Музычна-гістарычная вандроўка па Беларусі: які горад прыцягваў да сябе артыстаў?

Давайце агледзім родныя прасторы ў звязцы са згадкамі, хто з розных артыстычных велічынь гастраляваў па Беларусі напрыканцы XІX — у пачатку XX стагоддзя. Размова — пра расійскіх оперных спевакоў...

Хіба ў любога інтэлігентнага чалавека не можа не выклікаць душэўнага хвалявання такое простае і зразумелае словазлучэнне: «Тут быў... тут выступаў...» Дык вось, давайце згадаем, хто ж і калі прыязджаў на гастролі з ліку расійскіх выканаўцаў у беларускія вялікія і малыя гарады... Не, відаць, пра малыя — гэта занадта... Але што датычыцца Мінска, Брэста, Гродна, Магілёва, Гомеля, Віцебска, то не такой ужо яны і глыбокай музычнай правінцыяй былі на фоне астатняга культурнага жыцця Расійскай імперыі. Хоць, прызнацца, «зоркі», асабліва — першай велічыні, у Варшаву і Вільню ездзілі ўсё ж такі часцей. Прычыны на тое зразумелыя... 

У Вільні, напрыклад, была студыя гуказапісу для грампласцінак — «Зонафон». У 1910 годзе ў віленскай друкарні Пірожнікава пабачыў свет «Зборнік лібрэта для пласцінак „Зонафон“: оперы, аперэткі, рамансы, песні, апавяданні і інш.». Аб’ём — 463 старонкі (!). У Варшаве, як і ў Санкт-Пецярбургу, выпускаліся пласцінкі пад фірменным знакам «Сірэна». 

Але сёння мы ў музычным падарожжы па беларускіх гарадах. Хоць, па праўдзе кажучы, былі і выключныя выпадкі... Напрыклад, артыст оперы і харавы дырыжор Аляксандр Дзмітрыевіч Гарадцоў (сцэнічны псеўданім) ездзіў і па павятовых гарадах Беларусі — Мінскай губерні ў прыватнасці. Чытаў лекцыі пра опернае мастацтва і арганізоўваў народныя пеўчыя хары. Такое падзвіжніцтва дарагога варта!..

З сучасным культурным жыццём Гродна параўнальна нядаўна былі звязаны вечары — «Італьянскія сезоны». Усё, атрымліваецца, што ні кажы, у музычным жыцці пачынаецца з Італіі!.. А больш як сто гадоў таму таксама не меней усхвалявана радавала гарадзенцаў арыямі з вядомых опер спявачка Ганна Рыгораўна Жарабцова-Андрэева. Магчыма, яе гастролі ў горадзе над Нёманам былі зусім і не выпадковай сустрэчай з гледачом, бо тут яна і нарадзілася — у верасні 1883 года. Асоба ўвогуле ўнікальная. І многімі фактамі сваёй біяграфіі для Беларусі чалавек невыпадковы. Вось як адгукаўся пра нашу зямлячку вядомы музыказнавец і галоўны рэдактар папулярнага дарэвалюцыйнага часопіса «Музыкальный современник» Аляксандр Асоўскі: «Г. Р. Жарабцова з’яўляецца прафесійнай спявачкай, якая засяродзіла ўсе свае сілы на камернай вакальнай музыцы. Адзіная яна ў гэтым плане і па майстэрстве выканання. Пры галасавых магчымасцях, па прыродзе сваёй ні ў якіх адносінах не ўнікальных, яна сілаю свайго мастацтва пакідае ў музыканта пачуццё такога глыбокага эстэтычнага задавальнення, якое не дадуць яму артысты нават з першакласнымі галасамі, але ардынарныя па сваёй музыкальнасці...» Можа быць, і выступала Жарабцова якраз у тым самым лялечным тэатры, дзе радавалі меламанаў ужо ў пачатку ХХІ стагоддзя «Італьянскія вечары»: будынак жа сваю вядомасць мае з васямнаццатага стагоддзя…

Жаданым госцем на віцебскай сцэне была артыстка оперы Кацярына Георгіеўна Кавалькова (нарадзілася ў Казані ў 1876 годзе). Прыязджала ў горад на Дзвіне ў маі 1910 года. А пасля — і ўвесну 1914 года. Віцебскія аматары музычнага мастацтва слухалі ў пачатку мінулага стагоддзя і Паўла Афанасьевіча Клюшына. Магчыма, партыю Маладога цыгана з «Алека» Сяргея Рахманінава... А можа быць, Фаўста альбо Герцага з «Рыгалета»... Спявала ў Віцебску і Наталля Карафа. Біяграфія гэтай пецярбургскай артысткі не дужа багатая на падрабязнасці. Оперную кар’еру Наталля Эдуардаўна пачала ў Італіі. Некалькі гадоў спявала ў Палерма, Мілане, пасля ў гарадах Іспаніі — Барселоне, Алікантэ... Вядома, што разам з Фёдарам Шаляпіным яна арганізавала таварыства, якое давала спектаклі ў Пецярбургу ў легендарным Панаеўскім тэатры. Даследуючы беларускія радаводы, пісьменнік і доктар філалагічных навук Генадзь Кісялёў звярнуў увагу на многіх прадстаўнікоў прозвішча Карафа-Корбутаў. Наталля Эдуардаўна часта бывала ў Мінску ў сваіх родзічаў па Захар’еўскай вуліцы, дом № 109. Магчыма, Наталля — радня кампазітара і выканаўца Пятра Карафа-Корбута (валодаў выключнымі здольнасцямі іграць амаль на двух дзясятках музычных інструментаў!), які быў звязаны з Беларуссю, Мінскам самым цесным чынам?.. Ведала віцебская сцэна і Мікалая Каржэвіна. Тут ён выступаў у 1902–1903 гадах... Сярод яго любімых партый — Герман з «Пікавай дамы» і Андрэй з «Мазепы». Сваім драматычным сапрана радавала віцябчан у 1907 годзе Вольга Асланава. Адна з яе найлепшых партый — Гарыслава з оперы С. Рахманінава «Руслан і Людміла».

Магілёў выхаваў выдатнага расійскага опернага спевака Сяргея Мігая (нарадзіўся ў 1888 годзе). Мастацкім вышыням будучага народнага артыста РСФСР папярэднічалі спевы і ў царкоўным хоры, і ў хоры магілёўскай гімназіі. На сцэне наш зямляк выступаў побач з Фёдарам Шаляпіным. Хоць і розная ў спевакоў вядомасць, яны ў гісторыі рускай музычнай культуры — побач, на адных дысках: Фёдар Шаляпін з партыяй варажскага госця з «Садко», а наш Мігай — з неўміручым «Нет, никогда не забуду» на музыку Чайкоўскага.

У музычна-гістарычнай экскурсіі па Беларусі, вядома ж, галоўнае месца належыць Мінску. Губернскі горад здаўна прыцягваў артыстаў. У 1890 годзе ў сённяшняй сталіцы Беларусі пачаў дзейнічаць гарадскі тэатр. Адзін час мінскую оперную трупу ўзначальваў вядомы дырыжор Вячаслаў Сук. Сярод грамадскіх арганізацый і гурткоў прыкметна вылучаліся Мінскае таварыства сяброў музыкі, музычна-літаратурнае таварыства. На гастролі ў губернскі горад прыязджалі Фёдар Шаляпін, Леанід Собінаў, Мікалай Фігнер... Ледзьве ці не кожны дзень мінскія газеты паведамлялі нейкія музычныя навіны. Рэпарцёры і аглядальнікі расказвалі пра польскага скрыпача Ліпіньскага, італьянскага спевака Мазіні, віяланчэліста Вержбаловіча... Дарэчы, адзін час антрэпрэнёрам і ў Собінава, і ў Шаляпіна, і ў Фігнера быў наш зямляк — Уладзімір Мікалаевіч Любімаў, які нарадзіўся ў Брэсце ў 1885 годзе.

Мінск оперны канца ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя — гэта выступленні Сяргея Левіка, Рыгора Ізмайлава, Міхаіла Ільюшчанкі, Яўгена Яўгеньева-Дарскага... Апошні з іх прыязджаў у Мінск тройчы — у 1903-м, а затым у 1906 і 1907 гадах. Яшчэ ў 1899 годзе ў губернскую сталіцу наведваўся барытон Іосіф Гладкоў. Адзін час ён працаваў у трупе пад кіраўніцтвам палачаніна Аляксандра Альтшулера.

Моцна разбураны ў Вялікую Айчынную вайну Мінск усё ж захоўвае ў сабе асобныя гістарычныя і архітэктурна-ландшафтныя астраўкі, якія вядуць нас у далёкую мінуўшчыну. І даўніх, але яркіх музычных трыумфаў гэтыя старыя будынкі — першыя сведкі…

Кастусь ЛЕШНІЦА

Старыя паштоўкі з калекцыі лаўрэата Прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «За духоўнае адраджэнне» Уладзіміра ЛІХАДЗЕДАВА