прыгожае пісьменства.

Давайце зазірнём хоць бы на Міншчыну, у некаторыя яе паселішчы... Узда, Шацк, Дукора, Смілавічы, Ігумен — сённяшні Чэрвень, Беразіно...

Спярша пабываем на Уздзеншчыне. У сённяшнім райцэнтры ў 1887 годзе нарадзілася пісьменніца Двора Барон. Першыя асветніцкія ўрокі атрымала ў роднай сям’і. Вядома, што на Міншчыне яна закончыла гімназію. А ў 1911 годзе выехала з Беларусі. Выйшла замуж за рэдактара адной з яўрэйскіх газет. Жыла ў старонцы, якая яшчэ толькі праз некалькі дзесяцігоддзяў стане дзяржавай Ізраіль. У 1910-я гады пачалося фарміраванне нашай зямлячкі як пісьменніцы. Першыя апавяданні — пра жыццё ў звычайным мястэчку ў Беларусі, Расійскай імперыі. Першы зборнік — «Апавяданні» (1927). Затым пабачылі свет кнігі «Пакуль што» (1943) і «Справы» (1951). Двора пераклала на іўрыт раман Г. Флабера «Мадам Бавары».

З Удзеншчыны, магчыма, завітаўшы ў Магільнае (альбо — Наднёман), на радзіму вельмі папулярнага напрыканцы ХІХ стагоддзя яўрэйскага празаіка Якнегоза, скіруем свой шлях на Шацк, мінём Рудзенск.

І зробім прыпынак у Дукоры. 1880-я гады падаравалі свету сям’ю літаратараў Чарны. Вядомыя пісьменнікі. Ды, праўда, трэба ўдакладніць, што вядомасць іх распаўсюджваецца на Амерыку, тыя краіны, дзе зараз ведаюць літаратуру на ідзіш. Старэйшы з усіх — Шмуэль Нігер (Чарны). Нарадзіўся ў 1883 годзе. У Мінск з мястэчка перабраўся ў 1896 годзе. Першыя артыкулы друкаваў у газеце на іўрыце. Пасля рэвалюцыі 1905 года перайшоў на ідзіш. У 1908 годзе заснаваў у Вільні часопіс. Лепшыя нарысы, творчыя партрэты пісьменнікаў увайшлі ў яго кнігі — «Гутаркі пра яўрэйскіх пісьменнікаў» (1913), «Гутаркі пра кнігі» (1922). З 1919 года — у ЗША. У Амерыцы наш зямляк напісаў і выдаў манаграфіі пра Шалома-Алейхема, Мендэле Мойхера-Сфорыма, І. Л. Пераца, Г. Левіка. Памёр у Нью-Ёрку ў 1955 годзе. Другі брат у сям’і пісьменнікаў — Барух Чарны (вядомы і пад псеўданімам Уладак Чарны, Б. Уладак). Нарадзіўся ў Дукоры ў 1886 годзе. Займаўся паэзіяй, прозай, крытыкай. У маі 1907 года ўдзельнічаў у Лонданскім з’ездзе сацыял-дэмакратаў. У амерыканскіх перыядычных выданнях у 1908 годзе надрукаваў серыю нарысаў «Дзеці народа». У гэтым жа годзе да чытача прыйшла яго драма «Моша Рабейні».

...Незадоўга да смерці вядомага ў Беларусі Рыгора Рэлеса мне давялося сустракацца з гэтым літаратарам, ураджэнцам Бешанковіч, і пашчасціла падрыхтаваць вялікае інтэрв’ю са старэйшынам яўрэйскіх пісьменнікаў у Беларусі. Сярод іншых нашых землякоў Рыгор Рэлес згадваў і дукорскіх братоў Чарны. Асобная старонка ў біяграфіі Боруха — знаёмства з паэтам Г. Левікам. Але да яго асобы мы звернемся, завітаўшы ў Чэрвень... Самы малодшы з братоў Чарны — Даніэль — нарадзіўся ў Дукоры ў 1888 годзе. Хворы ад нараджэння, ён шмат часу праводзіў у бальніцах, клініках Расіі, Швейцарыі, Германіі, іншых краін. Уласныя фізічныя пакуты знайшлі месца і ў творчасці. За 50 гадоў літаратурнай работы Даніэль Чарны напісаў нямала і дзіцячых кніг. А галоўны твор нашага земляка — раман «Сямейная хроніка». Можна толькі здагадвацца, колькі там «дукорскага» матэрыялу! Ужо ў сталым узросце Чарны ўзяўся за работу, якую збіраўся ажыццявіць з самых малых гадоў, — гісторыка-краязнаўчы нарыс «Дукор» (менавіта так і ў перакладзе гучыць — Дукор). Кніга пра роднае мястэчка пабачыла свет у Канадзе ў 1951 годзе. Памёр Даніэль Чарны ў Бостане. Кнігі таленавітага літаратара па-ранейшаму выдаюцца і зараз у ЗША і Ізраілі. З маладзейшага пакалення яўрэйскіх пісьменнікаў Беларусі — і ўраджэнец Дукоры Ліпа Гелер (нарадзіўся ў 1915 годзе). Яго зборнік вершаў на ідзіш — «Нараджэнне» — пабачыў свет у Мінску ў 1934 годзе. У 1941–1945 гадах Ліпа Гелер — на фронце. Пасля Вялікай Айчыннай вайны настаўнічаў, жыў у Смаленску. Да літаратурнай творчасці вярнуўся ў 1970-я... Пачаў ізноў друкавацца. Апошнія свае гады (памёр у 1989 годзе) правёў у Мінску. Пэўна, завітваў і ў Дукору, роднае мястэчка. І для таго ж, каб ушанаваць памяць пра загінулых родных: у лістападзе 1941 года фашысцкія карнікі расстралялі ў Дукоры 275 яўрэяў.

З Дукоры — лічаныя кіламетры да Смілавіч. Адтуль па дарозе на Магілёў едзем у Чэрвень — старажытны Ігумен. У павятовым горадзе 25 снежня 1888 года нарадзіўся Левік Гальперын. Бацька яго працаваў настаўнікам. За ўдзел у рабочым руху маладога паэта выслалі ў Сібір. З высылкі Левік уцёк у 1913 годзе. Месцам жыхарства абраў ЗША. І там яны сустрэліся з адным з братоў Чарны. Болей дасведчаны і спрактыкаваны літаратар Борух Чарны дапамог земляку пазнаёміцца з рознымі выдавецтвамі, рэдакцыямі часопісаў і газет. Аказаў садзейнічанне ў выданні першага вершаванага зборніка. У 1930–1940-я гг. Левік прыняў актыўны ўдзел у антыфашысцкім руху. Катастрофе яўрэяў у Еўропе прысвяціў шэраг вершаў і паэм. У 1936 годзе наведаў СССР. І, адчуваючы з Еўропы моцны вецер фашызму, стаў у Амерыцы адным з арганізатараў магутнай антыфашысцкай кампаніі. Памёр ураджэнец Чэрвеня—Ігумена ў 1962 годзе.

Мы не зазірнулі ў Смаргонь, Баранавічы і Шклоў, Віцебск і Чашнікі... Гэта ўжо — за межамі Міншчыны. І тыя гарады, мястэчкі вылучылі таксама вялікую кагорту яўрэйскіх пісьменнікаў Беларусі. Шмат хто з іх разгарнуў свой талент у 1920–1930-я гг., калі ўсталёўвалася Савецкая ўлада. Дарэчы, у даваенны час у Саюзе пісьменнікаў БССР нават існавала асобная яўрэйская секцыя. Літаратура, створаная ўраджэнцамі і Уздзеншчыны, і Пухавіччыны, і Чэрвеньшчыны, — яркая крыніца сацыяльнага, грамадска-палітычнага жыцця ў Беларусі. 

І яшчэ, відавочна, прыйдзе час, калі на гэтую акалічнасць звернуць увагу не толькі літаратуразнаўцы, але і гісторыкі.

Кастусь ЛЕШНІЦА

Старыя паштоўкі з калекцыі лаўрэата Прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «За духоўнае адраджэнне» Уладзіміра ЛІХАДЗЕДАВА