Васкрасенскі сабор, перабудаваная сінагога і энергетыка старых камянёў

Калі ты нарадзілася і вырасла ў Барысаве, не заўважыць Свята-Васкрасенскі сабор было проста немагчыма. Храм з чырвонай цэглы з дзевяццю купаламі, арачнымі вокнамі ды званіцай выглядаў для савецкага падлетка як поўны анклаў. Падкрэслена выпадаў са знаёмай рэчаіснасці, панаваў над прасторай, прыцягваў погляд.

А купалы? Яны бачныя нават з супрацьлеглага берага Бярэзіны. Я часцяком хадзіла цераз мост пехатой. Глядзіш уніз, на раку і карпусы завода «Пралетарскі молат», і думаеш пра тое, што раней Бярэзіна была шырэйшая, хадзілі па ёй параходы і баржы. Над ракой — пад'ёмны мост, улюбёнае месца шпацыраў пані з карункавымі парасонамі. Сабор тады ўжо быў, а званы, мабыць, званілі так, што і ў новым горадзе было чуваць.

Паколькі ў школе казалі, што сабор наведваюць толькі бабулькі альбо зусім адсталыя людзі, пайсці туды вельмі хацелася. Сабор атачала асаблівая атмасфера таямнічасці. Ён быў паглыблены ў сябе, як гук у драўлянае цела скрыпкі. Жыў паралельным жыццём, як кніга Марыны Цвятаевай, якую мне неахвотна прыносілі з фондаў бібліятэкі, папярэдне пасадзіўшы мяне за асобны столік. Памятаю, як заняло дух, калі прачытала: «Бог, не суди! — Ты не был женщиной на земле!». Богу — як роўная! «Лепш на вось, пачытай», — бібліятэкарка ўручала мне кніжку Міхаіла Герчыка «Ветер рвет паутину».

Мяжа ў паралельны свет ахоўвалася. У бібліятэцы — бібліятэкарам. У школе — настаўнікамі. Каля сабора — цётачкамі-актывісткамі, якія ў рэлігійныя святы дзяжурылі там, пільна высочваючы сярод людзей, што ішлі ў храм, піянераў і камсамольцаў. Фактычна ўсё, не прадпісанае школай непасрэдна, для савецкага падлетка было звязана з пераадоленнем межаў. Трэба сказаць, рабіць гэта мы навучыліся выдатна. Дома ў многіх з нас ляжалі часопісы з чырвонымі профілямі заснавальнікаў марксізму-ленінізму на вокладках, на паліцах стаялі антырэлігійныя кнігі. Але мы ведалі, як іх правільна чытаць. Калі я была ва ўзросце дваццаці двух гадоў мне ўпершыню трапіла ў рукі сапраўдная Біблія, і я тады здзівілася, як шмат даведалася з «Забаўнага Евангелля» Леа Таксіля, інтэрпрэтуючы здзеклівы тон гэтага тэксту роўна наадварот.

Тое ж датычылася і сабора — урэшце, любой канфесійнай установы. У іх не пускалі, бэсцілі і высмейвалі, — значыцца, варта было туды схадзіць. Я жыла ў новай частцы Барысава, але часта бывала ў цэнтры старога горада на рынкавай плошчы — гэтаму месцу не адно стагоддзе. Наведвала і Дом піянераў, ён знаходзіўся непадалёк, на вуліцы ІІІ Інтэрнацыянала. Ужо дарослай даведалася: у гэтым будынку да 1917 года была Вялікая сінагога Барысава. У 60-я гады будынак рэканструявалі, зрабілі двухпавярховым. На старых фотаздымках яго не пазнаць: з высокімі арачнымі вокнамі і вітражом на фасадзе, сінагога відавочна не ўпісвалася ў просталінейную кубічную архітэктуру месца. Яшчэ менш яна ўпісвалася ў просталінейную атэістычную ідэалогію. Як і Касцёл Нараджэння Найсвяцейшай Дзевы Марыі, што месціўся непадалёк, на той жа вуліцы ІІІ Інтэрнацыянала.

Ну і, вядома, мне даводзілася бываць у кінатэатры «Перамога» — тыпавая каробка гэтай установы культуры стаяла побач з Васкрасенскім саборам. Толькі што скончыліся сямідзясятыя, у кінатэатрах паказвалі фільм «У маёй смерці прашу вінаваціць Клаву К.», нас павялі на яго ўсім класам. Некаторыя дзяўчаткі адразу ж захацелі стаць сцярвознымі прыгажунямі, бо менавіта з-за Клавы, а не з-за добрай і працавітай Тані, хоча памерці Сярожа. Цяжка сказаць, ці разумелі арганізатары гэтых калектыўных праглядаў, наколькі амбівалентны меседж укладаўся ў галовы нашых выдатніц, якім штодня паўтаралі, як важна вучыцца, вучыцца, вучыцца, а з кінастужкі вынікала: дастаткова быць прыгожай, і тады знойдзецца ён, разумны і таленавіты, і зробіць за цябе кантрольную. І наогул усё зробіць, а ад цябе патрабуецца толькі загадкава ўсміхацца, як Клава.

У сабор я ўпершыню ўвайшла якраз пасля прагляду нейкага савецкага фільма ў кінатэатры «Перамога». У паўзмроку гарэлі свечкі, людзей амаль не было, ніхто не збіраўся зацягваць мяне ў страшную секту, як Сашу Шчарбініна з кніжкі пра павуцінне ды вецер. Ціхая жанчына ў кутку прадавала свечкі і папяровыя абразкі. Я разгледзела абразы і фрэскі, дакранулася да сцяны — нібыта адчула дзіўнае цяпло. Святар айцец Андрэй Капульцэвіч, які аднаўляў разбураны Свята-Міхайлаўскі храм у Зембіне, растлумачыў мне ў пачатку лета 2012 года, што камяні старажытнай царкоўнай сцяны «намоленыя», таму пры рэканструкцыі іх не выкідваюць, а хаваюць у зямлі, у межах царкоўнай агароджы. Шкада, я не ведала пра гэта ў дзяцінстве, бо паспрабавала б адчуць і выпраменьванне камянёў старой сінагогі, ператворанай у Дом піянераў.

Дарэчы, найбольшы ўрон Зембінскай Свята-Міхайлаўскай царкве нанеслі акурат падчас здымак чарговага кіно: кінастудыя «Таджыкфільм» у сярэдзіне шасцідзясятых здымала тут эпізоды мастацкага фільма «Пераклічка». Паводле сцэнарыя, савецкі танк павінен быў на поўным хаду пратараніць сцяну храма, аднак моцны мур не паддаўся, тады сцяну ўзарвалі, а потым заклалі праём, каб зняць эпізод з Т-34. Ролю танкіста ў фільме выканаў Мікіта Міхалкоў, тады яшчэ малады акцёр. Айцец Андрэй паказаў мне месца, дзе знаходзілася ўзарваная алтарная сцяна, і тэрыторыю за храмам, дзе былі калісьці старадаўнія могілкі. Паказаў і рэліквіі, якія мясцовыя жыхары ўратавалі пры разбурэнні храма, хавалі доўгі час, а цяпер вярнулі ў адноўленую царкву: стагадовыя абразы, рызы з медзі старадаўняй чаканкі. Ну, і сведчанні візітаў атэістычных «паломнікаў» я там пабачыла, а як жа: на сцяне неадрэстаўрыраванай яшчэ часткі храма значылася: «Тут был Вова. 1971 год».

А мне ў сямідзясятыя падарылі фотаапарат. Што ў Барысаве магло быць вартае ўвасаблення? Батарэі, гарматы каля музея, Бярэзіна, Васкрасенскі сабор... Я зрабіла мноства фота і адправіла дзяўчынцы з ГДР, тады многія з нас ліставаліся са школьнікамі з сацыялістычных краін. З сяброўкай мы праяўлялі плёнкі, друкавалі і сушылі фатаграфіі, раскладваючы іх на старых газетах. Пасля гэтага ўвесь дом, як восеньскі парк лісцем, быў засыпаны чорна-белымі краявідамі.

Я не толькі фатаграфавала віды горада, але і пісала вершы. Аднойчы іх апублікавалі ў раённай газеце. І праз некаторы час я адправілася на вуліцу Марозава, дзе жыў паэт Леанід Рашкоўскі, зусім блізка ад сабора. Хвалявалася, бо ўпершыню збіралася паказаць сваю творчасць паэту, які меў не адну кніжку і быў сябрам Саюза пісьменнікаў СССР. Паэт чакаў мяне ў інвалідным вазку, ён меў хваробу, праз якую не мог хадзіць. Вершы Рашкоўскаму спадабаліся, назад я ішла шчаслівая. Калі праходзіла паўз рыначную плошчу, села на лаву каля сабора, бо не цярпелася пагартаць кнігі з бібліятэкі паэта, якія ён даў мне пачытаць.

У адным з будынкаў, што выходзяць на плошчу, якая цяпер носіць назву ў гонар 900-годдзя Барысава, знаходзілася майстэрня мастака Міколы Рыжага, які маляваў партрэты знакамітых беларусаў, паштовыя маркі з выявамі Францыска Скарыны, Кастуся Каліноўскага, Тадэвуша Касцюшкі, Міхала Клеафаса Агінскага, Янкі Купалы, Якуба Коласа, а таксама экслібрысы. На адным з тых экслібрысаў — купалы Васкрасенскага сабора, на іншым — герб Барысава, які ўяўляе сабой гарадскую браму з дзвюма вежамі і выявай Святога Пятра над імі: герб горада амаль не змяніўся з часоў ВКЛ. Мікола Рыжы аформіў шмат беларускіх кніг. Зрабіў ён вокладку і для першай маёй кніжкі, у якую ўвайшлі тыя самыя юнацкія вершы, напісаныя пад уплывам энергетыкі старых камянёў Барысава, тых месцаў, дзе стагоддзямі жылі мае землякі, марылі, маліліся, спадзяваліся на лепшае жыццё і набліжалі яго, як умелі.

У апошнюю дакаранавірусную восень мне давялося пабываць у нямецкім Бамбергу, убачыць кафедральны сабор Святога Пятра і Святога Георгія. Сабору ўжо больш за тысячу гадоў. Пахмурнае лістападаўскае неба вельмі пасавала да гэтай строгай прыгажосці. А мармуровы анёл на фасадзе сабора Нуэстра Сеньёра дэ ла Асунсьён, што ў Санцьяга-дэ-Куба, на фоне аквамарынавага неба і вечнага сонца здаваўся мне поўным радасці і жыццялюбства, як і самі тамтэйшыя жыхары. Сабор у Санцьяга, дарэчы, таксама мае немалы ўзрост — каля пяцісот гадоў, яго нязменна адбудоўвалі пасля набегаў піратаў, пажараў, землятрусаў. Гледзячы на веліч і прыгажосць канфесійных устаноў у іншых краінах, я згадваю родны Барысаў, яго цэрквы, сінагогі ды іншыя гістарычныя помнікі, не ўсе з якіх захаваныя для нашчадкаў.

Алена БРАВА