Мар'яна Саўчанка: «Перакладчыку патрэбныя натхненне і смеласць»

Мар'яна САЎЧАНКА — малады перакладчык кітайскай літаратуры на ўкраінскую мову. З ёю сустрэўся наш карэспандэнт і задаў некалькі пытанняў пра яе творчыя зацікаўленні, пра тое, як успрымаецца кітайская літаратура ва Украіне. Якія ўвогуле перспектывы развіцця ўкраінскай кітаістыкі. Ці ёсць масавы чытач у кітайскай прозы ва Украіне. І вось што пачуў у адказ...

— Мар'яна, вы звярнулі ўвагу на Мо Яня яшчэ да таго, як яго мастацкія вышукі былі адзначаны Нобелеўскай прэміяй?

— Імя Мо Яня было мне вядома дзякуючы фільму Чжана Імоу «Чырвоны гаалян», які зняты па матывах аднайменнага рамана. Аднак блізка з яго творчасцю я знаёмая не была. Па праўдзе кажучы, Мо Янь да атрымання Нобелеўскай прэміі не ўваходзіў у лік так званых абавязковых да прачытання пісьменнікаў, паколькі кітайскія інтэлектуалы не лічаць яго мастацкі стыль дастаткова ўзвышаным.

— «Краіна віна» — раман, з якога фактычна пачалося ўзыходжанне Мо Яня да рускага чытача... А ўкраінская гісторыя знаёмства з Мо Янем — з чаго яна пачалася?

— Першым раманам Мо Яня, перакладзеным на ўкраінскую мову, стаў усё той самы «Чырвоны гаалян: гісторыя аднаго роду» — праца Надзеі Кірносавай, які выйшаў у 2015 годзе, на некалькі месяцаў раней, чым пераклад рамана «Краіна віна»...

— Наколькі складана было перакладаць «Краіну віна»? Ці шмат у рамане выключна кітайскай спецыфікі, якую нельга даслоўна перакласці на іншыя мовы?

— Безумоўна, складанасць перакладу ў першую чаргу заключаецца менавіта ў перадачы кітайскіх рэалій і культурна-літаратурных алюзій, якімі напоўнена простая на першы погляд мова Мо Яня. Я пастаралася ўнесці як мага болей тлумачэнняў для ўкраінскага чытача, у надзеі данесці інтэртэкстуальнасць і шматграннасць рамана нават да тых, хто судакранаецца з кітайскай рэчаіснасцю ўпершыню.

Адным з прыкладаў стылістычных асаблівасцяў, і гэта, на жаль, прыкметна страчана пры перакладзе, з'яўляецца частковае выкарыстанне класічнай мовы веньянь. Аналагам магла б быць стараўкраінская мова, але ў такім разе ахвярай зрабіўся б змест, паколькі наўрад ці быў бы ён зразумелы большасці чытачоў. Адпаведна, пры перакладзе падобных фрагментаў давялося б шукаць спосабы захаваць арыгінальную задумку і надаць словаформам адценне архаічнасці.

Яшчэ адной няпростай задачай стала праблема вызначэння тэрміналогіі спіртных напояў. Слова «цзю» ў кітайскай мове ахоплівае даволі шырокі клас моцнай алкагольнай прадукцыі, аднак у савецкай перакладчыцкай традыцыі кітайскай літаратуры, і найперш паэзіі, яго прынята перакладаць як «віно», што даволі істотна звужае рамкі тэрміна. Але і тэрмін «водка»...

— Па-беларуску — гарэлка... Ды і па-ўкраінску таксама «гарэлка»...

— Дык вось тэрмін «гарэлка» не з'яўляецца абсалютна дакладным для вызначэння напояў, якія атрымліваюць з гааляна і рысу. А героі Мо Яня якраз іх і ўжываюць... у немалой колькасці. Адным словам, «Краіна віна» застаецца назвай выключна паэтычнай, а на самай справе дзеянне рамана адбываецца ў прыдуманым горадзе з назвай «Алкагольная краіна» («Цзюго»).

— Наклад рамана Мо Яня «Краіна віна» на ўкраінскай мове не дужа высокі — 500 асобнікаў... Наколькі хутка раман разышоўся ў кніжным гандлі? Ці былі рэцэнзіі, водгукі ў друку, у самых розных медыя?

— Я не сачу за продажам і рэцэнзіямі. Мне была выключна цікавай сама гэтая праца, але найболей важкім з'яўляецца тое, што раман усё ж такі выйшаў, нягледзячы на фінансавыя цяжкасці, і цяпер яго можна знайсці ў кнігарнях і бібліятэках.

— А ўвогуле, наколькі шырока сёння прадстаўлена проза Мо Яня на ўкраінскай мове?

— Наколькі мне вядома, акрамя двух ужо згаданых раманаў і апавядання «Геній» (надрукаванага раней у літаратурным часопісе «Усесвіт»), іншыя пераклады Мо Яня на ўкраінскую мову не былі надрукаваны.

— Вы — адзін з нямногіх перакладчыкаў кітайскай літаратуры, хто перакладае на ўкраінскую з мовы арыгінала... Але ж быў і іншы вопыт. У канцы 1940-х — 1950-я гады здарыўся бум перакладу кітайскай літаратуры на ўкраінскую мову. І такое ж назіралася ў Беларусі. Вы ведаеце тыя ўкраінскія пераклады? Яны нешта значаць для вас як для чытача і даследчыка, перакладчыка?

— Я — выпускніца Кіеўскай гімназіі ўсходніх моў №1, навучальнай установы, якая беражліва захоўвае і прывівае сваім выхаванцам традыцыі ўкраінскага ўсходазнаўства. Зразумела, у дзяцінстве, калі ўзровень кітайскай яшчэ не дазваляў чытаць арыгінал, наша знаёмства з кітайскай літаратурай і пачалося з перакладаў, ажыццёўленых у савецкую эпоху, — твораў Лу Сіня, Маа Дуня, Лаа Шэ, Ба Цзіня... Асаблівае месца сярод іх займалі работы Івана Карнеевіча Чырко, чый уклад нязменна застаецца прыкладам для айчынных кітаістаў-перакладчыкаў. І мае ўласныя першыя крокі ў мастацкім перакладзе пачаліся ўжо ў старшых класах школы, праўда, аб'ектам маіх спроб была не проза, а танская і сунская паэзія.

— Над чым вы цяпер працуеце? Якія раманы Мо Яня вам хацелася б перакласці ў першую чаргу?

— Мне цікавая творчасць больш маладых кітайскіх пісьменнікаў, маіх сучаснікаў, якія працуюць у эпоху, якую я назіраю і якую перажываю ў Кітаі сама. Акрамя таго, значная частка маёй дзейнасці звязана з тэатрам, таму ў гэты момант мая цікавасць як перакладчыка скіравана на драматургію. Менавіта сучасная драматургія... Цяпер я працую над перакладам дзвюх п'ес Ляо Імэй — надзвычай вядомай і даволі таленавітай пісьменніцы, драматурга, сцэнарыста...

— Будзем спадзявацца, што знаёмства з кітайскім тэатральным мастацтвам, кітайскай драматургіяй будзе ўплываць і на свядомасць украінскіх чытачоў, а не толькі гледачоў... Ці ёсць усё ж такі зацікаўленасць украінскіх выдаўцоў у выпуску ў цэлым кітайскай літаратуры на ўкраінскай мове?

— На вялікі жаль, зацікаўленасць надзвычай нізкая, як і цікавасць да кітайскай літаратуры ва Украіне ўвогуле. Дзякуючы перакладам на рускую мову, у чытачоў сфарміраваны пэўны вобраз кітайскай класічнай літаратуры, якая выклікае абмежаваны інтарэс, і, магчыма, у некаторай ступені існуе ўяўленне пра новую літаратуру. Што датычыць перакладаў найноўшай літаратуры, асабліва тых, што выйшлі ў якасці самастойных выданняў, — іх колькасць да неверагоднага малая. Прысуджэнне Мо Яню Нобелеўскай прэміі ў галіне літаратуры паслужыла ўсяго толькі невялічкім штуршком для выдаўцоў, але ўвогуле сітуацыя даволі ўпадніцкая. Верагодна, аддаленасць нашых дзяржаў і культур, а таксама няздольнасць меркаваць пра якасць літаратуры на экзатычнай мове абмяжоўвае попыт. Мне вельмі хацелася б звярнуць увагу ўкраінскіх выдаўцоў на работу заходніх калег...

— Як, напрыклад, у Сербіі, дзе пабачылі свет ці не дзясятак асобных выданняў твораў Мо Яня...

— Бо там не ігнаруюць сучасных кітайскіх аўтараў. Іх рэгулярныя публікацыі перакладаў і рэцэнзій на англійскай мове маглі б паслужыць арыенцірам у выбары твораў для айчынных выдаўцоў.

— У Беларусі не выдадзена ніводнай кнігі, ніводнага рамана Мо Яня па-беларуску... Што б вы пажадалі сваім беларускім калегам на шляху засваення творчасці Мо Яня? З якога рамана варта пачаць беларускім перакладчыкам?

— Мне здаецца, што выбар перакладчыка — пытанне выключна асабістага літаратурнага густу і прафесійнага інтарэсу, таму складана штосьці раіць. Найбольш знакавымі творамі для знаёмства з напісаным Мо Янем, пэўна, з'яўляюцца раманы «Вялікія грудзі, шырокі зад» і «Чырвоны гаалян», але для лепшага разумення кітайскага грамадства нельга, на мой погляд, абысці ўвагай і «Краіну віна», і «Лягушку». Беларускім калегам хацелася б пажадаць пабольш натхнення і смеласці, бо, нягледзячы на сваю багатую фантазію, Мо Янь піша пра перажытае, і характары дастаткова ўніверсальныя і блізкія многім народам, а яго іранічная ўсмешка дазваляе разглядзець не толькі кітайцаў, але і на саміх сябе зірнуць крышачку іначай.

Кастусь ЛАДУЦЬКА

Пекін — Мінск