800 паштовак за 30 гадоў — выдатная калекцыя Славяны Шамякінай

Дацэнт кафедры тэарэтычнага і славянскага літаратуразнаўства БДУ, кандыдат філалагічных навук, літаратуразнаўца, міфолаг, фалькларыст Славяна Шамякіна вось ужо больш за 30 гадоў калекцыянуе навагоднія, калядныя і калядныя паштоўкі. Сёння іх у яе ўжо каля 800. Большая частка — савецкія (выдадзеныя ў Маскве) і беларускія. Але ёсць і з Украіны, Польшчы, Літвы, Балгарыі, Францыі, Германіі, Італіі, ЗША і некаторых іншых краін.

Родам з дзяцінства

— Заўсёды вельмі любіла Новы год і ўсё, што з ім звязана: упрыгожванне ёлкі і дома, калядныя варожбы, падарункі, — дзеліцца Славяна Вячаславаўна. — А захапленне філакартыяй пачалося гадоў у сем. Памятаю, напярэдадні Новага года мы разглядалі паштоўкі з віншаваннямі, якія прыйшлі ад сваякоў і знаёмых, і я сказала: «Яны вельмі прыгожыя, іх шкада выкідваць». Тады мама (Таццяна Іванаўна Шамякіна — прафесар БДУ, доктар філалагічных навук. — заўв. аўтара) патлумачыла сутнасць калекцыянавання. І я тут жа вырашыла: выдатная думка, буду збіраць навагоднія паштоўкі. З тых часоў захапляюся філакартыяй. Шкада, што ў нашы дні зусім перарвалася традыцыя дасылаць віншавальныя паштоўкі па звычайнай пошце. На мой погляд, атрымліваць іх значна прыемней, чым электронныя файлы.

Навагоднія, калядныя і на Нараджэнне Хрыстова

Па словах Славяны Шамякінай, паштоўкі, звязаныя з зімовымі святамі, можна падзяліць на навагоднія, калядныя і на Нараджэнне Хрыстова.

У навагодніх — чыста «свецкі» змест. Як вядома, у СССР быў перыяд, калі на некаторы час забаранілі святкаваць Каляды, Нараджэнне Хрыстова і нават Новы год. Аднак пазней, мабыць, зразумеўшы, што цяга да калектыўных абрадавых дзеянняў — у прыродзе чалавека і невынішчальная, вырашылі вярнуць Новы год, але без сувязі з рэлігіяй. Пацешна, што пры гэтым часткова на аснове старой, часткова зноўку сфармавалася сучасная навагодняя міфалагічная вобразнасць. Так, вобраз Дзеда Мароза ўзыходзіць, у прыватнасці, да такіх старажытных славянскіх міфалагічных персанажаў, як Марозка, Зюзя, Карачун, іншых духаў або божастваў — увасабленням зімы, якія маглі быць як добрымі, так і жорсткімі ў адносінах да людзей. Сучасны Дзед Мароз — добры дзядуля, які раздае падарункі, — толькі часткова супадае з імі. Як і Снягурка, якая ў традыцыйнай народнай культуры не з’яўляецца ўнучкай Дзеда Мароза. У народных казках яна — ажывелая ледзяная скульптура, якую зляпілі бяздзетныя дзед і баба (дадзены фальклорны сюжэт намаляваны на паштоўцы мастака В. Блінова).

Жывёлы на навагодніх паштоўках маюць сувязь з абрадам калядавання: як вядома, у час яго правядзення ўдзельнікі пераапранаюцца ў касцюмы казы, мядзведзя, пеўня і інш. А вось вобраз хлопчыка — персаніфікаванага Новага года — чыста савецкага паходжання: яго можна сустрэць на паштоўцы мастака У. Зарубіна, дзе ён правадырнічае цэлай кампаніяй снегавікоў, таксама тыповых герояў навагодніх паштовак.

На навагодніх паштоўках часта малююць розную навагоднюю атрыбутыку: упрыгожаныя елкі або елачныя шары, гірлянды, падарункі, пачастункі і напоі, бенгальскія агні, а таксама тое, што звязана з зімой — сняжынкі, занесеныя снегам домікі.

На калядных паштоўках звычайна малююць атрыбуты народнага міфалагізаванага свята Каляды, які адзначаўся старажытнымі славянамі ў дзень зімовага сонцастаяння і быў прысвечаны, у першую чаргу, Сонцу і ўрадлівасці. Адпаведна, на падобных паштоўках малююць сам абрад калядавання і яго ўдзельнікаў у касцюмах жывёл. Таксама, да прыкладу, могуць быць намаляваныя традыцыйныя народныя калядныя стравы: каша куцця, бліны і аладкі (гэтыя стравы сімвалізуюць як раз урадлівасць і Сонца) з надпісамі накшталт «З Калядкамі — добрымі святкамі, блінамі ды аладкамі!»

Паштоўкі на Нараджэнне Хрыстова непасрэдна звязана менавіта з хрысціянскім рэлігійным святам. На іх традыцыйна адлюстроўваюцца розныя біблейскія сцэны, звязаныя з нараджэннем Хрыста ў яслях сярод жывёл, паднашэннем яму дароў валхвамі. Таксама могуць быць намаляваныя анёлы і храмы (напрыклад, малюнак Барысаглебскай царквы ў Гродна).

Самыя дарагія і любімыя

— Самая незвычайная паштоўка ў маёй калекцыі — гэта, бадай, праца мастака Д. Дзянісава 1964 года, на якой нейкія турысты або геолагі святкуюць Новы год падчас паходу ў лес — ніколі больш не сустракала падобнага сюжэту), — адзначае Славяна Шамякіна. — Сустракаюцца сярод навагодніх паштовак вельмі нестандартныя пераасэнсаванні тыповых персанажаў. Так, калі звычайна Дзед Мароз і Снягурка едуць дарыць падарункі на санках, запрэжаных тройкай коней, як, напрыклад, у мастака П. Чарнышова (у мастака А. Тарасова ляцяць на НЛА, а ў К. Андрыянава — на дыване-самалёце).

Ёсць паштоўкі, на якіх навагоднія персанажы занятыя даволі незвычайнымі справамі: напрыклад, у мастака Ю. Ясюкевіча Дзед Мароз ловіць Залатую рыбку (каб яна дапамагала яму выконваць жаданні дзяцей?) На савецкіх паштоўках часцей за ўсё адлюстроўваўся Маскоўскі Крэмль, Спаская вежа з гадзінамі-курантамі, аднак існуе беларуская паштоўка, дзе намаляваны абеліск на плошчы Перамогі ў Мінску. Даволі рэдкія сюжэты на навагодніх паштоўках — выявы сцэн застолля або танцаў дарослых людзей. У Швейцарыі была выпушчаная паштоўка, на якой у якасці навагодняга сюжэту выкарыстаная карціна М. Шагала. Самыя старыя паштоўкі, якія ў мяне ёсць — 1954 і 1956 гадоў. Верагодна, самая дарагая з набытых мной паштовак — калядная з выявай анёла і эфектам «глыбіні»: малюнак на ёй змяняецца пад рознымі кутамі зроку.

Вельмі прыгожымі лічу паштоўкі мастака К. Андрыянава ў стылістыцы палехскага роспісу, самыя мілыя і сімпатычныя — мастака У. Зарубіна з выявамі розных казачных персанажаў і звяроў. Адна з найбольш любімых з дзяцінства — з выявай Снягуркі ў незвычайным для яе зялёнай сукенцы мастачкі Юрасавай.

Пра што можа расказаць паштоўка?

Акрамя інфармацыі пра абрады, вобразы і атрыбуты Новага Года, Нараджэння Хрыстова і Каляд, падобныя паштоўкі могуць даць уяўленне пра тое, як мянялася мода, стылі ў мастацтве, культурная сітуацыя ў розныя гістарычныя перыяды. Так, паштоўкі 1950-х гадоў вельмі яркія, маляўнічыя, з разнастайнасцю сюжэтаў, іх змяняюць да канца гэтага дзесяцігоддзя і, асабліва, у 1960-я гады мінімалістычныя, даволі сумныя і аднастайныя. Сітуацыя пачынае змяняцца да лепшага з 1970-х гадоў. З’яўляюцца новыя сюжэты і віды паштовак — напрыклад, запрашэнні на ёлку. Цікава, што некаторыя паштоўкі маюць сувязь з канкрэтнымі знакавымі падзеямі тых часоў, калі іх выдавалі. Напрыклад, у мяне ёсць паштоўка 1961 года, прысвечаная першаму палёту чалавека ў космас, паштоўка 1976 года, прымеркаваная да будаўніцтва Байкала-Амурскай магістралі, 1978 гады — напярэдадні Маскоўскай Алімпіяды з выявай алімпійскага мішкі. Знаходзіць сваё адлюстраванне і імкненне СССР да навукова-тэхнічнага прагрэсу: на паштоўках 1980-х часта сустракаюцца робаты. З 1980-х гг. з’яўляецца нашмат больш паштовак з надпісамі на беларускай мове. У гэты ж час пачынаюць стварацца калядныя паштоўкі, а з 1990-х вяртаюцца і паштоўкі на Раство.

Вельмі моднымі сталі цяпер паштоўкі з гатовымі навагоднімі пажаданнямі і рознымі дадатковымі надпісамі. Хоць адна падобная была у У. Зарубіна ў 1986 годзе — з песняй «У лесе нарадзілася ялінка». З’явіліся паштоўкі незвычайных формаў — напрыклад, круглыя ​​ці такія, на якіх, акрамя выявы, ёсць яшчэ аб’ёмныя элементы: розныя стразы, стужачкі, асобна выразаныя дэталі з кардона і г. д. Новы выгляд паштовак, якіх не было ў савецкія часы, — з выявай жывёл года па ўсходнім календары. Яшчэ адно новаўвядзенне — паштоўкі-лісты Дзеду Марозу.

Вольга Паклонская

Фота з архіва Славяны Шамякінай

Друкуецца ў «Алесі»