Сем злотых ад князя Радзівіла

Фран­ц Бя­ган­скі па­мя­тае апош­ня­га гас­па­да­ра Ня­свіж­ска­га па­ла­ца

Франц Іо­сі­фа­віч Бя­ган­скі з Ня­сві­жа шмат па­ба­чыў за свае 83 га­ды. Але адзін вы­па­дак на ўсё жыц­цё за­ха­ваў­ся ў яго па­мя­ці.

— Пом­ню той дзень, як сён­ня. Пас­ля служ­бы мы з ма­ці вый­шлі з кас­цё­ла, спы­ні­лі­ся як­раз на­су­праць та­го мес­ца, дзе ця­пер ста­іць зва­ні­ца. «Ксен­жа едзе, ксен­жа!» — за­хва­ля­ва­лі­ся ва­кол лю­дзі. Са­праў­ды, хут­ка мы ўба­чы­лі кон­ны экі­паж: на­пе­ра­дзе фур­ман з лей­ца­мі, по­бач з кня­зем — да­ве­ра­ная асо­ба. І рап­там ба­ра­да­ты муж­чы­на ў са­ма­тка­ным адзен­ні, лап­цях па­дае на ка­ле­ні пе­рад са­май ка­рэ­тай. У яго ру­ках ней­кая па­пер­ка. Кі­роў­ца ледзь­ве па­спеў спы­ніць ва­ра­ных. Князь па­слаў свай­го па­моч­ні­ка да­ве­дац­ца, што хо­ча ад яго гэ­ты ча­ла­век. Той па­ды­шоў да се­ля­ні­на, за­браў на­пі­са­нае і ад­даў кня­зю. Вяль­мож­ны пра­чы­таў дый за­га­даў вы­дзе­ліць пра­сі­це­лю бяс­плат­ныя ле­са­ма­тэ­ры­я­лы. Ака­за­ла­ся, што ў яго пад­час на­валь­ні­цы зга­рэ­ла ха­та, — уз­гад­вае Франц Іо­сі­фа­віч. — Гэ­ты ўчы­нак ха­рак­та­ры­зуе маг­на­та як доб­ра­га, ду­шэў­на­га ча­ла­ве­ка, які кла­па­ціў­ся пра сва­іх пад­да­ных.

— А ка­го ме­на­ві­та з кня­зёў вы ба­чы­лі? — ці­каў­лю­ся ў свай­го су­раз­моў­цы.

— Гэ­та быў дзесь­ці 1938 год. Зна­чыць, гэ­та быў апош­ні з Ра­дзі­ві­лаў, — ад­каз­вае ён. (Ле­ан Ула­дзі­слаў Ра­дзі­віл, 17-ы ар­ды­нат Ня­свіж­скі і Клец­кі. — Аўт.)

— У са­вец­кія ча­сы Ра­дзі­ві­лаў на­зы­ва­лі кры­ва­смо­ка­мі, пры­гня­таль­ні­ка­мі ся­лян. Якія ж гэ­та пры­гня­таль­ні­кі, ка­лі яны да­па­ма­га­лі лю­дзям? — ус­ту­пае ў раз­мо­ву жон­ка Фран­ца Іо­сі­фа­ві­ча Соф'я Ка­зі­мі­раў­на. — А рас­ка­жы яшчэ, як ты ка­чак га­няў...

— Не­па­да­лё­ку ад кас­цё­ла ра­ней пра­сці­ра­ла­ся вя­лі­кае ба­ло­та. Ся­род яго зна­хо­дзі­лі­ся са­жал­ка і аст­ра­вок, — ня­спеш­на па­чы­нае Франц Іо­сі­фа­віч. — У той час мы жы­лі на ху­та­ры. Ад­ной­чы пры­еха­лі на ма­шы­не вяль­мож­ныя па­ны — ча­ла­век сем на ча­ле з са­мім кня­зем. Яны па­дзя­лі­лі нас, дзя­цей, на дзве груп­кі, каб з су­праць­лег­лых ба­коў па­ды­ма­лі ў па­вет­ра дзі­кіх ка­чак. Мы па­ло­ха­ем пту­шак, тыя ўзля­та­юць, па­ляў­ні­чыя па іх стра­ля­юць, а са­ба­кі но­сяць зда­бы­чу на бе­раг.

Пе­рад па­чат­кам па­ля­ван­ня гос­ці за­га­да­лі дзе­цям: «Як па­чу­е­це сіг­нал па­ляў­ні­ча­га раж­ка, то кі­руй­це­ся да нас». Кож­на­му з па­моч­ні­каў яны вы­да­лі па сем зло­тых. На той час гэ­та бы­лі доб­рыя гро­шы. На іх мож­на бы­ло ку­піць тры пу­ды хле­ба (1 пуд — 16 кі­ла­гра­маў). Мож­на ўя­віць ра­дасць хлоп­чы­ка, які пры­нёс та­кі важ­кі зда­бы­так у сям'ю.

Ра­дзі­ві­лы ні­ко­га з ся­лян не крыў­дзі­лі, лі­чыць Франц Іо­сі­фа­віч і ад­на­ча­со­ва аб­грун­тоў­вае сваё мер­ка­ван­не. Кня­зі ме­лі, мо­жа, гек­та­раў 500—600 зям­лі, якую трэ­ба бы­ло апра­цоў­ваць, за­ся­ваць, збі­раць ура­джай. Вя­до­ма, слу­гі ў іх бы­лі, але ж яны пра­ца­ва­лі ме­на­ві­та ў па­ла­цы — ку­хар­кі, па­ка­ёў­кі, са­доў­ні­кі, фур­ма­ны. А вось на­рых­тоў­ваць се­на ды жаць жы­та вяль­мо­жы най­малі лю­дзей збо­ку. І тыя ах­вот­на па­га­джа­лі­ся, бо мож­на бы­ло ня­бла­га за­ра­біць, як гра­шы­ма, так і пры­дбаць кар­мы для хат­няй жы­вё­лы.

— Мы па­він­ны бы­лі ска­сіць тра­ву, вы­су­шыць яе на се­на ды склас­ці ў ко­пы. Кож­ны чац­вёр­ты на­рых­та­ва­ны ста­жок князь ад­да­ваў ра­бот­ні­кам. Пры­е­дзе на по­ле пад ве­чар ака­ном, ды смя­ец­ца з хіт­ры­каў ся­лян: кож­ны для ся­бе імк­нуў­ся доб­ра ўтап­таць се­на, каб бы­ло больш. Ён што­дня вёў улік зроб­ле­на­га і раз­ліч­ваў­ся з кас­ца­мі — 2,5 — 3 зло­тыя. Ра­зам з тым, вель­мі кар­пат­лі­ва пра­вя­раў якасць ра­бот. Ка­лі пра­кос кры­вы, па­ску­ба­ны, то ад­да­ваў ня­дбай­на­му ра­бот­ні­ку гро­шы, але на­да­лей ад­маў­ляў­ся ад яго па­слуг. Гэ­так жа па­сту­паў і са жней­ка­мі, ка­лі пас­ля іх на ні­ве за­ста­ва­ла­ся вы­со­кае, ня­роў­нае ір­жы­шча, ка­лас­кі. Ад­праў­ляў жан­чы­ну да­до­му са сло­ва­мі: «Каб па­ні больш не вы­хо­дзі­ла ў по­ле».

Дом слу­гі Стра­у­са

Сям'я Бя­ган­скіх жы­ве амаль у са­мым цэнт­ры Ня­сві­жа на ву­лі­цы Кар­ла Марк­са, 14. Гэ­ты дом куп­ле­ны ў 1958 го­дзе. А зна­ка­мі­ты бу­ды­нак тым, што тут ка­лісь­ці жыў ча­ла­век, які слу­жыў у кня­зя Ра­дзі­ві­ла.

— На жаль, не ма­гу ска­заць, якія аба­вяз­кі ён вы­кон­ваў. Не ве­даю і яго іме­ні. Але доб­ра за­пом­ніў, што яго проз­ві­шча Стра­ус, — га­во­рыць Франц Бя­ган­скі. — Дом вя­лі­кі, пло­шчай 108 квад­рат­ных мет­раў. Ад­ра­зу ві­даць, што бу­да­ваў яго гас­па­дар не абы-як. Дых­тоў­на, на ста­год­дзі.

Са­праў­ды, пяць вя­лі­кіх па­ко­яў, пра­стор­ная кух­ня, пры­бу­до­ва. Но­выя гас­па­да­ры пе­ра­кры­лі дах ды зра­бі­лі ка­пі­таль­ны ра­монт. Дом за­рэ­гіст­ра­ва­ны ў 1890 го­дзе. Але ўзво­дзі­лі яго дзе­сяць га­доў. Так што, маг­чы­ма, яму і пад 150 га­доў.

— Акон­ныя ра­мы тут на­столь­кі цвёр­дыя, што цві­ка не ўбіць, — дзе­ліц­ца Соф'я Ка­зі­мі­раў­на. — А су­сед­ні дом, які ця­пер зна­чыц­ца пад ну­ма­рам 12, Стра­ус па­бу­да­ваў для сва­ёй дач­кі. У 1958 го­дзе яна з'е­ха­ла ад­сюль. Не маг­ла вы­нес­ці па­жы­лая жан­чы­на здзе­каў, кпі­наў люд­скіх: маў­ляў, пры­гня­таль­ні­ца пра­цоў­ных, тваё мес­ца ў Сі­бі­ры. Якая ж яна пры­гня­таль­ні­ца, ка­лі яе баць­ка па­бу­да­ваў два да­мы за сваю ка­пей­ку? Ён жа не краў, ад­да­на слу­жыў кня­зю, за што меў і па­ша­ну, і ма­тэ­ры­яль­ную па­дзя­ку. Як рас­каз­ва­ла бы­лая су­сед­ка, муж­чы­на пра­па­даў на служ­бе ад цям­на да цям­на.

Баць­коў­скі «па­час­ту­нак»

Плаў­на на­ша гу­тар­ка пе­ра­хо­дзіць на ін­шыя жыц­цё­выя тэ­мы.

— Не пры­гад­ваю, каб ра­ней у вёс­цы нех­та дзве­ры за­чы­няў на за­мок. Уста­вяць шчэп­ку ці пал­ку ў клям­ку — і пай­шлі па сва­іх спра­вах. Не бы­ло ні кра­дзя­жоў, ні гра­бя­жоў. Да­вя­ра­лі лю­дзі адно ад­на­му. А дзя­цей з ма­лен­ства пры­ву­ча­лі да пра­цы. У на­шай сям'і га­да­ва­ла­ся пяць хлоп­цаў, і ў кож­на­га з іх быў аба­вя­зак па гас­па­дар­цы: адзін ка­роў па­свіў, ін­шы — зел­ле для сві­ней ір­ваў, а нех­та — у по­лі баць­кам да­па­ма­гаў. Не вы­ка­на­еш за­дан­не — у ня­дзе­лю не пус­цяць гу­ляць. З ма­лых га­доў у бу­ду­чых гра­ма­дзян вы­хоў­ва­лі па­ва­гу да ста­рэй­шых. На ўсё жыц­цё за­пом­ніў, як мя­не баць­ка па­час­та­ваў лей­ца­мі. І бы­ло за што: не па­ві­таў­ся з ча­ла­ве­кам. Дык гэ­ты дзя­док, які жыў за два кі­ла­мет­ры ад на­ша­га ху­та­ра, прый­шоў спе­цы­яль­на, каб рас­ка­заць пра гэ­та май­му баць­ку. А той як­раз ка­ня рас­пра­гаў на пад­вор­ку дык і «пе­ра­хрыс­ціў» мя­не тым, што тра­пі­ла пад ру­ку.

Мой су­бя­сед­нік згад­вае з гэ­тай на­го­ды ня­даў­ні вы­па­дак. За­ўва­жыў Франц Іо­сі­фа­віч, што за царк­вой, якая бу­ду­ец­ца на­су­праць яго до­ма, дым ідзе. Ду­маў, што смец­це бу­даў­ні­кі пад­па­лі­лі. Па­ды­шоў блі­жэй, а там тры дзяў­чы­ны ку­раць і рас­пі­ва­юць спірт­ное. Па­са­ра­ма­ціў муж­чы­на школь­ніц. А ад­на ў ад­каз па­ча­ла брыд­ка­сло­віць ды па­гра­жаць, што за­пом­ніць яе ста­ры на­доў­га. І спраў­дзі­ла ж свой на­мер: праз коль­кі дзён раз­бі­ла шы­бы ў вок­нах.

З ро­ду Ра­ма­на­вых

Ма­ці Фран­ца Іо­сі­фа­ві­ча ро­дам з Санкт-Пе­цяр­бур­га, яе дзя­во­чае проз­ві­шча — Ра­ма­на­ва. Да­во­дзі­ла­ся сва­яч­кай цар­скай сям'і. Слу­жы­ла ў апош­ня­га ра­сій­ска­га са­ма­дзерж­ца Мі­ка­лая ІІ, ме­ла вы­тан­ча­ныя ма­не­ры, доб­ра шы­ла. А яе муж быў ахоў­ні­кам у ім­пе­ра­та­ра. Так яны і па­зна­ё­мі­лі­ся, па­бра­лі­ся шлю­бам. У 1915 го­дзе ў іх на­ра­дзіў­ся пер­шы­нец. У 1917-м, пад­час рэ­ва­лю­цыі, ка­лі ў го­ра­дзе па­на­ва­лі ха­ос і го­лад, баць­ка ад­пра­віў жон­ку з ма­лым на ра­дзі­му сва­іх баць­коў, на Ня­свіж­чы­ну. Але да­еха­ла яна ту­ды з вя­лі­кай цяж­кас­цю, па­коль­кі, па­вод­ле Брэсц­ка­га мі­ру, па­мя­ня­ла­ся мя­жа і на цяг­нік да Га­ра­дзеі не пра­да­ва­лі бі­ле­ты. Паз­ней да сям'і да­лу­чыў­ся і баць­ка. З-за свай­го са­цы­яль­на­га па­хо­джан­ня і ро­ду за­ня­ткаў да­рос­лыя ра­зам з дзет­ка­мі ў ста­лін­скія ча­сы ледзь­ве не ака­за­лі­ся за Ура­лам, але вы­ра­та­ваў лёс...

— Мая свяк­роў­ка бы­ла цу­доў­най, над­звы­чай спа­гад­лі­вай жан­чы­най, — уз­гад­вае Соф'я Ка­зі­мі­раў­на. Як са­ма рас­каз­ва­ла, яна ні­чо­га не ра­зу­ме­ла ў ся­лян­скай пра­цы. Але свё­кар на­ву­чыў ня­вест­ку ўся­му: і жаць, і хлеб мя­сіць ды вы­пя­каць. А яна яму пла­ці­ла лас­кай і да­бры­нёй: і ха­лод­най ва­ды пры­мчыць на луг, дзе ён ко­сіць, і са­ла ка­ва­ла­чак скра­дзе ў ку­бель­цы, каб не ба­чы­ла ма­ці, ды так­са­ма яму пры­ня­се. У цяж­кія ча­сы вы­ру­ча­ла тое, што яна шы­ла на ма­шын­цы: ка­му су­кен­ку, а ка­му — шта­ны.

Пас­ля пры­ез­ду да баць­коў му­жа жан­чы­на пры­ня­ла ка­та­ліц­кую ве­ру і пра­жы­ла ў зго­дзе з Бо­гам і людзь­мі 93 га­ды. Сын з ня­вест­кай так­са­ма не цу­ра­лі­ся кас­цё­ла. У 1956 го­дзе, ка­лі рэ­лі­гія бы­ла ў за­га­не, ма­ла­дыя Соф'я і Франц па­вян­ча­лі­ся.

— Я та­ды пра­ца­ваў на лег­ка­вой ма­шы­не, дык па­са­дзіў сваю ня­вес­ту і яшчэ ад­ну па­ру ма­ла­дзё­наў і пры­вёз у кас­цёл у пяць га­дзін ра­ні­цы. Але, як ка­жуць, шы­ла ў мяш­ку не сха­ва­еш. І гэ­та ста­ла вя­до­ма на­чаль­ству, ушчу­ва­лі, але ўсё абы­шло­ся толь­кі раз­мо­вай. Сва­іх двух сы­ноў так­са­ма па­хрыс­ці­лі ў кас­цё­ле.

— Мой та­та, — пра­цяг­вае Соф'я Ка­зі­мі­раў­на, — уга­ва­рыў не ад­на­го ква­та­ран­та хрыс­ціц­ца са­мо­му ці ахрыс­ціць сва­іх дзя­цей. А па­ста­яль­цаў у до­ме пе­ра­бы­ва­ла шмат: ра­ней тут ста­я­ла вай­ско­вая часць. І ўсе яны толь­кі дзя­ка­ва­лі за доб­рыя па­ра­ды і спра­ву.

Ка­лі Франц Іо­сі­фа­віч ус­ту­паў у КПСС, жан­чы­на з гар­ка­ма пар­тыі па­ці­ка­ві­ла­ся ў яго, ці хо­дзіць у кас­цёл, ці хрыс­ціў сва­іх дзя­цей. Ён жа сме­ла ў ад­каз: «А вы гэ­та­га не ро­бі­це? Ска­жы­це, чым ад­роз­ні­ва­ец­ца свя­тая кні­га ад ста­ту­та пар­тыі. І там, і тут пра­пі­са­ны ад­ноль­ка­выя іс­ці­ны: не ўкра­дзі, не за­бі, лю­бі свай­го блізкага...».

Гэ­та­му Франц Іо­сі­фа­віч і Соф'я Ка­зі­мі­раў­на ву­чы­лі сва­іх дзя­цей, а ця­пер ву­чаць уну­каў.

Тац­ця­на ЛА­ЗОЎ­СКАЯ