У краінах з традыцыйна высокай працягласцю жыцця створана так званая культура даўгалецця, адзначаюць медыкі. Яна заключаецца ў стварэнні ўмоў для актыўнасці: пажылыя людзі не сядзяць на сваіх паверхах або за платамі дамоў ці лецішчаў. Яны сустракаюцца, маюць пастаянныя зносіны адзін з адным. Для гэтага многае робіцца дзяржавамі, арыентаванымі на доўгае жыццё сваіх грамадзян: напрыклад, ствараюцца спецыяльныя зоны, дзе пенсіянеры могуць сумесна правесці вольны час. Але вялікая і роля сацыякультурных традыцый, успрымання жыцця самімі пажылымі людзьмі. На жаль, канстатуюць герантолагі, для нашых пажылых жаданне менавіта жыць, а не дажываць, пакуль не асабліва характэрна. І жаданне гэта трэба выхоўваць.
— Адзінота — гэта ў цэлым праблема сучаснага свету, — падкрэслівае галоўны герыятар Міністэрства аховы здароўя Беларусі Людміла Жылевіч. — І гэтая тэндэнцыя будзе нарастаць. Мы бачым, што практычна паўсюдна ў еўрапейскіх краінах зніжаецца нараджальнасць. Праслойка моладзі і людзей сярэдняга ўзросту, якія павінны ўзяць на сябе клопат пра пенсіянераў, становіцца ўсё танчэйшай. Калі пастарэюць тыя, каму цяпер 35—40 гадоў, гэта будзе ў асноўным пакаленне адзінокіх пажылых людзей. І мы павінны гэтыя праблемы прагназаваць, быць да іх гатовыя.
У сучаснай геранталогіі ёсць паняцце «сацыяльныя герыятрычныя сімптомы», яны характэрныя для многіх краін. Калі з адзінотай сутыкаецца малады чалавек, гэта, безумоўна, дрэнна. Але ён у большай ступені здольны знайсці тое асяроддзе, якое дапаможа яму справіцца з адзінотай. З узростам людзі непазбежна губляюць значную частку сваіх сяброў і звыклае сацыяльнае асяроддзе. І чым даўжэй мы жывём, тым вышэйшая верагоднасць застацца ў адзіноце. Нават нараджэнне дзяцей — не гарантыя, што ў старэчым узросце вы не застаняцеся сам-насам з сабою. Дзеці вырастаюць і нярэдка раз'язджаюцца, сябры паміраюць або таксама становяцца нямоглымі, прафесійныя задачы і зносіны з калегамі застаюцца ў мінулым. І чалавек жыве тымі рэшткамі інфармацыйнага поля, якое было ў яго калісьці. А ў сучаснасці кола зносін часам звужаецца да тэлевізара. Велізарную ролю тут адыгрывае і фізічнае старэнне. Бо з узростам мы становімся заложнікамі свайго цела, яго магчымасцяў, якія скарачаюцца, хранічных хвароб. Пагаршаецца зрок, і чытаць становіцца цяжка. Псуецца слых. Становіцца складана спусціцца без старонняй дапамогі на вуліцу — нават з трэцяга паверха, не кажучы ўжо пра пяты. Між тым вельмі многія старыя жывуць у пяціпавярхоўках без ліфта. Медыкі называюць такіх адзінокіх пенсіянераў «вязнямі паверхаў». У зімовае надвор'е, калі становіцца слізка, пажылыя людзі застаюцца «ў зняволенні» ў сваіх кватэрах часам на доўгія тыдні.
— Менавіта восенню і зімой яны ўсё больш замыкаюцца ў сваіх дамах, замыкаюцца ў сабе. Між тым даказана, што сацыяльная адзінота — адзін з вядучых фактараў развіцця дэменцыі, іншых герыятрычных сіндромаў, — адзначае Людміла Жылевіч. — Дэпрэсія правакуе кагнітыўныя змены. Пачуцці страху і тугі прыводзяць да пагаршэння сну, хвароб кровазвароту, абвастрэнняў хранічных захворванняў.
Адзінокі пажылы чалавек жыве ў пастаянных турботах, таму што не заўсёды можа дапамагчы сабе і баіцца сваёй бездапаможнасці. Ён не бачыць падтрымкі ад сяброў (таму што яны гэткія ж нямоглыя або ўжо назаўсёды сышлі), ад сваіх блізкіх (яны далёка або занадта занятыя сабой). І пры гэтым ён не заўсёды гатовы атрымаць дапамогу ад дзяржавы.
— Справа ў тым, што часцей за ўсё адзінокія пажылыя людзі хочуць заставацца ў сваім доме. Гэта ўласціва чалавеку — жаданне старэць каля свайго ачага. Гэты тэзіс ментальна прысутнічае ў галаве ў кожнага. І да таго моманту, калі трэба шукаць установу, дзе чалавеку забяспечылі б догляд і ён мог бы мірна дажыць, ён ужо вельмі ўразлівы кагнітыўна, бо ў сталым узросце любыя перамены — глыбокі стрэс, а адаптацыйныя механізмы зніжаныя з прычыны ўзросту...
Сёння ў Беларусі створаны і досыць эфектыўна працуюць розныя формы дапамогі адзінокім пажылым людзям, накіраваныя на падтрыманне якасці іх жыцця, распавяла галоўны герыятр краіны. І калі чалавек па прычыне ўзросту ўжо не можа даглядаць сябе, сітуацыя для яго небезвыходная. Але вельмі важна, каб ён пагадзіўся прыняць такі выхад з сітуацыі.
— Гэта можа быць дом сумеснага пражывання — выдатная форма, якая развіваецца ў большай ступені ў сельскай мясцовасці. З вясновымі прамянямі сонца, на агародзе, пенсіянерам весялей, але позняя восень і зіма становяцца для іх часам стрэсу і дэпрэсіі. Таму на зіму пажылыя людзі аб'ядноўваюцца ў такія дамы, разам вядуць гаспадарку, ім дапамагаюць сацыяльныя работнікі. І гэта вельмі спрыяльна адбіваецца на іх здароўі: клопат адзін пра аднаго, камунікатыўнае асяроддзе, агульныя інтарэсы і нават магчымыя канфлікты з суседзямі — усё гэта падтрымлівае ўцягнутасць у жыццё і прыпыняе кагнітыўныя парушэнні. Гэта вельмі добрая форма дапамогі адзінокім пажылым людзям. Як і яшчэ адна новая форма — замяшчальныя сем'і. Асабліва сем'і з дзецьмі. У дарослых не заўсёды ёсць час на зносіны са старымі, а дзеці гатовыя да дыялогу. У вачах пажылога чалавека ўнукі — гэта перспектывы, будучыня. Яны даюць бабулям і дзядулям прагнасць да жыцця і адчуванне запатрабаванасці. Плюс розныя пакаленні ў сям'і забяспечваюць пастаяннае абнаўленне інфармацыі, і пажылы чалавек не адчувае сябе адзінокім.
Вядома, існуюць і такія традыцыйныя формы, як інтэрнаты і дамы састарэлых. Не кожны гатовы да гэтага, але калі адзінокі пажылы чалавек уступае ў фазу залежнасці ад старонняй дапамогі, якую не могуць у поўнай меры забяспечыць сацыяльныя работнікі і найбліжэйшае асяроддзе, дом састарэлых становіцца адзіным правільным рашэннем.
— Інтэрнаты цяпер мяняюцца, там выкарыстоўваюцца сучасныя методыкі, і, галоўнае, там ёсць людзі. Чалавеку патрэбен чалавек, патрэбны зносіны.
Такім чынам, што рабіць пажылому чалавеку з адзінотай?
• Падтрымліваць разумовае і фізічнае здароўе
— Спачатку трэба вырашыць, ці гатовыя вы пайсці на вышэйпералічаныя меры. Калі не гатовыя, катэгарычна адмаўляйце (і такіх людзей нямала), у гэтым выпадку кожны адзінокі пажылы чалавек павінен разумець: ён сам клапоціцца пра сябе, А для гэтага павінен падтрымліваць сваё здароўе, як фізічнае, так і разумовае, каб даўжэй заставацца незалежным. І адзін з аспектаў падтрымання ментальнага (ды і фізічнага) здароўя — імкненне ствараць сацыяльныя сувязі.
У гэтым могуць дапамагчы сучасныя тэхналогіі, кажа галоўны герыятр.
— Мы заўсёды стараемся матываваць пажылых людзей на навучанне кантактаванню ў сацыяльных сетках. У інтэрнэце ім будзе нескладана знайсці блізкіх па ўзросце людзей, носьбітаў іх агульнага гістарычнага мінулага, з якімі пажылы чалавек лёгка знойдзе паразуменне. І гэта пастаяннае абнаўленне інфармацыі, разнастайнасць, зносіны.
Гаджэты могуць стаць «палачкай-ратавалачкай» для людзей, якія абмежаваны фізічна.
— Часам даводзіцца чуць ад пенсіянераў: не магу асвоіць мабільны тэлефон, камп'ютар або планшэт. Але гэта не так. Як правіла, усё атрымліваецца, калі маладыя людзі з акружэння такога чалавека — сваякі, суседзі, знаёмыя, сацыяльныя работнікі — праявяць настойлівасць і цярпенне.
• «Ісці ў людзі»
Але толькі сацсетак недастаткова, адзначае спецыяліст. Адзінокі пажылы чалавек не павінен ленавацца: яму неабходна «выходзіць у свет», «ісці ў людзі».
— Вядома, прадукты, калі пажылы чалавек гэта ўмее, зручна заказваць анлайн з дастаўкай дадому. Але па бохан хлеба лепш схадзіць сваімі нагамі. Атрымаць фізічную нагрузку, А таксама прапрацаваць маўленчую функцыю — пагутарыць з прадаўцамі або навакольнымі. Нават паход у найбліжэйшы прадуктовы магазін дасць зусім іншы дыяпазон уражанняў. А калі не заседжвацца дома, хадзіць у музеі, тэатры, на выставы — гэта дапаможа адчуць сябе больш шчаслівым і стаць здаравейшым.
• Заўважаць пазітыў
— Пажылому чалавеку вельмі важна атрымліваць пазітыўную інфармацыю, — падкрэслівае Людміла Аверкіеўна. — Падчас сімпозіума герыятраў, што праходзіў у Паўднёвай Карэі, якая лідзіруе па колькасці доўгажыхароў, мне давялося назіраць такую з'яву: людзі, пераважна пажылыя, у шэсць раніцы адпраўляюцца ў горы, каб паглядзець на ўзыход сонца. Яны распавялі, што хочуць атрымаць дозу прыгажосці, каб пражыць свой дзень. Для таго каб пачаць дзень з прыгажосці, нашаму пажылому чалавеку не трэба ехаць у горы на край свету — парадуйцеся, што ў вас каля дома заквітнела вішанька. Або заўважце, як прыгожа клён скідае лісточкі. Старайцеся бачыць пазітыў, А не негатыў. Таму што ў гэтым выпадку вы будзеце пазітыў таксама і выпраменьваць — А навакольныя будуць гэта адчуваць і цягнуцца да вас. І значыць, адступіць адзінота.
• Наладжваць кантакты
— Не чакайце, калі ў вас хтосьці нешта папросіць, — раіць галоўны герыятр. — Прывяду прыклад. У мяне ёсць пажылая суседка, якая даглядае кветнік каля нашага шматпавярховага дома. І ўсе ёй дзякуюць, усе радуюцца прыгажосці. Суседзі кажуць пра яе: «Наша фея». І яна горда ходзіць па двары з гэтым «тытулам». Вельмі важна знайсці асабістую запатрабаванасць. Гэта можа быць клумба. А магчыма, у суседкі першакласнік не можа справіцца з урокамі, А бацькам няма калі займацца з ім — прапануйце сваю дапамогу. На самай справе варыянтаў мноства, калі не будаваць вакол сябе «ахоўную сцяну адзіноты».
Найлепшы спосаб не быць адзінокім — не замыкацца ў сабе, ісці на камунікацыю, падкрэслівае спецыяліст. Дзе пазнаёміцца пажылому чалавеку? Не толькі на лавачцы ў парку.
— Сёння практыкуюцца такія формы, як універсітэты трэцяга ўзросту, курсы для прадстаўнікоў «залатога веку», пры паліклініках ствараюцца Школы актыўнага даўгалецця. Прыходзьце — вы знойдзеце, з кім камунікаваць. У Рэспубліканскім геранталагічным цэнтры таксама створаны зоны, дзе людзі могуць кантактаваць, знаёміцца, мець зносіны.
• Перастаць бурчэць
І, вядома, вельмі важная добразычлівасць. Калі вы добразычлівыя, ведаеце сваіх суседзяў, яны звяртаюцца да вас па бытавых пытаннях і, у сваю чаргу, заўсёды гатовыя дапамагчы. Не трэба злавацца, быць бурклівым і, галоўнае, не трэба павучаць. Фразу «Вось у наш час...» варта наогул выключыць з абароту. Лепш падтрымаць маладых, падказаць, калі вы кампетэнтныя, і не навязвацца.
• Шукаць захапленні
Менавіта хобі могуць стаць асновай зносін і пошуку блізкіх па духу. Не факт, што той ці іншы занятак спадабаецца адразу. Калі вы зазірняце ў сваё мінулае, то ўспомніце, што ў дзяцінстве і юнацтве спрабавалі многае, перш чым знайсці справу па душы. Даведвайцеся, хто з вашых аднагодкаў чым займаецца. Спрабуйце валіць воўну, маляваць, вывучаць мовы, асвойваць камп'ютар. Добра падтрымліваюць здароўе пажылых людзей танцы, асабліва парныя, — яны, акрамя фізічнай нагрузкі, даюць яшчэ і тактыльныя адчуванні.
— Многія пажылыя людзі знаходзяць сябе на ніве літаратуры: пішуць вершы, ствараюць мемуары. Літаратура падштурхоўвае чалавека абмяркоўваць сваю творчасць — і гэта павялічвае кола зносін.
• Стварыць пару
Сучасныя пажылыя людзі нярэдка шукаюць магчымасць пазнаёміцца і сфарміраваць пару. Сёння гэта нармальная з'ява, і герыятрі ўхваляюць такую тэндэнцыю. Сумеснае пражыванне — выратаванне ад адзіноты і падтрымка адно аднаго. Ствараючы пары, пажылыя становяцца адно для аднаго матыватарамі актыўнага жыцця і даўгалецця. І тут ніякіх абмежаванняў па ўзросце быць не можа.
• Завесці гадаванца
Ад адзіноты ратуюць і жывёлы.
— Нашы пажылыя людзі прывыклі ўсё аддаваць — дзецям, унукам, праўнукам, А да іх саміх душэўная аддача прыходзіць не заўсёды. Застаўшыся ў адзіноце, старыя па-ранейшаму адчуваюць патрэбу аддаваць камусьці сваё цяпло і любоў. У гэтым дачыненні хатнія жывёлы — вельмі ўдзячныя партнёры. Старыя прывязваюцца да іх, іх жыццё напаўняецца сэнсам.
• Цвяроза ацэньваць свае сілы
— Змагацца з адзінотай можна і трэба, але калі ў пажылога чалавека ўзнікае фізічная залежнасць ад старонняй дапамогі. Важна зразумець, што пройдзена мяжа, калі чалавек ужо не можа знаходзіцца адзін дома — гэта папросту небяспечна. І прыняць адзінае правільнае рашэнне: дазволіць спецыялістам забяспечыць якасць вашага жыцця, — падкрэслівае галоўны герыятр Беларусі.
І яшчэ адзін нюанс — юрыдычны аспект адзіноты, які таксама важна ўлічыць.
— Неабходна не ўпусціць момант, калі вы павінны прыняць пэўныя маёмасныя рашэнні. Важна, каб вашы рашэнні былі зафіксаваны натарыяльна і давераны надзейным людзям, у якіх вы ўпэўненыя.
— Адзінота — велізарная ўразлівасць, — кажа Людміла Аверкіеўна. — На шчасце, ёсць пажылыя, якія ўмеюць правільна ставіцца да свайго ўзросту і выбудоўваць адносіны з навакольнымі: яны не адчуваюць сябе адзінокімі, хоць сваякоў у іх няма. Але часцей чалавека зацягвае гэта праблема, і ён пачынае як фізічна, так і псіхалагічна адгароджвацца ад свету. І гэта адгароджванне — сігнал рашыцца і разбурыць «сцяну». Бо пачуццё ўцягнутасці ў жыццё не дае дэменцыі ніводнага шанцу.
Аляксандра АНЦЭЛЕВІЧ
Фіналістка праекта «Акадэмія талентаў» на АНТ — пра творчасць і жыццё.
На гэтым тыдні Цяльцы будуць проста незаменныя ўсюды, дзе іх ведаюць.
Аляксандр Курэц – самы малады народны выбраннік у сваім сельсавеце і адзіны дэпутат сярод сваіх калег па службе.
