У Блоні, дзе месціцца сядзіба рэвалюцыйных памешчыкаў...

Калі будзеце ехаць па дарозе з Мар’інай Горкі (райцэнтр Пухавіччыны, не так далёка ад Мінска) да вёскі Пухавічы, то не абмінуць вам Блоні.

Вёска вядомасць сваю мае з даўніх часін. У юрыдычных актах 1582 года згадваецца як сяло Балонне, ці Балонскае Мінскага павета і ваяводства Вялікага княства Літоўскага. У 1745 годзе тут была Езуіцкая рэзідэнцыя і місія, якую ўзначальваў Юзэф Бака, асоба ў гісторыі і культуры Беларусі мала вывучаная, а ў дачыненні да літаратурнага краязнаўства Міншчыны, Пухавіччыны і ўвогуле забытая. Вядома, што нарадзіўся ён 18 сакавіка 1707 года на Міншчыне, а памёр 2 мая 1780 года. Акрамя таго, што славу аб сабе меў як каталіцкі прапаведнік, вядомы ён яшчэ і як польскі паэт. У 1740-х гг. Юзэф Бака жыў у Мінску. Вёў місіянерскую дзейнасць у Навагрудку і Вільні. Аўтар напісанай у стылі барока паэтычнай кнігі «Заўвага аб непазбежнай смерці» (1766 год), у якой не толькі ўсхваляў звышнатуральныя сілы і асуджаў «марнасць быцця», але і крытыкаваў прыгоннікаў, якія здзекуюцца над сваімі сялянамі. Паэзія Ю. Бака была дастаткова ў свой час папулярнай на Беларусі і ў Літве. Відавочна, рэзідэнцыя Езуіцкай місіі месцілася на сядзібе сённяшняй Блонскай школы, тут яшчэ ў дзевятнаццатым стагоддзі быў і каталіцкі касцёл.

Але ж цэнтральнае месца ў гісторыі Блоні займае сям’я Бонч-Асмалоўскіх ... У сваіх успамінах Анатоль Іосіфавіч Бонч-Асмалоўскі піша: «Іншы раз падоўгу, іншы раз кароткі час гасцявалі ў нас у Блоні і многія іншыя рэвалюцыянеры і грамадскія дзеячы. Напрыклад, пісьменнік-народнік Рыгор Аляксандравіч Мачтэт, які пад канец жыцця перайшоў у лагер кадэтаў.»

З Блонню паяднана і рэвалюцыянерка, публіцыст Кацярына Брэшка-Брэшкоўская (1844-1934). Асоба наўздзіў шматгранная, сам Керанскі на яе смерць адгукнуўся некралогам «Бабуля расійскай рэвалюцыі».

Не выключана, што ў Блонь прыязджаў і драматург, тэатральны рэжысёр Леапольд Сулержыцкі, пра якога таксама згадвае ў сваіх успамінах А. Бонч-Асмалоўскі. А рускі пісьменнік Яўген Чырыкаў па матывах падзей у Блоні на пачатку 20 стагоддзя напісаў аповесць «Мяцежнікі». Шэраг даследчыкаў выказваюць меркаванні, што ў Блоні гасцявала разам з хворым рэвалюцыянерам і сваім абраннікам украінская паэтэса Леся Украінка. Дырэктар Пухавіцкага раённага краязнаўчага музея Аляксандр Аляксандравіч Прановіч проста перакананы ў гэтым.

Дарэчы, адзін з першых грунтоўных даследчыкаў жыццяпісу Бонч-Асмалоўскіх і рэвалюцыйнага руху ў Блоні — гісторык і публіцыст Барыс Клейн (нарадзіўся 1 лістапада 1928 года ў Віцебску). Доктар гістарычных навук (1989), прафесар (1990). Скончыў Ленінградскі універсітэт (1951). З 1955 года жыў у Гродна. Выкладаў на кафедры гісторыі КПСС ў Гродзенскім медыцынскім інстытуце. У 2-й палове 1960х гг. выступіў з крытыкай палітычнага курса цэнтральнага кіраўніцтва, асудзіў увод войск Варшаўскага Дагавора ў Чэхаславакію. Быў пазбаўлены вучонай ступені і звання, вызвалены ад выкладчыцкай работы. У 1976 годзе рашэннем ЦК КПБ адноўлены ў КПСС. У 1979 г. Б. Клейну былі вернуты вучоныя ступень і званне. Працаваў на кафедры гісторыі СССР і БССР Гродзенскага універсітэта. З 1992 года — у ЗША. Аўтар прац «Рэвалюцыйны рух у Вільнюскім краі ў 1920-1939 гг.» (Вільнюс, 1961), складальнік і аўтар каментарыяў да зборніка «Вільнюскае падполле» (1966), кніг «Найдено в архиве» (1968), «За дело правое: борьба КПЗБ с буржуазным террором (1920-1938 гг.)» (1986), «В годину испытаний» (1986), «Время выбора» (1987), «Взгляд из прошлого» (1989), «Недосказанное. Имена» (2008). У гістарычным нарысе «Са справы Бонч-Асмалоўскіх» Барыс Клейн расказаў і пра свой візіт у Блонь, і вобразна ўзнавіў атмасферу ў маёнтку канца 19 стагоддзя: «...Анатолию Осиповичу ностальгировать было некогда. Более десяти лет потребовалось, чтобы восстановить рентабельность имения. С середины 1890-х, когда был построен крахмальный завод, оно стало приносить солидный доход. В семье, кроме Ивана, подрастали еще сыновья Родион и Глеб, дочь Ирина. Дети жили дружно и, можно сказать, с пеленок усваивали то сокровенное, что таилось под покровом рутинного быта.

«Я был очень осторожен, — вспоминал отец, — и мне, как редко кому, служило счастье...»

В радикальных общественных кругах (не только Беларуси) репутация хозяев Блони определилась. В их руках имение было не только источником средств, но и местом совещаний, подпольных явок, складом литературы, а также «санаторием» для больных и, кто знает, чем еще.

Сами же владельцы увлекались работой среди местных крестьян. У них находились помощники из интеллигентов: в мемуарах упоминается учитель А.Е. Богданович, отец поэта Максима Богдановича.

Но надо было завоевать доверие мужиков. Как-то Антолий Осипович созвал крестьян и объявил, что передает им часть земли, а также необходимый инвентарь и оборотный капитал, он гарантировал и определенный заработок. Был разработан устав «социалистической артели» — вероятно, первой такого рода кооперации в Беларуси.

Культурничество, толстовство? Бесспорно, личное общение Анатолия Осиповича с Л. Н. Толстым не прошло бесследно. Но автор записок сделал оговорку, что полностью «никогда не мог согласиться с ним: во-первых, категорическое непротивление злу насилием не укладывалось в моей психике; во-вторых, слишком много было в его учении мистического и божественного».

В имении проведен был обыск, устав артели нашла полиция. В секретной полицейской справке читаем: «В 1883 г. имелось указание на намерение его устроить в своем имении Блонь хозяйство на социалистических началах».

В неурожайный год артель распалась. Потом снова ожила.

«Масса молодежи как учащейся, так и крестьянской, — вспоминала участница тех событий М.О. Лебедева (Шебалина), — и все живут одной семьей. Днем работали, а к вечеру юноши и девушки собирались на площадке перед домом и танцевали, веселились до поздней ночи. Старшие поддерживали эту атмосферу. Как радовались все, когда Варвара Ивановна садилась за рояль!»

Как бы не трактовать это теперь, осваивались новые формы хозяйственной и общественной жизни.

Проверка их практикой обходилась недешево.

«В 1898 г., — сказано в справке Департамента полиции, — он (Анатолий Осипович) был замечен в сношении с членами Минской социал-демократической группы и вернувшимся из ссылки бывшим государственным преступником Сергеем Коваликом».

Бонч-Осмоловскому и двенадцати крестьянам предъявили обвинение в организации в Блони тайного кружка саморазвития «Свобода и воля».

1902 год застал отца и сына Ивана в Часовой башне Бутырской тюрьмы...«

Папрацаваўшы ў архівах, сустрэўшыся ў Маскве з сынам Анатоля Бонч-Асмалоўскага — Іванам Анатольевічам, у 1960-ыя гг. Барыс Клейн наведаўся і ў Блонь, паспеў яшчэ сустрэцца з сялянамі, якія асабіста былі знаёмы з сям’ёю Бонч-Асмалоўскіх.

...У 2005 годзе гасцямі Блоні і Пухавіцкага раёна была група балгарскіх пісьменнікаў. Сярод іх — старшыня Саюза балгарскіх пісьменнікаў, літаратурны крытык і публіцыст Мікола Пецеў, а таксама дзіцячая пісьменніца, паэт Майя Длгчава. Літаратары пазнаёміліся з краязнаўчым музееем, асаблівую ўвагу звярнулі на расповяды па літаратурнай гісторыі Пухавіцкага краю. Пакінулі свае запісы ў кнізе гасцей, якая, дарэчы, сама па сабе ўяўляе ўнікальную крыніцу інфармацыі пра міжнародныя стасункі раённага музея.

А цяпер крышачку раскажу пра Міколу Пецева. Нарадзіўся ён у 1951 годзе. Закончыў факультэт журналістыкі Львоўскага вышэйшага ваенна-палітычнага вучылішча. Служыў у балгарскім войску. Затым працаваў галоўным рэдактарам часопіса «Родная речь» (выданне аналагічна маскоўскаму штомесячніку «Литературная учеба»). Быў абраны сакратаром Саюза балгарскіх пісьменнікаў па працы з моладдзю і міжнародных пытаннях. Пасля ўзначаліў выдавецтва «Народная молодёжь» — гэта кшталту маскоўскай «Молодой гвардии» альбо колішняга мінскага «Юнацтва». Затым заснаваў прыватнае выдавецтва. Пасля працаваў у буйнейшым дзяржаўным выдавецтве «Христо Ботев», вярнуўся ў Саюз пісьменнікаў. І ў лістападзе 2002 года Міколу Пецева абралі старшынёю Саюза балгарскіх пісьменнікаў. Першая кніга М. Пецева пабачыла свет у Сафіі ў 1982 годзе. Адна з яго кніг — «Паэзія і пазіцыя» — перакладзена на рускую мову і выдадзена ў Маскве. Зборнік публіцыстычных артыкулаў балгарскага пісьменніка рыхтуецца да выдання ў Мінску ў перакладзе на беларускую мову. Пакідаючы Блонь, Пухавіччыну, Мікола Пецеў не раз заўважыў, што ўражаны той цікавасцю, якую праяўляюць да ўласнай літаратурнай гісторыі ў правінцыйным куточку Беларусі. На жаль, некаторы час назад М. Пецева не стала. Вельмі рана абарвалася жыццё добрага пісьменніка, шчырага сябра Беларусі і Расіі.

Майя Длгчава — дзіцячая пісьменніца, паэтэса. Яна прыехала ў Беларусь, каб наладзіць стасункі з беларускімі літаратарамі, якія працуюць для дзяцей. Таму і рада была многім сустрэчам у Мінску (пасля яна яшчэ прыязджала ў Беларусь у 2007 годзе для ўдзелу ў Міжнародным «круглым стале» «Мастацкі пераклад як шлях адзін да аднаго. Славянскі вектар», які праводзіла Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь і РВУ «Літаратура і Мастацтва»). Сустракаючыся з балгарскай пісьменніцай, я не мог не пацікавіцца, а што ж чытаюць балгарскія дзеці, ці цікавіць іх класічная літаратура, ці ёсць у далёкай ад Пухавіччыны старонцы альтэрнатыва Гары Потэру? І вось што пачуў у адказ:

— Трэба зазначыць, што менавіта ў апошнія 15-20 гадоў для дзяцей у нас пішуць не так і шмат. На дзіцячую літаратуру пазіраюць чамусьці як на лёгкую — забаўляльную, несур’ёзную... І мяне калегі пытаюць, чаму я не займаюся сур’ёзнай паэзіяй, а губляю час на дзіцячыя вершы. З такой псіхалогіяй, такімі сумненнямі ў вартасцях напісанага з адрасным прыцэлам для дзяцей, мы шмат згубім у справе выхавання. Таму я вельмі рада з’яўленню ў нашай літаратуры рамана маладой пісьменніцы Юліі Спірыдоновай «Любімы Папетча». Я проста кулачкі за яе поспех трымаю. Раман нічым не саступае «Гары Потэру», і я вельмі спадзяюся, што галоўны герой гэтага твора хутка стане любімым персанажам балгарскай дзятвы, а пасля і для ўсіх юных чытачоў свету. Ён жа, Папетча, такі добры!.. Ці чытаюць балгарскія дзеці класіку?.. Відаць, толькі тое, што ёсць у школьнай праграме. Прабачце, але самы ўжо час ставіць пытанне болей абвострана: а ці чытаюць дзеці наогул? Так, нашы дзеці яшчэ памятаюць такіх герояў, як Айбаліт, Дзядзька Фёдар... Справа, відаць, у тым, што мы раслі на балгарскай і рускай дзіцячай літаратуры адначасова. У нашага пакалення яшчэ дзеці — школьнікі. Таму яны адкрываюць кнігі з нашага пакалення, тое, што засталося ў хатніх бібліятэках бацькоў. Я асабіста чытала Барто, Міхалкова, Чукоўскага, чытала «Беларускія народныя казкі»... І шкадую, што разам з забыццём гэтай літаратуры страчваецца чысціня, губляецца непасрэднасць успрыняцця жыцця, што дапамагала нам развівацца і ўваходзіць у свет рэалій... У маіх герояў галоўны клопат, няхай сабе і ў фантазійным свеце, — усталяванне дабрыні, спагады, чысціні, маральнасці...Такі і прыдуманы мною скрыпач Найшаноўны Шуралдзі. «Шурчо» на балгарскай мове — гэта скрыпач. Ёсць і адна цікавая цётка — цётка Мецандра (меца па-балгарску гэта мядзведзь). Буду рады, калі маіх герояў адкрыюць і дзеці Беларусі, спадзяюся, што і на Пухавіччыне будуць з часам чытачы маіх кніг!..

У розныя гады наведвальнікамі Пухавіцкага раённага краязнаўчага музея ў Блоні, пачынаючы ад сярэдзіны 1990-х, былі народны паэт Беларусі Рыгор Барадулін, празаік і публіцыст Уладзімір Саламаха, паэт і бард Алесь Камоцкі, рускі белетрыст Станіслаў Сакалоў, паэт Ганад Чарказян (дарэчы, як літаратурна-мастацкі тапонім Блонь выведзена ў адным з яго раманаў. Назва гэтага твора — «Горкі пах палыні». А галоўнага героя, ураджэнца Блоні завуць Глеб Беразавік), паэты Навум Гальпяровіч, Анатоль Вярцінскі, краязнаўчы пісьменнік Віктар Хурсік і іншыя. Літаратурная экспазіцыя «вандруе» у музеі па розных залах. І справа тут, відавочна, у пашырэнні прасторы. Па-першае, для коласаўскай тэмы знайшлося месца ў філіяле ў Мар’інай Горцы. Там жа — і мемарыяльны пакой Алеся Бачылы. Як спрактыкаваны музейшчык, дырэктар Аляксандр Прановіч выкарыстоўвае любую магчымасць для развіцця плошчаў. Па-другое, падштурхоўваюць яго да гэтага і новыя зборы. Музей папаўняецца фондамі. Сем’і пісьменнікаў, іх блізкія родзічы, знаёмыя перадаюць у музей кнігі з аўтографамі, рэчы, якія належалі літаратарам, розныя дакументы. Калі будзеце ў Блоні, звярніце ўвагу і на запісы ў кнізе наведвальнікаў. Яе старонкі — таксама ўжо частка літаратурнай гісторыі Пухавіччыны.

З апошніх набыткаў краязнаўчага музея ў Блоні — мэбля сям’і Бонч-Асмалоўскіх, якую з Санкт-Пецярбурга перадала праўнучка Анатоля Восіпавіча Марына Бонч-Асмалоўская. Між іншым, яна — вядомая руская пісьменніца. Нарадзілася яна ў Ленінградзе ў 1954 годзе. Закончыла Маскоўскі педагагічны інстытут. Працавала лагапедам. У 1992 годзе выехала ў Аўстралію, там пачала займацца літаратурнай працай. Паслявярнулася ў Расію. У 1999 годзе ў Санкт-Пецярбургу выпусціла раман «Паўднёвы Крыж». У часопісе «Звезда» праз тры гады надрукавала аповесць «Дзень з жыцця старога на Беркендэйл, 42». Пра сваіх знакамітых прашчураў і іх повязь з Беларуссю напісала дакументальную кнігу. Не аднойчы ў апошнія гады прыязджала ў Блонь, на Пухавіччыну.

Расказваючы пра літаратурную Блонь — знакамітую пухавіцкую вёску, нельга не ўзгадаць імя народнага пісьменніка Беларусі Івана Гаўрылавіча Чыгрынава. Менавіта ён, калі працаваў старшынёю Беларускага Фонда культуры, не аднойчы наведваўся ў Пухавіцкі раён. У значнай ступені паспрыяў пераезду раённага краязнаўчага музея з Дукоры ў Блонь. Пазнаёміў з Блонню, Пухавіччынай многіх пісьменнікаў, мастакоў. І зараз удзячныя пухавіччане помняць Івана Чыгрынава, амаль штогод ладзяць у раёне адмысловыя Чыгрынаўскія літаратурна-краязнаўчыя чытанні.

Алесь КАРЛЮКЕВІЧ