Храмы маёй радзімы. Гродна, Вялікая харальная сінагога

У гэтым годзе ў мяне надарыўся новы драматургічны праект — аўдыявізуальная інсталяцыя «Экстэрмінацыя», прысвечаная Вялікай харальнай сінагозе ў Гродне. Хоць я ўжо працавала з беларуска-яўрэйскім кантэкстам і траўмай памяці летась, у праекце «Memoria Nominis Clara», прысвечаны Мінскаму гета і мемарыялу Яма, гэтая новая гісторыя сталася для мяне самай цяжкай з усіх, якія мне даводзілася пісаць. Сінагога мае неверагодную гісторыю, але ж дакрануцца да яе — сапраўднае выпрабаванне. Дзялюся фрагментам з тэксту, які я напісала да гэтага праекта. 

Мардэхай Яфэ прызнаваў перасяленне душ і малітву да дзесяці сфірот. Ён нарадзіўся ў Празе ў 1533 годзе і, пералічваючы сваіх продкаў па мужчынскай лініі, даходзіў да цара Давіда. Мардэхай Яфэ вывучаў Талмуд і кабалу, ведаў філасофію, астраномію, матэматыку і напісаў мноства вучоных прац. Я б хацела быць, як Мардэхай Яфэ. 

Ён прыехаў сюды ў 1572 годзе, каб пасля дзесяці гадоў выгнання з Прагі стаць галоўным рабінам чужога горада. Праз тры гады ён запрасіў італьянскага архітэктара Санці Гучы, каб той пабудаваў тут першую каменную сінагогу — самую вялікую ў Гародні. У новай сінагозе выконвалі рэлігійныя гімны — піюцім. Бо Мардэхай Яфэ напісаў не толькі мноства вучоных прац, але і мноства піюцім. Таму сінагога завецца харальнай — тут быў хор, спявалі толькі мужчыны. Не ўпэўнена, ці спяваў сам Мардэхай Яфэ, але я хацела б напісаць гісторыю пра яго. Бо ў Мардэхая Яфэ было дзіўнае жыццё, і пятнаццаць гадоў з гэтага жыцця ён правёў у Гародні. Я б хацела ведаць, якія таямніцы ён тут пакінуў. За пятнаццаць гадоў можна не толькі напісаць мноства піюцім, але і пакінуць мноства таямніц. Якраз адпавядае духу Мардэхая Яфэ з яго схільнасцю да містыцызму. Але гэтыя сцены не памятаюць Мардэхая Яфэ. 

Праз трыццаць гадоў пасля таго, як Мардэхай Яфэ правёў свой апошні год у Гародні і выправіўся ў Люблін, яго сінагога згарэла. Гэта быў першы пажар. Пажар 1617 года, які знішчыў першую каменную сінагогу Гародні.

Другая сінагога была разбурана другім пажарам — у 1885 годзе, а потым трэцім — у 1899-м. Ад другой сінагогі засталася толькі вялікая малітоўная зала.

У 1902 годзе над ёй пачалі ўзводзіць новы будынак, і да 1905-га ў Гародні з’явілася трэцяя харальная сінагога. 

У Вялікай харальнай сінагогі, якая стаіць тут сёння, свая гісторыя. Але яна такая заблытаная, і зусім незразумела, што з гэтага праўда. І яна не мае ніякага дачынення да Мардэхая Яфэ.

Ці здараліся тут новыя пажары, я пакуль не ведаю, пра гэта дакладна нідзе не напісана. Я проста паўтараю пра сябе гэтыя даты, каб не адключыцца. Хоць зрэшты адключыцца было б няблага.

Я не сплю ўжо два тыдні. Але я еду сюды, каб дазнацца праўду пра Вялікую харальную сінагогу.

Хоць я, канешне, ж хлушу. Насамрэч я еду сюды, бо мяне папрасілі, і я хачу дапамагчы.

Зноў хлушу. Насамрэч я еду сюды, каб не пісаць дысертацыю.

Але гэта проста адгаворка. Насамрэч я еду сюды, каб збегчы.

Гэтых «насамрэч» можа быць не менш за сотню, пакуль я дабяруся нарэшце да Вялікай харальнай сінагогі. І да праўды. Я еду сюды, каб забыцца.

Гэта так смешна. Я так хачу дазнацца чужую праўду, каб забыцца на сваю. Хоць што ўвогуле такое гэтая «праўда»? Сапраўднасць чутак пра сінагогу? Аўтэнтычнасць рэстаўраванага інтэр’ера? Тактыльная даступнасць фактаў мінулага? Мне патрэбная жывая гісторыя. Не, мне патрэбна нешта большае. Я чакаю шчыроты. Здаецца, я цалкам гатовая пабачыць знак, улічваючы маё становішча. Зноў смешна. «Пабачыць знак». У любым выпадку пакуль адключацца нельга.

Напэўна, было б правільна спачатку пашпацыраваць вакол, зайсці на яўрэйскія могілкі, абысці сінагогу і пастаяць на яе заднім двары, пабачыць яе з выварату. Але я баюся, што ўсё-такі магу раптоўна адключыцца недзе па дарозе, то я нават не разглядаю як след фасад, пра які паспела прачытаць, пакуль ехала сюды. Проста адзначаю пра сябе: пясочны і белы. Пернікавая сінагога. Спадзяюся, мяне ніхто не чуе. Галоўнае не думаць надта гучна. Ёсць у мяне такая дурная звычка — я думаю, што ўсяго толькі думаю, а насамрэч прамаўляю ўслых. Хоць, з іншага боку, яна сапраўды падобная да перніка. І ў гэтым няма нічога дрэннага. Іду ўнутр праз сувенірную лаўку. Ніякіх сувеніраў ў лаўцы няма, ды і мне няма каму іх набываць, то я стараюся ўважліва глядзець пад ногі, каб не зачапіцца за якую-небудзь з дошак. Выходжу ў малітоўную залу.

Сцены такія белыя, што падаюцца стэрыльнымі. Сёння сонечна. Дакладней, я ведаю, што за вокнамі сонца. Я так хацела, каб сёння, калі я прыеду сюды, абавязкова было сонца. Яно ёсць, але тут знутры я не адчуваю ні яго святла, ні цеплыні. Вакол мене толькі стэрыльная бель. Хоць я які раз хлушу. Бель тут разьбяная. Я намагаюся разгледзець узор, але надта блага бачу, каб разгледзець хоць бы штосьці. Бо я губляю зрок. Але пакуль стараюся не думаць пра гэта. Пакуль я бачу сёе-тое, а значыцца, усё не так блага. У цэнтры біма, а далей наперад — паглыбленне для арон а-койдэш, і над ім надпіс на сцяне.

Мне казалі, што тут паўсюль можна знайсці выяву граната. Гранат — бо ўнутры ў яго 613 зярнятак. Столькі ж, колькі запаведзяў у Торы. 248 з іх абавязваюць да выканання пэўных дзеянняў, а яшчэ 365 — забараняюць. Калі ўзяць каляндарны год, то атрымліваецца па адной забароне на дзень, толькі насамрэч усе забароны трэба памятаць штодзённа. Атрымліваецца цыкл унутры цыкла, які круціцца вакол забароны. Напэўна, запомніць столькі запаведзяў можа толькі па-сапраўднаму праведны чалавек. Я і дзесяць прыгадваю з цяжкасцю. Дзе ж гэты гранат? Мабыць, ён уплецены ва ўзоры ляпніны? Альбо ён вось там, у разетках над вокнамі? Напэўна, гэта і ёсць той самы гранат. Я хутчэй здагадваюся, чым бачу сама, і з-за гэтага кепска запамінаю. Хоць гэта не страшна, бо потым я ўсё здолею добра разглядзець на фатаграфіях. Зараз я бачу толькі белыя сцены, высокія скляпенні і вялікія вузкія вокны. А сонечнае святло не бачу зусім. Як гэта магчыма, калі белы тут такой гранічнай яркасці? 

Сонечнае святло дзіўным чынам застаецца дзесьці па-за вокнамі. Сюды яно быццам бы не пранікае, ахінаючы сцены са знешняга боку, а далей чамусьці не ідзе, хоць тут шмат вокнаў. На ніжнім паверсе вокны з тонкімі чорнымі рамамі, замест шыбаў белыя затынкаваныя прастакутнікі. Калі я гляджу на іх, мне падаецца, што я сапраўды слепну. Хаця каб я слепла, то бачыла б чорны, а не белы. А пакуль гэтыя прастакутнікі такія белыя, але скрозь іх немагчыма пабачыць святло. Скрозь іх немагчыма пабачыць вуліцу. Я з цяжкасцю прыгадваю, што за гэтымі вокнамі ёсць хаця б штосьці. Калі я гляджу на іх, мне падаецца, што я не толькі слепну. Мне падаецца, што я нямею. Забываю, як гаварыць. Забываю, як рухацца. Забываю, як дыхаць.

Усё-такі знаходжу сілы ўзняць вочы. Вокны на другім паверсе значна буйнейшыя, і ў іх ёсць шыбы. Я бачу, як за імі ззяе святло, але яно так далёка, і яно цалкам белае. Непранікальныя вокны. Недасягальнае святло. Адчуваю прыкрасць. Адчуваю, як пачынаю злавацца. 

Я так чакала гэтага. Я думала, што прыеду сюды пасля двух тыдняў без сну і са мной здарыцца што-небудзь важнае, я што-небудзь зразумею, высветлю для сябе, адчую ў рэшце рэшт. Але вось я тут, і я зараз нічога не адчуваю. Мабыць, гэта таму, што тут так шмат людзей? Я хачу застацца тут адна. Я заплюшчваю вочы і намагаюся прыслухацца. Да сінагогі. Да сябе. Да сябе ў сінагозе. Я намагаюся заглушыць галасы іншых і расчуць штосьці іншае, але я наўрад ці разумею, што менавіта я шукаю ў гэтым шматгалоссі. Мне хацелася б зараз выдаць які-небудзь манатонны гук. Мне хацелася б расцягваць яго ў гэтай прасторы, каб адчуваць час. Мне хацелася б расцягваць яго ў часе, каб адчуваць гэтую прастору.

Раптам я бачу яе. Яна таксама заплюшчвае вочы, кладзе зверху далонь і нараспеў пачынае малітву. Хто гэта? І адкуль я ведаю, што нараспеў і малітву? Я не чую яе, толькі бачу і ўсё. Я зусім нічога не чую, зараз вакол мяне цішыня. Цішыня, якая больш падобная да пустэчы. Альбо гэта ўнутры ў мяне пустэча?

Расплюшчваю вочы. Мяне зноў слепіць бель. Яе больш няма. Што гэта было? Зноў галасы і мноства людзей вакол, мне падаецца, я нават убачыла ў кагосьці на руках шчанюка.

Такое магчыма ў сінагозе?

Не ведаю, чаго я чакала. Не здарылася шчыроты. Азарэння і прасвятлення не здарылася таксама. Я чакала, што прыеду сюды і адчую штосьці, што будзе мацней за мяне. Штосьці невытлумачальнае. Штосьці, што нельга пабачыць. Так, варта прызнацца хаця б сабе — я чакала, што адчую штосьці боскае.

Падслухоўваю чыюсьці размову з экскурсаводам.

«Сінагога — гэта не дом Бога. Гэта бэйс-кнэсэс — дом сходаў».

Ды і слова «сінагога» з грэцкага значыць тое ж самае. І я ведала пра гэта. Проста чамусьці забылася. Якое расчараванне. Цяпер прыйдзецца зноў чытаць, шукаць, дадумваць. Бо я мушу напісаць пра гэта месца. Я мушу напісаць гісторыю гэтага месца. Але я нават не гісторык. Я цікаўны прафан, пакуль не спраўджаны філосаф. Што я намагаюся тут знайсці? Зноў падслухоўваю.

«Ну вы ж разумееце: дзяўчына — гэта ўжо блага».

Мабыць, гэта і ёсць маім знакам? Як цяжка пачынаць, калі першае, з чым ты сутыкаешся — гэта асуджэнне. Нават калі яно не наўмыснае, выпадковае, скіраванае кудысьці міма, але чамусьці яно асядае менавіта на тваіх плячах. Засядае менавіта ў тваёй галаве. 

Абарочваюся і бачу на супрацьлеглай ад алтара сцяне яшчэ адзін шэраг сляпых вокнаў. Нібы там раней была галерэя, а цяпер яе заклалі. З гэтай галерэі на мяне ніхто не паглядзіць. Ніхто не даведаецца, што я тут. А я нават не ведаю, куды глядзець. 

Ксенія ШТАЛЯНКОВА

Фота: Вольга АНУФРЫЕВА