Чорная крапіва з няпэўным націскам на чорнай вуліцы

Тэкерэй калісьці завершыў свой «Кірмаш пыхлівасці» словамі «Хто з нас шчаслівы ў гэтым свеце? Хто з нас валодае тым, што жадае? Ці, валодаючы, задаволены?.. Давайце, дзеці, складзем лялькі і зачынім скрыню, бо наша прадстаўленне завершанае».

Так, магчыма, свет — не проста тэатр, а лялечны тэатр... Найбліжэйшы да архетыпаў, да сакральных рытуалаў, да таямніцаў быцця — як беларуская батлейка... У сучасным тэатры мяжа паміж лялькай, чалавекам і прадметам знікае. Уласна кажучы, філосафы сцвярджаюць, што ўсё мастацтва — гэта і ёсць гэткая «лялька», перайманне рэчаіснасці, якая дазваляе ўспрыняць жыццё апасродкавана, праз стадыю «кукалкі», што паміж вусенем жорсткай рэальнасці і матыльком прыўкраснае мроі... На падобныя філасофскія развагі заўсёды прабівае пасля спектакляў рэжысёра Яўгена Карняга. І першы спектакль, пастаўлены ім у якасці галоўнага рэжысёра Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек, таксама стаўся падзеяй для тэатральнай публікі: білеты на прэм’еру чорнай-чорнай камедыі «На чорнай-чорнай вуліцы», які адбыўся ў Міжнародны дзень лялечніка, былі раскупленыя за пару гадзін, аж сайт тэатра паклалі... Шчасліўчыкі прыйшлі на першыя паказы ў прадчуванні відовішча захапляльнага, крыху страшнаватага і загадкавага — памятаеце, як у дзяцінстве мы слухалі жахалкі ў летнім лагеры... Ды нават перад спектаклем стварылася адпаведная атмасфера: злавесны дзіцячы шэпт паведаміў, як адна маленькая дзяўчынка купіла білет на спектакль, надзела сваю самую прыгожую сукенку, прыйшла ў тэатр, забылася выключыць тэлефон і... памерла. То-бок не забудзьце выключыць мабільнікі, шаноўныя гледачы! Вось мы ўжо і ў гульні... 

Уласна кажучы, дзіцячыя жахалкі і сталіся адным са складнікаў сюжэта: іх будуць час ад часу нам распавядаць і напяваць. Другі складнік— казкі Андэрсэна, і гэта матэрыял для жахліўчыкаў і чорнагумарыстычных перформенсаў самы ўдзячны, калі яны не адаптаваныя... 

Почырк майстра пазнавальны. Бліскучая сцэнаграфія Таццяны Нерсісян — тут і чорная крапіва, якая расце проста пасярод глядзельнай залы, і дзверцы жалезнай шафы-халадзільніка, за кожнай з якіх нейкі атракцыён: то яйкі да Маці-гусі сыплюцца, як у савецкай электроннай забаўцы «Ну, пачакай», то высвечваецца ўваход у пазасвет... Тазік ператвараецца то ў калыску, то ў бездань марскую, з якой вылазіць Русалачка, то ў маленькую труну... Музыка Кацярыны Аверкавай дадае чорнагумарыстычнага настрою, адсылаючы да сучаснага балагану... І ўвогуле атмасфера нагадала мне раманы Тэры Пратчэта. Памятаеце, там быў такі забаўны персанаж — Смерць мужчынскага полу, які вельмі любіць котак і клапатліва гадуе ўнучку? Два магістральныя персанажы спектакля ў касцяных масках — высозны, на хадулях, і маленькая, з дзіцячым галаском — гэткія Жняцы з Пляскатага свету... Часта куды болей чалавечныя, чым людскія (ці птушыныя) персанажы. Першая казка (маленькая Смерць дужа хоча каго-небудзь забраць, хаця б птушачку) — распавядае пра Брыдкае Качаня, якому ўчынілі булінг і свойскія птушкі, і дзікія лясныя. І пачынаючая злавесна-смешная Жнейка адганяе бессардэчных пярнатых відовішчам працы грыля за адной з дзверцаў шафы. Падобных забаўных трансфармацый у спектаклі шмат. І сюжэты парадыйна перакручваюцца... Падрослае Брыдкае Качаня ператвараецца не ў прыўкраснага лебедзя, а ў злавесную чорную стымпанкаўскую пачварыну на ўсю сцэну, і ніякай яму зграі не трэба! А што ж хацець, жыццё ў яго такое…

Русалачка з аднайменнай казкі натхнёная вобразам жабрачалавека 1950-х, якім натхняўся і Гільерма дэль Тора ў «Форме вады»... А вось з Прынцам праблема. Справа ў тым, што галоўныя мужчынскія персанажы — неадухоўленыя прадметы. Гэта жанчыны іх адухоўліваюць, кахаюць, пакутуюць дзеля іх, прыносяць дарункі ўключна з уласным жыццём... Прынц Русалачкін — безгаловы мармуровы Давід, Кароль, які знаходзіць у лесе бязмоўную прынцэсу Элізу — увогуле магільная рыдлёўка з зазубрынамі. Жанчына ўсё сама даіграе, дапоўніць... Мужчына толькі абыякава прыме ахвяру: злоўленую рыбу, страчаны голас, апечаную крапівай скуру... Нават зала гераіне не дапамога — гледачы весела перададуць падсунутыя Магільшчыкамі скруткі галля дзеля вогнішча, на якім належыць спаліць Ведзьму... У чым бачыцца адсылка да колішняга спектакля Карняга «Інтэрв’ю з Ведзьмамі», дзе пераасэнсоўваліся казкі братоў Грым. І Ведзьмаў, жанчын, якія выжываюць у патрыярхатным свеце, па-ранейшаму тры. (памятаеце словы булгакаўскай Маргарыты: «Я стала ведзьмай з-за гора і бедаў, якія напаткалі мяне»). У казцы пра Маці, якая спрабуе забраць у Смерці сваё дзіця, гэта тры персаніфікацыі гераіні: адна курчыцца ў цярновым кусце, другае выплаквае вочы ў возера-акварыўм, трэцяя выцягвае з адной з нішаў шафы сад Кветак Смерці, сярод якіх і яе памерлае Дзіця, інфернальна-кранальны дзьмухавец... 

Эмацыйны дыяпазон глядач перажывае шырокі — ад вясёлай іроніі да горкага сарказму. І нарагочацца, і наплачацца — гісторыя пра Маці і яе памерлае Дзіця і гісторыя пра Дзяўчынку з запалкамі падаюцца без сцёбу, ва ўсім экзістэнцыйным цяжары. І думка агучваецца нежартоўная пра тое, што над усім — вышэйшая воля. Мы — толькі лялькі, кветкі ў Ягоным садзе... У дзействе ўгадваюцца традыцыі народнага тэатру, і містэрыі, і фарсу, дзе таксама абавязкова — пра Смерць і Бога, дзе ачышчальныя смех і плач, дзе страхі высмейваюцца, каб пазбавіцца ад іх. Каб усвядоміць — баяцца трэба не таго, што страшна ці асабліва важна выглядае, а таго, што забруджвае душу грахом, якім бы гожым і прыстойным не падавалася звонку. 

Але наўрад кожны глядач сфармулюе для сябе гэткія філасофскія высновы... А проста з чорнай-чорнай вуліцы ён выйдзе з абноўленым адчуваннем хараства жыцця. 

Ну, гэта, вядома, па вялікім рахунку — не ўсе аднолькава валодаюць пачуццём гумару, тым болей любоўю да чорнага гумару. Занятыя ў спектаклі артысты ім валодаюць — Іна Ганчар, Ганна Гаспадарык, Наталля Кот-Кузьма, Цімур Муратаў, Аляксей Сянчыла, Уладзіслаў Соладаў, Кацярына Трафімук. Відно, што ўдзел у гэтай містэрыі прыносіць ім шчырае задавальненне, а гэта адчувае і глядач. Які цешыцца, пазнаючы адсылкі да сучаснасці. Чаму прынцэса Эліза павінна маўчаць, калі пляце з чорнай магільнай крапівы кашулі-саваны для братоў? Таму што Магільшчыку, які дае ёй такое заданне, абрыдла спрэчка, дзе ставіць націск у слове «крапіва». Эліза ж такая адукаваная кабета, лінгвістычны рыгарыст, не можа не паправіць памылкі суразмоўцы. Маленькая Смерць суцяшае Брыдкае Качаня пустазвонкімі фразамі коўчаў-псіхатэрапеўтаў, якімі поўняцца сацыяльныя сеткі: «Калі зачыняюцца адны дзверы, адчыняюцца іншыя», «Усё скончыцца добра. Калі не добра, гэта яшчэ не канец»... І самой няёмка ад фальшу. 

Неяк я прачытала пра аднаго дацкага лялечніка, які з дзяцінства калецыянаваў у скрыні з-пад цыгараў слязінкі. Лялечныя слязінкі. Шкляныя, крышталёвыя, фальговыя. Яны былі для яго сапраўднымі. І глядач на ягоных спектаклях плакаў сапраўднымі. 

Так што наведайце чорную-чорную вуліцу разам са сваім унутраным дзіцёнкам, каб пасмяяцца і паплакаць — калі, вядома, здабудзеце білеты.

Людміла РУБЛЕЎСКАЯ

Фота Кацярыны УРБАН