Сведкі віцебскай даўніны

Выпраўляючыся ў чарговы раз у старажытны Віцебск, звернем сваю ўвагу на тых яго ўраджэнцаў, хто ў першую чаргу спрычыніўся да культуры, мастацтва, асветы... Такіх сыноў і дачок у славутага паселішча нямала. Пра некага напісана даволі шмат, а хтосьці яшчэ застаўся па-за шырокай увагай. Згадваючы многія імёны, пераконваешся, што працэс пошукаў землякоў падаецца ці не бясконцым.

Сярод ураджэнцаў Віцебска літаральна асобнай кнігі варты жыццяпіс Васіля Іванавіча Сабольшчыкава, які нарадзіўся ў Віцебску ў студзені 1813 года. Без гэтай яркай асобы нельга ўявіць гісторыю расійскага кнігазнаўства. Сабольшчыкаў — рускі бібліятэказнаўца, архітэктар, ганаровы член Пецярбургскай акадэміі мастацтваў (1858). З 1834-га Сабольшчыкаў працуе ў Пецярбургскай Публічнай бібліятэцы. Заснаваў аддзел замежных кніг пра Расію (Rossіca). У 1859 — 1862 гг. па праекту нашага земляка пабудавана новая чытальная зала ў двары Публічнай бібліятэкі. Васіль Іванавіч — аўтар наступных кніг, брашур, артыкулаў: «Некаторыя заўвагі з нагоды артыкула П. М. Строева аб простым і спрыяльным спосабе размяшчаць бібліятэкі вялікага памеру» (1856), «Аб уладкаванні грамадскіх бібліятэк і складанні іх каталогаў» (1859), «Агляд вялікіх бібліятэк Еўропы ў пачатку 1859» (1860), «Брытанскі музеум у Лондане і Імператарская публічная бібліятэка ў Пецярбургу» (1864), «Чарткоўская бібліятэка ў Маскве і Імператарская Публічная бібліятэка ў С.- Пецярбургу» (1864), «Успаміны старога бібліятэкара» (з прадмовай В. В. Стасава надрукаваны ў 1889 годзе — ужо пасля смерці Васіля Іванавіча) і інш. Пра Сабольшчыкава расказваецца ў кнізе У. Іваска «Жыццё і праца Васіля Іванавіча Сабольшчыкава, старшага бібліятэкара і архітэктара імп. Публічнай бібліятэкі» (Масква, 1914). Памёр легендарны бібліятэкар у 1872 годзе.

Віцебск — і радзіма вучонага-правазнаўца Арона Навумавіча Трайніна (нарадзіўся ў 1883 годзе). Закончыў Маскоўскі дзяржаўны універсітэт. Хоць і ўдзельнічаў у студэнцкіх хваляваннях, быў пакінуты на кафедры. Спецыялізаваўся па крымінальным праве. Пачынаючы з 1909 года, шмат друкаваўся па пытаннях юрыдычнай тэорыі і практыкі. Не ўступіўшы ў партыю камуністаў, многія гады ў перыяд Савецкай улады ўзначальваў ў Маскоўскім універсітэце кафедру крымінальнага права. Што па тых часах было справай, лічыце, неверагоднай. Аўтар аднаго з першых універсітэцкіх падручнікаў «Крымінальнае права» (1929). Наш зямляк адным з першых як вучоны-юрыст адгукнуўся на тыя падзеі, што адбываліся ў Германіі з прыходам да ўлады нацыстаў. Напісаў работы «Крымінальная інтэрвенцыя» (1935), «Абарона міру і крымінальны працэс» (1937), «Крымінальная адказнасць гітлераўцаў» (1944) і інш. У 1945 годзе Трайнін прадстаўляў СССР у складзе чатырохбаковай Лонданскай камісіі па падрыхтоўцы Нюрнбергскага працэсу. Пасля і ўдзельнічаў у ім у якасці кансультанта з боку савецкага абвінавачвання. Арон Навумавіч быў абраны членам-карэспандэнтам АН СССР, узнагароджаны двума ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга. Высокія адзнакі не сталі ахоўнай граматай у часы, калі ў краіне разгарнулася барацьба з так званымі «касмапалітамі». Шальмаванне і пустыя абвінавачванні скіраваліся і ў адрас Трайніна, калі следам за «справай урачоў» у 1952 годзе рыхтавалася «справа юрыстаў». Арона Навумавіча выключылі з універсітэта, пазбавілі права займацца навуковай дзейнасцю. Памёр Трайнін у 1957 годзе. Хіба не варта постаць такога нашага земляка асобнай кнігі?

Алена Аркадзеўна Кабіршчэн-Якерсон, якая нарадзілася ў Віцебску ў 1903, — сведка ўжо другіх падзей. Рускі савецкі мастак, жывапісец, графік. Вучылася ў Віцебску ў мастацкай студыі легендарнага Юдэля Пэна. У 1918 — 1921 гг. вучылася ў Віцебскім мастацкім вучылішчы. У 1921 г. выйшла замуж за мастака Д. А. Якерсона (1896 — 1947), з якім пазнаёмілася яшчэ ў час вучобы ў студыі Ю. Пэна, і выехала ў Маскву. У 1921 — 1923 гг. вучылася ў славутым ВХУТЕМАСе. Удзельнічала ў мастацкіх выстаўках з 1927 г. У 1925 — 1929 гг. працавала ў Маскве ў Дзяржаўным Цэнтральным музеі прыродазнаўства. З 1929 года — у фальклорным кабінеце Дзяржаўнай акадэміі мастацтваў. У 1930 — 1940-ыя гг. выконвала скульптурныя, жывапісныя работы для розных устаноў. У 1950 — 1958 гг. працавала мастаком Маскоўскага аддзялення Мастацкага фонду СССР. Работы Кабішчэр-Якерсон захоўваюцца ў зборах шэрагу музеяў Расійскай Федэрацыі, у прыватных калекцыях. Пра мастачку з Віцебска — некаторыя старонкі ў кнізе Г. Казоўскага «Мастакі Віцебска. Іегуда Пэн і яго вучні», што пабачыла свет ў Маскве ў 1992 годзе.

У Віцебску ў красавіку 1912 года нарадзіўся Якаў Іосіфавіч Волчак, рускі драматург, кінасцэнарыст, празаік. Закончыў Растоўскі дзяржаўны універсітэт. У свой час былі добра вядомыя кнігі Якава Волчака — «Апавяданні пра капітана Бурунца» (1959), «Карай. Сын Карая» (1963), «Мае настаўнікі» (1963). Ураджэнец Віцебска — аўтар п’ес «Зазірнуць у калодзеж», «Судовая хроніка», «Палічымся славаю...», «Голас крыві», «Зволены і прызначаны», «ККД апантанасці». Некаторыя з тэатральных твораў наш зямляк напісаў у сааўтарстве. Літаратурная праца Я. Волчака была адзначана ў 1955 годзе прэміяй Саюза пісьменнікаў СССР і МУС СССР. Памёр Якаў Іосіфавіч у 1988 годзе.

Рускі літаратуразнавец Ілья Серман нарадзіўся ў Віцебску ў 1913 годзе. Удзельнічаў у Вялікай Айчыннай вайне, быў паранены. Узнагароджаны ордэнамі і медалямі. У 1944 годзе абараніў кандыдацкую дысертацыю. Працаваў у Лендзяржлітвыдаце. У 1949 годзе нашага земляка арыштавалі за «антысавецкую прапаганду». Болей 5 гадоў правёў у лагеры на Калыме. У жорнавы сталінскага лагера патрапіла і жонка Ільі Сермана. Пасля вызвалення вучоны працаваў у Пушкінскім доме (Інстытуце рускай літаратуры) у 1956 — 1976 гг. Абараніў доктарскую дысертацыю па тэме «Руская паэзія XVІІІ стагоддзя» (1969). Выдаў кнігі «Паэтычны стыль Ламаносава» (1966), «Дзяржавін» (1967), «Рускі класіцызм» (1973). Быў адным з рэдактараў шматтомнай «Гісторыі рускай літаратуры» на французскай мове. З 1976 жыў у Ізраілі.

Шкада, што некаторыя са згаданых постацяў па-ранейшаму так мала згадваюцца альбо зусім невядомыя ў Беларусі. А ўсе яны сведкі віцебскай даўніны. «Маўклівыя» старыя паштоўкі адкрываюць нам і іх памяць. А калі следам яшчэ выправіцца ў грунтоўны гісторыка-краязнаўчы пошук, то ў розных матэрыялах, звязаных з легендарнымі асобамі нараджэннем з Віцебска, знойдзецца нямала дэталяў, згадак пра губернскі горад канца XІX — пачатку XX стагоддзя. Такі, які ён нам прадстаўляецца з рэпрадукцый, са старых паштовак.

Кастусь ЛЕШНІЦА

Паштоўкі з калекцыі лаўрэата Прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «За духоўнае адраджэнне» Уладзіміра Ліхадзедава