Што перашкаджае чалавеку жыць па сродках і рабіць накапленні? Вы скажаце, недастаткова высокая зарплата, або высокія цэны, або і тое, і другое. Насамрэч, гэта далёка не заўсёды так. Бо нярэдка чалавек за некалькі дзён да зарплаты аказваецца «на нулі», нават маючы ў параўнанні з суседзямі, калегамі, сябрамі досыць высокі даход. І, здараецца, пазычае «да палучкі» ў тых, у каго даход меншы. Знаёмая сітуацыя? Прычына таму — нерацыянальнае абыходжанне з грашыма, або так званыя дрэнныя фінансавыя звычкі — часта яшчэ з дзяцінства. Змагацца з імі складана, але можна. Пра тое, як змяніць іх, мы спыталі ў саветніка аддзела фінансавай адукаванасці ўпраўлення інфармацыі і грамадскіх сувязяў Нацыянальнага банка Надзеі Годэс.
— Псіхолагі кажуць, што нашы слабасці і дрэнныя звычкі — гэта адваротны бок нашых станоўчых якасцяў і моцных бакоў. Ці можна сказаць тое ж самае аб дрэнных фінансавых звычках — напрыклад, схільнасці да неразумных пакупак або няўменні жыць па сродках?
— Шмат у чым можна пагадзіцца: дрэнныя звычкі, у тым ліку фінансавыя — адваротны бок нашых вартасцяў. Напрыклад, да імпульсіўных пакупак нас можа схіляць уменне заўважаць і шанаваць прыгажосць, унутраны артыстызм, а схільнасць да транжырства ў характары чалавека часта спалучаецца з гасціннасцю, гатоўнасцю дапамагчы блізкім (у тым ліку фінансава) і іншымі станоўчымі асаблівасцямі характару. Такіх людзей у народзе называюць «чалавек шырокай душы»... Аднак падобныя звычкі могуць адбіцца на вашых асабістых фінансах не найлепшым чынам. Добрая навіна ў тым, што нашы слабасці можна ператварыць у сілу, і калі казаць менавіта аб фінансавых звычках, кожны можа паспяхова зберагаць і накапляць. Важна захацець, і, зразумела, прыкласці намаганні... Вынік, вядома, вас узрадуе.
— Найбольш частая дрэнная фінансавая звычка ў сучасным свеце — гэта, напэўна, спантанныя пакупкі, якія могуць прабіць велізарны пралом у бюджэце сям'і. Чаму чалавек схільны да імпульсіўных пакупак, пакінем за дужкамі, гэта пытанне да псіхолагаў. Але ці можна змяніць згаданую звычку так, каб яе знак з «мінуса» памяняўся на «плюс»?
— Вядома, што існуе так званы цыкл звычкі. Ён складаецца з трох элементаў: сігнал (трыгер), распарадак (здзяйсненне дзеяння) і ўзнагарода (станоўчая эмоцыя). У шапаголікаў, як правіла, трыгерам выступае стрэс або нуда. Чалавек здзяйсняе імпульсіўную куплю і атрымлівае станоўчую эмоцыю ў якасці ўзнагароды. Але радасць доўжыцца кароткі час, а потым чалавек пачынае вінаваціць сябе ў марнаванні сродкаў. Спрацоўвае чарговы трыгер, і ўсё паўтараецца.
Адзін са спосабаў разарваць гэтае заганнае кола — выдаліць з цыкла этап узнагароджання. Завядзіце правіла: за кожную імпульсіўную пакупку назначце самому сабе штраф — напрыклад, у памеры выдаткаванай сумы. Штраф вы адправіце ў накапленні і такім чынам дасягне дзвюх мэт — па-першае, скароціце колькасць імпульсіўных пакупак (бо суму на цэнніку вы ў галаве з часам аўтаматычна прывыкнеце памнажаць на два) і памножыце свае зберажэнні, якія створаць падушку фінансавай бяспекі і дапамогуць адчуваць сябе больш упэўнена ў выпадку непрадбачаных сітуацый — напрыклад, страты работы, хваробы каго-небудзь з блізкіх або паломкі дарагой бытавой тэхнікі.
— Яшчэ адна дрэнная звычка — няўменне даводзіць пачатае да канца. У кіраванні асабістымі фінансамі часта сустракаецца сітуацыя, калі чалавек пачынае збіраць на нешта буйное, але, сабраўшы некаторую суму, адчувае выгаранне і не ў сілах працягнуць адкладваць. А накопленыя грошы ён проста траціць. Далей — альбо крэдыт, альбо адмова ад куплі. Што рабіць з гэтым?
— Тут дапаможа дакладнае планаванне. Калі ў вас ёсць праграма дзеянняў і вы бачыце канчатковую мэту і тое, што яна дасягальная ў пэўныя тэрміны, рабіць накапленні лягчэй. Патрэбную суму трэба разбіць на этапы (напрыклад, кожны этап — месяц) і ўстанавіць для кожнага этапу выразную (і пасільную) суму, якую варта адкласці.
А каб пазбегнуць выгарання, ёсць хітрасць: пасля 4-5 плацежных перыядаў устанавіце сабе «канікулы» і адзін перыяд не адкладвайце ў накапленні. Абавязкова адлюструйце «канікулы» ў плане. Гэтаксама, як людзі, якія адпачылі падчас працоўнага водпуску, вяртаюцца да работы, так і вы пасля «плацежных канікулаў» з лёгкасцю працягнеце пачатую справу.
— Аб крэдытах размова асобная. Ёсць і такая дрэнная фінансавая звычка — браць крэдыты на пакупкі, якія насамрэч не такія і неабходныя...
— Так, крэдыты могуць быць як «дрэннымі», так і «добрымі» — але другі варыянт магчымы, толькі калі правільна ацаніць неабходнасць крэдыту. Бо крэдыт — не падарунак, вам прыйдзецца рабіць выплаты штомесяц, і ў канчатковым выніку пакупка абыдзецца вам даражэй, чым калі б вы назбіралі патрэбную суму. Што тут параіць? У ідэале, лепш аддаць перавагу накапленню сродкаў на пакупку. Як той казаў, глядзіце вышэй: пішам дакладны план з канкрэтна пазначанай датай дасягнення канчатковай мэты (буйной пакупкі) і прытрымліваемся яго. Часам не збіцца з дарогі дапамагае агучванне сваёй мэты — жадання накапіць за пэўны тэрмін на пэўную пакупку. Расказаўшы блізкім і сябрам пра сваё рашэнне, вы ўжо не можаце дазволіць сабе кінуць усё на паўдарозе. А ў цэлым, крэдыт можа стаць вельмі карысным фінансавым інструментам, а не крыніцай праблем, калі падысці да пытання разумна.
Дрэннай фінансавай звычкай крэдыт становіцца толькі тады, калі ён павялічвае вашы выдаткі, не павялічваючы актывы. Добрым, карысным і разумным будзе той крэдыт, які ўзяты на пакупку, здольную павялічыць ваш даход — на набыццё абсталявання для заробку, на вучобу або павышэнне кваліфікацыі. Зразумела, са знакам «плюс» можна ацэньваць і крэдыт на машыну або кватэру, калі ў іх сям'я востра мае патрэбу — бо гэтымі выгодамі вы пачняце карыстацца адразу ж.
Але вось крэдыты, напрыклад, на навейшую мадэль тэлефона і нейкія імгненныя «хацелкі» небяспечныя. Калі вы бераце крэдыты, кіруючыся жаданнем выглядаць багацейшымі, чым вы ёсць на самай справе, — гэта дрэнная фінансавая звычка. Самая першая парада, вядома ж, — адкладзіце куплю на некаторы час і падумайце, наколькі яна вам патрэбная. А ёсць і хітрасць: паспрабуйце на працягу двух месяцаў адкладваць сумы, роўныя штомесячным плацяжам па крэдыце, які вы плануеце ўзяць, — магчыма, адчуўшы нагрузку, якая ляжа на ваш бюджэт, вы перадумаеце, а магчыма, убачыце, што вы ў сілах набіраць неабходную суму, і пахваліце сябе за тое, што адмовіліся ад непатрэбнага крэдыту.
— Залішняя азартнасць таксама можа стаць дрэннай фінансавай звычкай. Ці можна паставіць азарт на службу асабістай фінансавай стабільнасці, дабрабыту сям'і?
— Якраз азартнасць — такая якасць, якую лёгка паставіць на службу асабістаму фінансаваму дабрабыту. Важна толькі накіраваць яе ў правільнае рэчышча. Кіньце выклік сабе. Вызначце тэрмін і перыяды накаплення (дзень, тыдзень, месяц) і кожны перыяд «павышайце стаўкі» (на фіксаваную велічыню і каэфіцыент). Стаўка будзе пастаянна павышацца, азарт — працаваць на фінансавы дабрабыт, а ўзнагародай стане тая самая асабістая фінансавая бяспека, якая неабходная кожнаму.
— Большасць дрэнных фінансавых звычак належыць да разраду «залішняя і/або нематываваная трата грошай». Але ёсць і адваротны варыянт — калі чалавек шкадуе грошай на самога сябе, на свае патрэбы і задавальненні. Што вы параіце ў гэтым выпадку?
— Як правіла, гэта перфекцыяністы, і сэнс жыцця для іх — у ідэальным выкананні сваіх абавязкаў як на рабоце, так і дома. Для іх важная знешняя ацэнка іх дзеянняў. Значыць, і гаварыць з самім сабой такому чалавеку трэба на зразумелай мове. За любое значнае дасягненне прызначайце сабе «прэмію», за недасягнутыя мэты — выпісвайце «штраф». «Прэмія» траціцца на свае жаданні і патрэбы. «Штраф» — уносіцца ў накапленні. Гуляючы з самімі сабой у такую гульню, вы пазбегнеце выгарання на рабоце і здолееце выдаткоўваць на сябе грошы без адчування віны. Ды і рухацца да пастаўленых прафесійных і кар'ерных мэт стане спакайней і цікавей.
— І яшчэ адна дрэнная звычка, якую таксама цалкам можна аднесці да фінансавых. Гэта звычка задавольвацца работай, што не прыносіць радасці, і невысокай заработнай платай, таму што гэта дае магчымасць не выходзіць з зоны камфорту...
— Сапраўды, такое бывае: чалавек аддае перавагу таму, каб задавальняцца малым, замест таго каб павышаць кваліфікацыю або атрымліваць новую прафесію. І аргументуе гэта для сябе тым, што «я ў сваёй сферы ведаю ўсё», «да дому блізка» або «калектыў добры». А таксама «я не змагу» і «няхай вучыцца хто-небудзь маладзейшы...». У гэтым выпадку таксама дапаможа сістэма «прэмій» і «штрафаў» самім сабе. Прайшлі навучальны курс, атрымалі сертыфікат — можаце выдаткаваць на сябе «прэмію». Адмовіліся ад магчымасці ўдасканальваць свае навыкі, што з'явілася, — назначце сабе «штраф» (ён па традыцыі, што ўжо склалася, адпраўляецца ў скарбонку). Вы ў любым выпадку будзеце ў плюсе!
Аляксандра АНЦЭЛЕВІЧ
З мастацтвам па жыцці.
Баявое ўзаемадзеянне найвышэйшага ўзроўню.
«Дзесяцігоддзі школьнае харчаванне нашых дзяцей будавалася на аснове зборніка рэцэптур».
