Жанчына-легенда

Пра яе пі­са­ла Свят­ла­на Алек­сі­е­віч, Ана­толь Эф­рас па­ста­віў спек­такль, а Ро­берт Раж­дзест­вен­скі пры­свя­ціў ёй оду

Пра Ва­лян­ці­ну Чу­да­е­ву мне рас­ка­заў адзін зна­ё­мы пад­час пад­рых­тоў­кі чар­го­ва­га рэ­парт­ажу. «Сяр­жант, ка­ман­дзір зе­ніт­на­га раз­лі­ку, адзі­ная жан­чы­на-ка­ман­дзір гар­ма­ты ў Бе­ла­ру­сі!», — зна­ё­міў мя­не з ёй су­раз­моў­ца. — Вель­мі пры­го­жая на свой уз­рост жан­чы­на, на дзі­ва сціп­лы, ра­зум­ны, доб­ры ча­ла­век». Та­ды я і па­ду­маць не маг­ла, што ён га­во­рыць пра ад­ну з ге­ра­інь кні­гі Свят­ла­ны Алек­сі­е­віч «У вай­ны не жа­но­чы твар» — як­раз пра тую, лёс якой най­больш ура­зіў, спо­ведзь якой доў­гі час не да­ва­ла спа­кою, з якой вель­мі ха­це­ла­ся су­стрэц­ца, толь­кі та­ды гэ­та зда­ва­ла­ся не­маг­чы­мым.

І вось я іду да яе ў Дом мі­ла­сэр­нас­ці, дзе ве­тэ­ран­ка пра­хо­дзіць ля­чэн­не ў рэ­абі­лі­та­цый­ным цэнт­ры.

—Ба­чы­це, я жы­ву ў са­праўд­ным па­ла­цы, — су­стра­кае мя­не Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на і пра­во­дзіць у свой па­кой. — Лю­дач­ка, ня­сі­це па­час­ту­нак!

Афі­цы­янт­ка вы­хо­дзіць з па­кою, а Ва­лян­ці­на Чу­да­е­ва тым ча­сам уво­дзіць мя­не ў курс спра­вы.

—Я тут ужо два­нац­ца­ты раз, ча­ты­ры апе­ра­цыі пе­ра­нес­ла. Як жа доб­ра да мя­не ўра­чы ста­вяц­ца, столь­кі ўва­гі!

За­тым ад­чы­няе тум­бач­ку і да­стае не­каль­кі пуб­лі­ка­цый, фо­та­аль­бом, бра­шу­ры… Мы ўса­джва­ем­ся, і я ўклю­чаю дык­та­фон.

Дык­та­фон пра­ца­ваў да трох но­чы…

—Ве­да­еш, як Алек­сі­е­віч на мя­не вый­шла? — па­ча­ла гу­тар­ку Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на. — Ёй пад­ка­заў Ада­мо­віч. Ён як­раз з Бы­ка­вым быў на з'ез­дзе пісь­мен­ні­каў ад Бе­ла­ру­сі. Брэж­неў па­ста­віў за­да­чу прад­стаў­ні­кам са­май пар­ты­зан­скай рэс­пуб­лі­кі: на­пі­саць пра дзяў­чат, якія бы­лі на фрон­це. Маў­ляў, шу­кай­це, па­куль яны жы­выя — фран­та­віч­кі, пар­ты­зан­кі, пад­поль­шчы­цы. Знай­дзі­це ма­ла­дзень­кую жур­на­ліст­ку, каб яна з імі пра­па­ўзла ўсе тран­шэі, фран­ты прай­шла. Ня­хай су­пер­ажы­вае ім!

Тэ­ле­фа­нуе мне ад­ной­чы Ада­мо­віч і ка­жа, што прый­дзе ма­ла­дая жур­на­ліст­ка. Ду­маю, на­вош­та мне гэ­та трэ­ба, коль­кі іх у мя­не ўжо бы­ло! Ды і не да та­го мне. І дні праз два за­яў­ля­ец­ца да мя­не та­кая ж дзяў­чын­ка, як і ты. У аба­дра­ным паў­па­лі­то бы­ла, у стап­та­ных бо­ці­ках. Бед­на бы­ла апра­ну­та. Ху­дзень­кая. А мне хут­ка трэ­ба бы­ло сы­хо­дзіць: пе­рад важ­ным вы­ступ­лен­нем шы­ла но­вы кас­цюм, вось і спя­ша­ла­ся на пры­мер­ку. Я ёй ка­жу: «Дзяў­чын­ка, пра мя­не ўжо шмат на­пі­са­на, фільм зня­ты. Доў­га раз­маў­ляць не бу­дзем». А са­ма — на кух­ню, на­кры­ваю стол: пель­ме­няў на­ля­пі­ла, на­пяк­ла сі­бір­скіх пі­ра­гоў. А яна ўвай­шла ў па­кой, неш­та пад­клю­чаць па­ча­ла. Я і не ве­да­ла, што дык­та­фон. Мя­не яна за­піс­ва­ла на ма­лень­кі, які ёй Ада­мо­віч пры­вёз з Япо­ніі. Ка­заў: «Ка­лі пры­цяг­неш свой вя­лі­кі, бан­ду­ру, то дзяў­ча­ты-фран­та­віч­кі спа­ло­ха­юц­ца». Вось яна яго і пад­клю­ча­ла. Се­ла на крэс­ла, а мя­не ўса­джвае на ка­на­пу. Ду­маю, ча­го яна мя­не ўсё ў гэ­ты кут «пі­хае»? Я ж та­ды не ве­да­ла, што трэ­ба блі­жэй да дык­та­фо­на. У яе неш­та не атрым­лі­ва­ла­ся. Ду­маю, як доб­ра, хут­ка пой­дзе. І тут неш­та шчоўк­ну­ла… А яна мне і ка­жа: «Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на, ад­мя­няй­це сваю пры­мер­ку! Бу­дзем гу­та­рыць!» І за­піс­ва­ла мя­не Свят­ла­на аж­но да трох но­чы. Той дык­та­фон на­ма­таў столь­кі (не­каль­кі ра­зоў мя­ня­ла плён­ку)…

Ва­лян­ці­на Чу­да­е­ва да апош­ня­га не ве­ры­ла, што неш­та атры­ма­ец­ца, а тым больш вый­дзе кні­га. І — на­рэш­це! І не прос­та вый­шла, а пра­гры­ме­ла на ўвесь свет!

Нас за­б'юць — а ша­ка­лад за­ста­нец­ца…

—Та­бе, на­пэў­на, ці­ка­ва, што пры­му­сі­ла мя­не, 17‑га­до­вую, іс­ці на вай­ну? — пы­та­ец­ца Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на. — У пер­шую чар­гу — тра­ге­дыя ма­ёй сям'і. Я — дач­ка кам­са­мол­кі, якая за­гі­ну­ла ў ба­раць­бе за хлеб. Ма­му за­стрэ­лі­лі ку­ла­кі пад­час ка­лек­ты­ві­за­цыі. Мне та­ды бы­ло 9 ме­ся­цаў. Баць­ка мой — ге­рой гра­ма­дзян­скай вай­ны, ка­ман­дзір бра­ня­по­ез­да, на­кі­ра­ва­на­га су­праць чэш­ска­га бун­ту Кал­ча­ка. Пра яго ёсць на­ват фільм, «За­ла­ты эша­лон» на­зы­ва­ец­ца. Да свай­го цяг­ні­ка ён пры­ча­піў ва­го­ны з зо­ла­там, не даў­шы яго пе­ра­даць у Япо­нію. У гэ­тым баі мой баць­ка атры­маў 19 ра­нен­няў. За вы­ра­та­ван­не «за­ла­то­га эша­ло­ну» ў 1931 го­дзе яго ўзна­га­ро­дзі­лі ор­дэ­нам Чыр­во­на­га Сця­га, які яму ўру­чыў сам Ка­лі­нін. На­шу сям'ю вель­мі па­ва­жа­лі. Але ў 1937 го­дзе баць­ка стаў во­ра­гам на­ро­да.

Жан­чы­на і за­раз па­мя­тае, як яе вы­га­ня­лі са шко­лы, а ад­на­клас­ні­кі не ха­це­лі з ёю сяб­ра­ваць. Няпроста бы­ло і дома. Пад­чар­ку асаб­лі­ва не пес­ці­лі. Час­та ха­дзі­ла па два­рах, пра­сі­ла ежу. Ма­чы­ха на­ват ёй тор­бу па­шы­ла. Шмат ба­чы­ла го­ра. Баць­ка пра гэ­та не ве­даў: пар­тый­ны ра­бот­нік, до­ма амаль не бы­ваў.

—І як жа я маг­ла застацца ўбаку, ка­лі па­ча­ла­ся вай­на? Як за­раз па­мя­таю: ня­дзе­ля, шы­коў­нае на­двор'е. Мы з ад­на­клас­ні­ка­мі як­раз бы­лі на ра­цэ Об, дзе пас­ля за­кан­чэн­ня шко­лы ад­па­чы­ва­лі, ла­ві­лі ры­бу. Вяр­та­ем­ся — го­рад (Но­ва­сі­бірск. — Аўт.) бур­ліць. Ні­чо­га не ра­зу­ме­ем. Лю­дзі пла­чуць, чу­ваць го­лас Мо­ла­та­ва: «Вай­на…» Як вай­на? Учо­ра не бы­ло, а сён­ня вай­на?! Мы цэ­лым кла­сам — у ва­ен­ка­мат. Нас вы­гна­лі, ска­за­лі, каб раз­віт­ва­лі­ся з баць­ка­мі, якія ідуць на фронт.

Толь­кі праз не­ка­то­ры час яны да­бі­лі­ся свай­го. Дзве ты­ся­чы кам­са­моль­цаў з Но­ва­сі­бір­ска цяг­нік павёз на фронт. У да­ро­зе вы­ву­ча­лі ма­тэ­ры­яль­ную част­ку ку­ля­мё­та, він­тоў­кі, ка­ра­бі­на. Ін­струк­та­ры да­па­ма­га­лі ра­за­брац­ца ў су­вя­зі, па­каз­ва­лі, як пра­віль­на зра­біць пе­ра­вяз­ку, як на­клас­ці жгут. На не­ка­то­рых стан­цы­ях іх вы­са­жвалі, кармілі — і на­зад у ва­го­ны. Ад­ной­чы дзяў­ча­там раз­да­лі ша­ка­лад. Шка­да­ва­лі, ад­клад­ва­лі на по­тым, а пас­ля вы­ра­шы­лі: «Да­вай­це з'я­дзім, а то нас за­б'юць, а ша­ка­лад за­ста­нец­ца». Вы­са­дзі­лі амаль праз два ме­ся­цы ў Ку­пін­ску, ва Укра­і­не.

—Пры­вез­лі ў ней­кую вёс­ку, ар­га­ні­за­ва­лі нам лаз­ню, — пра­цяг­вае Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на. — Там на нас на­ля­це­лі «ме­се­ры» («Ме­серш­мі­ты», ня­мец­кія са­ма­лё­ты. — Аўт.), па­ча­лі бам­біць. Усе кі­ну­лі­ся да дзядзь­кі, які гля­дзеў за лаз­няй. Кры­чым: «Дзядзь­ка, ра­туй­це!» А ў мя­не на га­ла­ве — чыр­во­ны руч­нік. Ён мне і ка­жа: «Зды­май! Дэ­мас­кі­ру­еш!» А я яму: «Мне ма­ці не да­зва­ляе з мок­рай га­ла­вой ха­дзіць».

У той пер­шай для іх бам­бёж­цы ста­ла зра­зу­ме­ла: на вай­ну прый­шлі дзе­ці. 48 дзяў­чат не да­еха­лі да фрон­ту…

«Ха­чу ў ка­ман­дзі­ры!»

—У нас столь­кі бы­ло па­тры­я­тыз­му, ча­сам зда­ва­ла­ся, што Пе­ра­мо­га без нас прос­та не­маг­чы­мая, — уз­гад­вае Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на. — Там, у той вай­не, у той кры­ві, го­ла­дзе, хо­ла­дзе мы так га­ва­ры­лі са­бе: «Дзяў­ча­ты, за­ста­нем­ся жы­вы­мі, на­ро­дзім дзя­цей, і бу­дзе но­вае па­ка­лен­не, якое ка­лісь­ці да нас прый­дзе і спы­тае — як вам жы­вец­ца, ве­тэ­ра­ны? А мо­жа, і ку­бак гар­ба­ты па­дасць ці хлеб з мас­лам? Не той, які мы грыз­лі, су­хі і за­мерз­лы, а мяк­кі ды цёп­лы».

У Ку­пін­ску хлоп­цы і дзяў­ча­ты прай­шлі трох­ме­сяч­ную «ву­чэб­ку». Да­ву­чыц­ца не па­спе­лі: нем­цы бы­лі на па­ды­хо­дзе. Ад­сту­па­лі з рэ­гу­ляр­ны­мі вой­ска­мі. Праў­да, па­спе­лі пры­няць пры­ся­гу, атры­маць аб­мун­дзі­ра­ван­не.

—Па­мя­таю, як дай­шла чар­га да нас: пры­вез­лі гім­нас­цёр­кі і спад­ні­цы. Вя­лі­кія. Асаб­лі­ва мне: я та­ды 41 кі­ла­грам ва­жы­ла. Ду­маю, што ра­біць: без спад­ні­цы ж не бу­дзеш? Вы­хад знай­шоў­ся, ка­лі нам да­лі так зва­ныя рэ­чмяш­кі. Ада­рва­ла лям­кі, на­цяг­ну­ла на ся­бе гэ­ты мя­шок і ты­мі ж лям­ка­мі пад­вя­за­ла­ся. А ча­ра­ві­кі 42‑га па­ме­ру. Ужо по­тым па­ча­лі нас аб­мя­раць. Пан­чо­хі шарс­ця­ныя шы­лі, бюст­гал­та­ры…

Ва­лян­ці­на Чу­да­е­ва прай­шла Ка­лі­нін­скі, Цэнт­раль­ны, Ка­рэль­скі і 2‑і Бе­ла­рус­кі фран­ты. Ад­ра­зу тра­пі­ла ў зе­ніт­ную часць.

—Ча­му Све­та Алек­сі­е­віч на­зва­ла ар­ты­кул «Тэ­ле­фон­ная труб­ка не стра­ляе…»? — пы­та­ец­ца і тут жа зна­хо­дзіць ад­каз Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на. — Я бы­ла су­вя­зіст­кай. А ка­лі ў 1942‑м атры­ма­ла ад ма­ча­хі ліст, што баць­ка за­гі­нуў пад Маск­вой, у мя­не ўсё ўнут­ры пе­ра­вяр­ну­ла­ся. Ду­маю, як жа я ва­юю! Ся­жу ў шта­бе, у глы­бо­кай зям­лян­цы, тэ­ле­фа­ную, а мой баць­ка гі­не на по­лі бою! І та­ды я бя­гом да ка­ман­дзі­ра пал­ка, ка­жу яму: «Ха­чу стра­ляць!» Як­раз та­ды ка­ман­дзір гар­ма­ты быў па­трэ­бен. А ён мне: «Ды ця­бе ж вы­бу­хо­вай хва­ляй ад­кі­не, дзяў­чын­ка!», а сам смя­ец­ца. А праз не­каль­кі дзён на па­стра­ен­ні пы­тае ва ўсіх: «Хто хо­ча ка­ман­дзі­рам гар­ма­ты быць?» І я — крок на­пе­рад.

Не­ўза­ба­ве Ва­лян­ці­ну Чу­да­е­ву ад­пра­ві­лі ў тыл, на ка­рот­ка­ча­со­выя кур­сы. Вяр­ну­ла­ся ў свой полк, на Ка­лі­нін­скі фронт, у зван­ні гвар­дыі сяр­жант. Так ва­сям­нац­ца­ці­га­до­вая дзяў­чы­на ста­ла ка­ман­дзі­рам гар­ма­ты.

Ці­шы­ня на фрон­це — ча­кай бя­ды

—Мы, зе­ніт­чы­кі, чым зай­ма­лі­ся? — ус­па­мі­нае ве­тэ­ран­ка. — Мы не ха­дзі­лі ў ата­ку. Мы пры­кры­ва­лі то ар­тскла­ды, то мас­ты, то са­ма­лё­ты, то пэў­ныя злу­чэн­ні… Тыя ж тан­кіс­ты вель­мі лю­бі­лі, каб пе­рад імі ста­я­лі зе­ніт­чы­кі. Каб яны іш­лі і ве­да­лі, што не­ба пе­рад імі рас­кры­тае.

У пад­па­рад­ка­ван­ні Чу­да­е­вай зна­хо­дзі­ла­ся 18 дзяў­чат. За­ра­джа­ю­чы і яго па­моч­нік — хлоп­цы. Сна­ра­ды бы­лі вель­мі цяж­кі­мі. Ча­сам да­ся­га­лі 16 кі­ла­гра­маў — дзяў­ча­там не па сі­лах.

Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на пра­чы­та­ла мне оду Ро­бер­та Раж­дзест­вен­ска­га «Ба­ла­да аб зе­ніт­чы­цы». Ме­на­ві­та зна­ём­ства з фран­та­віч­кай на­тхні­ла яго на гэ­ты твор. Пе­ра­чыт­ва­ю­чы не­вя­до­ма які раз ужо зна­ё­мыя ёй рад­кі, жан­чы­на рас­пла­ка­ла­ся. «Не трэ­ба ўсё ж та­кі мне бо­льш пры­маць жур­на­ліс­таў, пра­бач­це. Цяж­ка ўспа­мі­наць. Сэр­ца…»

Мы пе­рай­шлі на ін­шую тэ­му. Ужо аб­мяр­коў­ва­лі мір­нае жыц­цё. Але за раз­мо­вай, са­мі та­го не за­ўва­жыў­шы, зноў вяр­ну­лі­ся да та­го, з ча­го па­ча­лі.

—У тую ноч я бы­ла на­чаль­ні­кам ка­ра­ву­лу ба­та­рэі. Мы пры­кры­ва­лі ар­тсклад: ты­ся­чы, ты­ся­чы сна­ра­даў! А Ка­лі­нін­скі фронт, між ін­шым, — пля­чо Маск­вы. Упа­ла б хоць ад­на бом­ба, цяж­ка ўя­віць, што маг­ло б быць. У нас — за­гад: тры­маць аба­ро­ну, ча­го б гэ­та ні каш­та­ва­ла. У ма­ім раз­лі­ку бы­ла Са­ша Ступ­ні­ка­ва. Пры­го­жая та­кая, ёй толь­кі споў­ні­ла­ся 19. Яе баць­ка, як і мой, лёг пад Маск­вой… Ба­чу, яна стро­чыць ліст і про­сіць: «Сяр­жант, ты мя­не кры­ху ра­ней змя­ні, я да­пі­шу». Я па­абя­ца­ла, але сло­ва сваё не стры­ма­ла…

На ар­тсклад на­ля­це­лі 14 ня­мец­кіх са­ма­лё­таў. Цяж­ка за­гру­жа­ныя, аж­но зям­ля дры­жа­ла. Ві­даць, раз­вед­ка да­нес­ла, што тут за схо­ві­шча.

—Ні­хто на­ват раз­мо­вы не вёў, каб збіць іх. Ха­ця б не да­пус­ціць па­жа­ру! Для нас га­лоў­ным бы­ло «за­га­ра­дзіць» ар­тсклад. Вя­лі за­га­ра­джаль­ны агонь, у вы­ні­ку немцы знік­лі: ха­це­лі, на­пэў­на, жыць, га­ды. А по­тым та­кая ці­шы­ня на­сту­пі­ла… А на фрон­це ка­лі ці­шы­ня — дык аж­но му­раш­кі па це­ле: зна­чыць, ча­кай бя­ды. Я за­па­ўзла ў зям­лян­ку, а з но­су, з ву­шэй кроў ідзе… Рап­там даль­на­мер­шчы­кі кры­чаць: «Па­вет­ра!» А там — лёг­кі ня­мец­кі бам­бар­дзі­роў­шчык. І па­сы­па­ла­ся з яго неш­та кштал­ту за­паль­ні­чак. І ад­на ўпа­ла ка­ля Са­шы. Мне по­тым дзяў­ча­ты ска­за­лі, што яна га­рэ­ла, як фа­кел. Каб за­паль­ніч­ка не вы­бух­ну­ла, Са­ша пры­ту­лі­ла яе да ся­бе і па­бег­ла да­лей ад скры­няў са сна­ра­да­мі…

Аляк­санд­ра Ступ­ні­ка­ва за­ста­ла­ся жы­вая. Ка­ман­дзір ды­ві­зіі пры­вёз яе ў полк толь­кі праз год. Яе ні­хто не па­знаў: вель­мі моц­на аб­га­рэ­ла. Пас­ля вай­ны не па­зна­ла і ма­ці. На шчас­це, вы­ра­та­ва­ла ра­дзі­мая пля­ма пад ла­пат­кай.

«Паш­парт смер­ці» вы­ра­та­ваў жыц­цё

— Нас, Ве­ра­ніч­ка, ус­пом­ні­лі толь­кі на 25‑год­дзе Пе­ра­мо­гі, — з бо­лем у го­ла­се га­во­рыць Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на. — Да­гэ­туль фран­та­ві­чак ні­хто не лі­чыў за ўдзель­ні­каў вай­ны. Мы не на­сі­лі ні ор­дэ­наў, ні ме­да­лёў. Са­ро­ме­лі­ся. Мно­гія ду­ма­лі, што дзяў­ча­ты на фрон­це толь­кі сал­дат за­да­валь­ня­лі. А мы, між ін­шым, не менш, чым яны ва­я­ва­лі, не менш на­цяр­пе­лі­ся…

Па­мя­таю, на Ржэў­скім кі­рун­ку моц­ныя баі бы­лі. Мя­не ад­кі­ну­ла, і я ад­ля­це­ла на мін­нае по­ле — у ва­рон­ку з‑пад бом­бы. Маю шап­ку-ву­шан­ку і вы­цяг­нуў з‑пад сне­гу са­ні­тар­ны са­ба­ка, яко­га ад­пра­ві­лі на по­шу­кі. Чыя шап­ка, у пал­ку ра­за­бра­лі­ся хут­ка. Да­па­маг­ла па­пер­ка, укла­дзе­ная ў пад­клад­ку.

—Мы яе на­зы­ва­лі «паш­пар­там смер­ці», — ус­па­мі­нае жан­чы­на. — Гэ­та ця­пер яны — ме­даль­ё­ны. Там быў на­пі­са­ны ад­рас, ку­ды на вы­па­дак смер­ці па­ха­ван­ку да­сы­лаць. У нас іх бы­ло дзве: дру­гая ля­жа­ла ў не­вя­ліч­кай кі­шэ­ні ў шта­нах. Ча­му дзве? Та­му што мы, зе­ніт­чы­кі, звы­чай­на гі­ну­лі ад ра­нен­ня ў га­ла­ву: ме­лі спра­ву з не­бам. Вось і пад­стра­хоў­ва­лі­ся.

На шчас­це, да род­ных «паш­парт смер­ці» не дай­шоў. Але су­мную вест­ку ўсё ж та­кі атры­ма­лі: за­ста­нец­ца ка­ле­кай. Ка­ман­дзір гар­ма­ты, пакуль ля­жа­ла ў сне­зе, вель­мі аб­ма­ро­зі­лася.

—Мае но­гі ўвесь час бы­лі мок­ры­мі. Зай­ду, бы­вае, у зям­лян­ку, гля­джу, дзяў­ча­ты су­шаць ва­лён­кі, ану­чы. Як жа я маг­ла іх ада­гнаць ад гэ­тай цяп­луш­кі? Што я та­ды за ка­ман­дзір?!

З‑за гэ­тай сва­ёй да­лі­кат­нас­ці той ка­ман­дзір мог за­стац­ца без ног. Паў­го­да Ва­лян­ці­на Чу­да­е­ва пра­ля­жа­ла ў шпі­та­лі ў Яра­слаў­лі. Па­ча­ла­ся ганг­рэ­на. А ёй — уся­го 19. Вы­ра­шы­лі ам­пу­та­ваць но­гі, іна­чай не жыць дзяў­чы­не. Ужо рых­та­ва­лі да апе­ра­цыі. На ад­ме­не на­ста­яў па­лат­ны ўрач, які быў да пры­го­жай сі­бі­рач­кі не­абы­яка­вы. Ён вы­чы­таў, як мож­на вы­ра­та­ваць но­гі, і пе­ра­ка­наў у гэ­тым ура­чоў. Ні­хто не ве­рыў, але ўвя­дзен­не пад ску­ру кіс­ла­ро­ду ўсё ж та­кі да­па­маг­ло. І Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на па­ча­ла ха­дзіць. Толь­кі до­ма яе ні­хто не ча­каў…

Ма­ча­ха да­сла­ла на па­ля­вую пош­ту гро­шы. Маў­ляў, мне ка­ле­ка не па­трэб­на. Ра­бі­це, што хо­ча­це… Вы­пад­ко­васць ці не: праз не­ка­то­ры час на вы­твор­час­ці ма­чы­се ад­рэ­за­ла паль­цы ру­кі. На­пэў­на, той са­май, якой ад­праў­ля­ла гро­шы…

Вы­зва­лен­не са сма­кам цук­ру

За­ста­ва­ла­ся ад­на да­ро­га — на фронт. Вы­зва­ля­лі Бе­ла­русь.

—Ка­лі мы ўвай­шлі ў Мінск, гэ­та быў не го­рад, а па­жа­ры­шча, — ус­па­мі­нае Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на. — Нас, зе­ніт­чы­каў, кі­ну­лі пры­кры­ваць тан­кі. А са­ма­лё­ты над Мінск­ам ля­та­лі чор­най хма­рай. Ста­я­ла за­да­ча — даць «акно» не­бу і зям­лі. І тан­кі пра­рва­лі­ся! Ста­лі­ца бы­ла вы­зва­ле­на, бы­ла вы­зва­ле­на Бе­ла­русь!

Па­сту­піў за­гад — цяг­нуць гар­ма­ты на ўскра­і­ну го­ра­да і ча­каць. А там хат­кі, урос­лыя ў зям­лю. Ка­ля ад­ной з іх ста­я­ла жан­чы­на. «Мы ча­ка­лі сал­да­ці­каў», — рас­ча­ра­ва­на су­стра­ка­ла яна нас. А по­тым і ка­жа: «Я тут па­час­ту­нак пад­рых­та­ва­ла». І з‑за па­зу­хі да­стае бруд­ную ануч­ку, а там — дроб­ны ка­ва­ла­чак цук­ру. «Пад­са­ла­дзі­ся, на­чаль­нік», — і пра­цяг­вае мне.

А ў дзяў­чат-зе­ніт­чыц у га­ла­ве ін­шае. Уба­чы­лі чы­гун у два­ры, увесь у са­жы. По­бач — цаг­лі­ны. Зна­чыць, мож­на ва­ду па­да­грэць і… па­мыц­ца!

Ка­жу ёй: «Не трэ­ба мне, цё­тач­ка, цу­кар. Лепш для дзе­так сва­іх па­кінь­це». А яна ў ад­каз: «Якія дзет­кі? Мне ж толь­кі 22 га­ды». А пе­ра­да мной ста­я­ла ста­рая — зня­мог­лая, сі­вая…

Дзяў­ча­ты ў гэ­тай жан­чы­ны ўсе вы­мы­лі­ся, свае ка­шу­лі па­мы­лі. За гэ­та ёй да­лі ка­ва­лак мы­ла — тое, што ме­лі. Як жа яна ўдзяч­на бы­ла!..

Зноў вяр­ну­ла­ся ў Мінск…

Пас­ля вай­ны Ва­лян­ці­на Чу­да­е­ва па­еха­ла ў Но­ва­сі­бірск. Толь­кі до­ма яе ні­хто не ча­каў. Не­ка­то­ры час жы­ла ў цёт­кі. А ў 1946 го­дзе вый­шла за­муж. З му­жам-вай­скоў­цам па­еха­ла ў Віль­нюс, дзе пра­ца­ва­ла ў ЦК кам­са­мо­ла.

По­быт на­ла­дзіў­ся не ад­ра­зу. У ад­на­па­ка­ё­вай ква­тэ­ры, што ім да­лі, бы­ло пус­та. Елі на пад­акон­ні­ку, спа­лі на шы­ня­лях. Доб­ра, што хоць бы­ло па два ка­цял­кі і па дзве лыж­кі.

—Ад­ной­чы муж да­моў пры­хо­дзіць вя­сё­лы-вя­сё­лы, — уз­гад­вае жан­чы­на. — Ка­жа, што ў шта­бе ві­сіць вя­лі­кая па­лі­тыч­ная кар­та све­ту. Маў­ляў, ад­мы­еш — доб­рая прас­ці­на атры­ма­ец­ца! На на­ступ­ны дзень пры­нёс. Спат­рэ­бі­ла­ся. Пас­ля гэ­тая кар­та пай­шла на пя­лён­кі да­чуш­цы. А ад­ной ноч­чу з раз­бомб­ле­най ха­ты пры­нес­лі ста­рую ка­на­пу. Паз­ней я ў два­ры пры­кме­ці­ла скры­ню з фа­не­ры. Не­як пры­цяг­ну­ла, аб­ма­та­ла ану­ча­мі — атры­маў­ся сто­лік. Вось з ча­го мы па­чы­на­лі. Але які­мі мы бы­лі шчас­лі­вы­мі!

У 1950 го­дзе му­жа пе­ра­вя­лі ў Мінск. Яна зноў вяр­ну­ла­ся сю­ды, як у 1944‑м. І за­ста­ла­ся на­заў­сё­ды.

—Пра­ца­ва­ла ў аб­ка­ме кам­са­мо­ла, а пас­ля ра­бо­ты — на мін­скіх ву­лі­цах: на ад­наў­лен­ні го­ра­да, — ус­па­мі­нае Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на. — Кож­на­му па­трэб­на бы­ло ад­пра­ца­ваць па 100 га­дзін. Фран­та­ві­кі, пад­поль­шчы­кі, пар­ты­за­ны, усё на­сель­ніц­тва го­ра­да, зда­ва­ла­ся, увесь Са­вец­кі Са­юз ад­ра­джаў Мінск.

І яна, ін­ва­лід на мы­лі­цах раз­бі­ра­ла за­ва­лы. Ста­на­ві­ла­ся на ка­ле­ні і па­да­ва­ла ін­шым ка­мя­ні, жа­ле­за… Да­па­ма­га­ла са­дзіць лі­пы ў пар­ку, што не­да­лё­ка ад цыр­ка рас­туць і сён­ня. А ўве­ча­ры, пас­ля пра­цоў­на­га дня, на­сі­ла па­лон­ным нем­цам хлеб. Шка­да­ва­ла. Ве­да­ла, што мно­гія з іх ва­я­ва­лі не па сва­ёй во­лі.

У аб­ка­ме доў­га не пра­тры­ма­ла­ся: вай­на на­га­да­ла аб са­бе. У ад­ной з ка­ман­дзі­ро­вак за­сту­дзі­ла но­гі так, што яны ад­ня­лі­ся. Ура­чы на но­гі па­ста­ві­лі, толь­кі пра­цу трэ­ба бы­ло мя­няць. Улад­ка­ва­ла­ся ў По­лі­тэх­ніч­ны ін­сты­тут, дзе і ад­пра­ца­ва­ла 30 га­доў.

З му­жам пра­жы­лі 46 га­доў. На­ра­дзі­лі да­чуш­ку На­та­шу, да­ча­ка­лі­ся ўну­каў Анд­рэя і Паў­ла. А Ва­лян­ці­на Паў­лаў­на — яшчэ і праў­нуч­ку Мар­га­ры­ту.

…На раз­ві­тан­не яна пы­тае: «Ну, як я та­бе, Ве­ра­ніч­ка? Як маё мыс­лен­не?» І тут жа ад­каз­вае: «Гэ­та ўсё ге­ны, а яшчэ вель­мі шмат чы­та­ла і вель­мі шмат пе­ра­жы­ла». Сы­хо­джу з па­чуц­цём поў­на­га за­да­валь­нен­ня ад зна­ём­ства з гэ­тай цу­доў­най жан­чы­най. А на ду­шы — ад­чу­ван­не, што яшчэ су­стрэ­нем­ся. Маг­чы­ма, і не­ад­ной­чы.

Ве­ра­ні­ка КА­НЮ­ТА.

Фо­та аў­та­ра.