Сёння спаўняецца 105 гадоў з дня нараджэння беларускага паэта Кастуся Кірэенкі

Сёння спаўняецца 105 гадоў з дня нараджэння вядомага беларускага паэта, перакладчыка, заслужанага дзеяча культуры БССР, лаўрэата Дзяржаўнай прэміі БССР Кастуся Кірэенкі.

Колішнія «палымянскія» калідоры па вуліцы Захава, 19 у Мінску шмат чаго могуць прыгадаць. Для мяне ў пэўнай ступені «сваімі» яны сталі ў пачатку верасня 1972 года. Хоць гэта магло адбыцца і на некалькі месяцаў раней. Запрашэнне на працу ад галоўнага рэдактара часопіса «Полымя» Кастуся Кірэенкі атрымаў недзе ў канцы ліпеня. Нават прыязджаў са Слуцка, дзе на той час працаваў у рэдакцыі газеты «Шлях Ільіча». Сустракаўся з Кастусём Ціханавічам. Згадзіўся пераходзіць у «Полымя». Але па вяртанні ў Слуцк перадумаў. Усё ж меў месца ў інтэрнаце за сімвалічную плату ― тры рублі ў месяц. У сталіцы ж давялося б падшукваць кватэру. Ды і ў часопісе не тое, што ў газеце, часта не надрукуешся. Значыць, фінансавае становішча пагоршыцца. 

Аднак неўзабаве з’явілася чарговая прапанова, цяпер ужо ад галоўнага рэдактара штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва» Хведара Жычкі. У абодвух выпадках паспрыяў гэтаму Алесь Масарэнка. Пазнаёміліся мы, калі я студэнтам праходзіў практыку ў газеце «Чырвоная змена», у якой ён тады ўзначальваў аддзел літаратуры. У «Полымі» ж Алесь Герасімавіч быў адказным сакратаром. Гэтым разам я адмаўляцца не стаў. Тым самым і вырашыўся ўвесь мой далейшы творчы лёс. 

Хоць працаваў у «ЛіМе», часта наведваўся і ў «Полымя». Як было не заходзіць туды, калі «палымянскі» калідор тады быў працягам «лімаўскага». Толькі пасярод гэтай «дарогі» знаходзілася яшчэ рэдакцыя часопіса «Беларусь», у якой таксама працавалі слынныя пісьменнікі. Аднак самыя знакамітыя ўсё ж былі ў «Полымі». Апроч Кастуся Кірэенкі — гэта Анатоль Вялюгін, Іван Пташнікаў, Барыс Сачанка, Іван Чыгрынаў... 

Канешне, не з усімі адразу пазнаёміўся. Як і не да кожнага мог зайсці, каб пагаварыць. Кастусь Ціханавіч не з’яўляўся выключэннем. Затое крыху пазней адносіны з ім склаліся прыязныя. Ён не пакрыўдзіўся, што я не прерайшоў у «Полымя». Наадварот, яшчэ разы тры праноўваў. Калі я казаў пра гэта сябрам, не ўсе верылі. Усё ж многія ўспрымалі яго чалавекам з няпростым характарам. 

Дарэчы, не мне казаць: шмат пра каго, хто занадта патрабавальны, складваецца такое памылковае ўяўленне. Так было і з Кастусём Ціханавічам. Яго строгасць многія ўспрымалі прыдзірлівасцю. На самай жа справе ён быў душэўным чалавекам. За строгасцю, патрабавальнасцю хавалася яго дабрыня. Дастаткова было кінуць позірк на яго твар, і адчувалася, што густыя бровы не такія ўжо і насупленыя. У позірку — спагада, жаданне зразумець цябе, калі неабходна, то і дапамагчы, штосьці падказаць. 

У адным са сваіх вершаў, напісаных у 1982 годзе, ён прызнаваўся:

Зімою сцюжнай я прыйшоў у свет.

Ці не таму заўсёды цеплыні жадаю,

Ці не таму заўсёды цеплынёю шчасны,

Ці не таму заўсёды цеплыню люблю.

Нарадзіўся 12 снежня 1918 года ў вёсцы Гайшын цяперашняга Слаўгарадскага раёна. Гэтую цеплыню пранёс ён праз усё сваё жыццё. Праяўлялася яна ў адносінах да маці і жонкі, да дзяцей... Ды і да ўсіх, з кім сябраваў і каму давяраў. І, канешне, да роднай Беларусі. Гэтыя любоў і цеплыня да яе асабліва праявіліся ў «рыбацкай паэме» (так сам вызначыў жанр твора, напісанага прозай) «Вандроўнае шчасце». А, па-мойму, «рыбацкая паэма» магла называцца і інакш — «Цяпло Бацькаўшчыны», бо ў ёй шмат таго, што прамаўляе ўдзячны сын зямлі, якая ўзгадавала яго, звязана са стаўленнем да Радзімы. 

Інакш і не мог пісаць чалавек, які зведаў сапраўдную цану жыцця. Ваенны стралок танка, карэспандэнт армейскай газеты на Заходнім і 2-м Беларускім франтах... Гэта яго ваенная біяграфія. Водгулле яе гучыць у аўтабіяграфіі «Незабыўнае»: «Галоўнае, што пакінулі ў памяці грозныя гады вайны,— гэта тое, што на свае вочы ўбачыў, які гераічны, які самаахвярны, які верны і велікадушны наш савецкі чалавек! I на шляхах адступлення, дзе не дымам, а жальбою засцілаліся вочы, і на падмаскоўных палях, дзе быў удзельнікам і сведкам грандыёзнай бітвы, і на дарогах Беларусі і Польшчы ў дні іх вызвалення — усюды расла мая вера ў людзей, і з гэтай вераю рос і я сам».

Некаторыя ваенныя творы, а таксама напісаныя адразу пасля Перамогі, увайшлі ў яго першую кнігу «Ранак ідзе» (1945). За ёю выходзілі наступныя: «Пасля навальніцы», «Мая рэспубліка», «Маякі», «Родны свет», «Любоў і дружба», «Светлая хваля»... Перачытваючы іх, і сёння не можаш не радавацца аўтарскай бадзёрасці, аптымізму, нават, я б сказаў, маральнаму здароўю. Усё, што адбывалася, радавала яго, пра ўсё хацелася сказаць. 

У 50-я гады лірыка Кастуся Ціханавіча стала больш даверліва-адкрытай, пранікнёна-шчырай, набывала тыя рысы, якія пазней у кнігах «Слухайце ластавак», «Сіні вырай», «Надзея» і іншых сталі вызначальнымі. Ва ўсёй паўнаце «пацяпленне» ў творчасці адчулася ў «Кнізе ста песень», за якую атрымаў Дзяржаўную прэмію Беларусі імя Янкі Купалы. 

Пайшоўшы на пенсію, а галоўным рэдактарам «Полымя» быў 14 гадоў, часта званіў мне ў «ЛіМ», дзе я працаваў. Зварот «Алесь Андрэевіч» крыху бянтэжыў. Гаварылася гэта, канешне, з непрыхаванай усмешкай, інтанацыя якой адчувалася і ў тэлефоннай размове. Ды і заўважалася як бы нейкая «вінаватасць». Маўляў, патрывожыў, а ў цябе справы, я ж ― чалавек вольны. Запрашаў, каб заходзіў да яго дамоў. Але «навязвацца» госцем, хай сабе і запрошаным, не хацелася. Разумеў, якая адлегласць паміж мною і ім. 

Адзін толькі раз да яго завітаў. Пра што гаварылі, запамятаў. Ніколі не меў (і па-сённяшні дзень не маю) звычкі весці дзённік. А што згадалі гэтую праклятую-распраклятую радыяцыю, помню. Яна накрыла і родныя мясціны Кастуся Ціханавіча. Згадаць яе была і іншая прычына. Неўзабаве яго жонка Лідзія Пятроўна накрыла стол, на якім з’явілася і тое, без чаго ў падобных выпадках не абысціся. Сярод закускі былі і грыбы:

— Не бойся, — запэўніў Кастусь Кірэенка. — Правераныя…

А я і не баяўся. Хіба можна не давярацца яму, яго жонцы? Ды і ўвогуле ад падобнага пачастунку ніколі не адмаўляюся. Гэта прытым, што збіраць грыбы не люблю. Адмовіўся я ад «фабрычнай», аддаўшы перавагу напою, настоенаму на розных прысожскіх травах і зёлках. Хораша гаварылася... Кірэенка толькі прыгубіў маленькую чарачку. Яго прыкладу паследавала і Лідзія Пятроўна.

Затое даволі часта сустракаліся з Кастусём Ціханавічам блізу будынка, у якім тады знаходзіліся «ЛіМ», «Полымя» і «Беларусь». На той час, як вядома, мала хто меў мабільнікі. Звычайна Кастусь Ціханавіч прагульваўся ад свайго дома па вуліцы Пуліхава, як любілі казаць, у андатравым раёне, да «іняза» — цяперашняга лінгвістычнага ўніверсітэта. Непадалёку ад яго стаяла некалькі тэлефонаў-аўтаматаў. З аднаго і «выходзіў» на мяне. 

Я з радасцю спяшаўся насустрач яму. Зразумела, заўсёды звяртаўся ― Кастусь Ціханавіч. Называць Ціханавічам язык не паварочваўся. А прытрымлівацца звароту «дзядзька Кастусь» ці «дзядзька Кірэенка», які быў гэтакі папулярны ў 20-30-я гады мінулага стагоддзя, не мог. Дый наўрад ці Кастусь Ціханавіч успрыняў бы яго ўсур’ёз.

Пра што заўгодна гаварылі. Найчасцей пра справы літаратурныя. Пра калялітаратурныя — таксама. Абмінуць іх ніяк нельга было. Асабліва яны цікавілі яго. Адарваны ад звыклага асяродку, знаходзіўся як бы ў нейкай «ізаляцыі». І галоўным рэдактарам не так часта завітваў у Дом літаратара, наведваўся на мерапрыемствы, што праводзіліся ў ім. Тым больш на творчыя вечары. 

Што да літаратуры, дык за навінкамі сачыў увесь час. У нашай размове згадваў прачытаныя творы, дзяліўся ўражаннямі. Быў у курсе і часопісных публікацый. Заходзіла гаворка і пра канкрэтных пісьменнікаў. Думкі пра некаторых з іх у нас супадалі. Асабліва, калі гэта тычылася празмернага захвальвання асобных з іх. Прынамсі, аднаго паэта, а па сумяшчальніцтву і крытыка. Хоць, бадай, правільней, крытыка з патугамі на паэтычную геніяльнасць.

— Не звяртай на яго ўвагі, — сказаў Кастусь Ціханавіч. — Чым яшчэ займацца яму, калі не цябе «скубсці».

— А я і не звяртаю. 

Задумаўся, адчувалася, што разважае — гаварыць нешта ці прамаўчаць. Мне нават падумалася: «Нічога сабе, сакрэтнічаць уздумаў», а ён нечакана заявіў рэзка:

— Плагіятар ён!

Я і не ведаў, што сказаць. Канешне, я не з тых, хто ўспрымаў таго пісьменніка ледзь не геніем, але каб ён перапісваў чужыя творы?! Ды яшчэ такога знакамітага творцы, як Кастусь Кірэенка?! У гэта не хацелася верыць…

— Сумняваешся? — здагадаўся Кастусь Ціханавіч.

Я ўхіліўся ад прамога адказу:

— Можа, які-небудзь ваш верш яму настолькі запомніўся, што праз пэўны час успрыняў яго сваім?

— Алесь Андрэевіч, — ужо спакойна-роздумна прадоўжыў Кастусь Кірэенка. — Ды для іх (прамаўляючы «для іх» нават узмацніў голас, даючы зразумець, што ёсць крытыкі, якія прызнаюць толькі «сваіх») — для іх ні я, ні ты — ніхто.

— Але каб свядома перапісваць? — настойваў я на сваім.

— Гэта адзін з маіх ранніх вершаў, — толькі і сказаў Кастусь Ціханавіч.

Як ні ўгаворваў назваць гэты твор, адмовіўся. Калі ж я паабяцаў, што напішу ў «ЛіМ» «рэпліку», прывёўшы тэксты двух вершаў — яго і «геніяльнага паэта», каб чытач сам упэўніўся ў плагіятарстве, толькі кісла ўсміхнуўся:

— Навошта варочаць старое? 

А, можа, і сапраўды ― навошта? Прынамсі, так меркаваў Кастусь Ціханавіч. З-за яго вялікай чалавечнасці, сумленнасці. З жадання, хай гэта не прагучыць дзіўным, на зло адказваць... дабром. А і сапраўды — пакусаў цябе сабака, то хіба і табе яго кусаць?

Мне вельмі падабаецца верш Кастуся Ціханавіча «Вечар», напісаны ў 1981 годзе. Год напісання ўказваю невыпадкова. Ведаючы тагачасны ўзрост паэта, куды вастрэй успрымаеш тое, што было тады на душы ў яго лірычнага героя. Яно асабліва блізкім становіцца і табе самому, калі разумееш, як шмат засталося таго, што незваротна страчана, хай сабе і з важкімі набыткамі, і як мала на што можна яшчэ спадзявацца:

Дождж сціх, і запахла чаборам і доннікам.

Вяслуе ў задуме над рэчкай заход.

Далёкая песня...

Як мроя...

Пра конніка,

Што тут вось калісь ад’язджаў у паход.

Гукае дзяўчына зажурана:

— Косю...

З рукі абяцае вадой напаіць...

І голас... Знаёмы?.. Ці толькі здалося,

Што ў памяці ён

з дзён юнацтва стаіць?..

Нягучнае, думнае, добрае рэха

Нясе над залужжам нястоены жаль...

Вярнуцца заве... Хоць з тых дзён, як паехаў

Юнак,—

прамінула паўвека амаль.

Так соладка пахне ад берага доннікам,

І вечар праз хвілю

ўжо вочы самгне.

А песня не ціхне...

З тугою пра конніка...

Каго яна кліча?..

Няхай бы мяне...

У вершы «Вечар» нездарма чаборам і доннікам «запахла». У прыроду ўлюбёны, з прыродай знітаваны, Кастусь Кірэенка ўдыхаў у сябе ўсе яе пахі, як жыватворны водар. Надта падабаўся яму і чабор. Яшчэ ў 1954 годзе ён напісаў і верш, што так і назваў ― «Пах чабаровы», які стаў вядомай песняй, пакладзенай на музыку Уладзімірам Буднікам. Дарэчы, да яго творчасці ў розны час звярталіся Мікалай Аладаў, Уладзімір Алоўнікаў, Ігар Кузняцоў, Самуіл Палонскі, Юрый Семяняка і іншыя кампазітары. Але песня «Пах чабаровы» — найбольш папулярная. 

Бяру ў рукі адну з кніг, падораных Кастусём Ціханавічам, і быццам чую яго голас, услухоўваюся ў яго споведзь:

Я захварэў на пах лясных сутонняў —

З дымком слязы смалістай на карчах.

І гэтак, мусіць, нават і пры сконе

Зазіхаціць, засвеціцца ў вачах...

Пах лясных сутонняў — гэта і пах самога жыцця. Дый, калі можна так сказаць, пах сапраўднай паэзіі. Той паэзіі, дыханнем якой і напоўнены лепшыя творы Кастуся Кірэенкі. 

Да свайго 70-годдзя ён не дажыў ўсяго нейкія тры месяцы. Раптоўна памёр 15 верасня 1988 года. А паэзія жыве, як і ўсё лепшае, напісанае ім, дорачы шчодры чабаровы пах яго творчасці.

Алесь МАРЦІНОВІЧ