Не дараванне. Пра памяць і яе пераасэнсаванне

Звычайная будняя раніца. Кава, хлеб у тостары, тэлевізар. Навіны, прагноз надвор’я — усё як заўсёды, хутчэй фонам, чым інфармацыяй, слухаеш напаўвуха, глядзіш напаўвока. І раптам: «Сёння 80 гадоў, як вызвалілі Азарыцкія канцлагеры. Канцлагер каля Азарычаў быў не адзін, іх было тры ў навакольных балотах. Туды з прылеглых вёсак сагналі каля пяцідзесяці тысяч чалавек, у асноўным жанчын і дзяцей. Людзям не давалі разводзіць вогнішчы, яны вымушаны былі піць ваду проста з балота. Фашысты спецыяльна размясцілі сярод іх хворых на сыпны тыф, прычым хворых перамяшчалі з месца на месца, каб яны заразілі як мага больш людзей. Гэта было фактычнае прымяненне бактэрыялагічнай зброі, якое павінна было запаволіць наступленне Чырвонай Арміі. Канцлагер праіснаваў дзесяць дзён, але загінулі ў ім больш за дваццаць тысяч чалавек, у асноўным дзеці. Савецкія франтавыя медыкі, якія шмат бачылі на працягу вайны, дзяліліся пасля ўспамінамі, што жах, які ўбачылі пасля вызвалення Азарычаў, мала з чым можна параўнаць...» І далей — дакументальныя фота, зробленыя франтавымі карэспандэнтамі. Жах, які мала з чым можна параўнаць... І ты, застыўшы пасярод кухні з кубкам кавы ў руках, заўважаеш, што з вачэй капаюць слёзы. І ранак, хоць сонечны, але халодны сакавіцкі ранак, ужо не здаецца звычайным. Ад аднаго толькі ўяўлення, што ты не ў цёплай кватэры, а на настылым балоце пад адкрытым небам, і не гадзіну, і не дзве, а дні і ночы, доўгія, безнадзейныя дні і ночы, становіцца вусцішна і адчайна-страшна. А там жа былі дзеці. Божа мой, там жа былі дзеці! Маленькія і большыя, і яны пілі балотную ваду і паміралі на адубелай зямлі…

Страсянуўшыся, выцершы слёзы, дапіваеш астылую каву, збіраешся на працу. Але ж думкі з галавы не выкінеш. Гэта былі нашы беларускія дзеці, гэта былі нашы людзі. Не ў далёкім мінулым — усяго восемдзесят гадоў назад. У нашай рэдакцыі працуе хлопец, бабулі якога пашчасціла выжыць на тым балоце. Калі б не выжыла — яго б не было на свеце... Складаеш пазлы, ад асабістага да агульнага, вось пра гэты ўвесь жах, які толькі некалькі гадоў назад асмеліліся назваць тым, што ён ёсць на самай справе, — генацыд. І разумееш, што яно — не агульнае, а тваё асабістае. Бо, калі палілі тваю вёску, гэта тваю бабулю, а не іншую кабету з прозвішчам Ляўковіч маглі застрэліць паліцаі літаральна на ганку палаючай хаты. І фашыст, які над тваёй чатырохгадовай маці страляў з аўтамата ў столь, мог вельмі проста апусціць аўтамат крыху ніжэй. Значыць, яны, фашысты, адмаўлялі і табе ў праве на жыццё, у праве нарадзіцца. Як такое можна дараваць?

Канешне, без даравання няма працягу, безумоўна, ёсць хрысціянскія каштоўнасці, якія згадваем, калі гаворым пра неабходнасць даравання. Гэта ўсё так, я нават спрачацца з гэтым не буду. Але дараванне часам перакрэслівае памяць. Не тых, хто даруе, а тых, каму даравалі. І яны ўздыхаюць з палёгкай, атрасаюць рукі і ўжо праз некалькі пакаленняў не адчуваюць сваёй віны. Яны, дзеці і ўнукі тых, хто марыў людзей на азарыцкіх балотах, хто спаліў тысячы нашых вёсак разам з тысячамі нашых людзей, сёння здымаюць наш дзяржаўны сцяг у Бухенвальдзе, адмаўляюць нашай зборнай у праве выступаць пад гэтым сцягам на Алімпіядзе, нават прайсці пад гэтым сцягам на цырымоніі яе адкрыцця, увогуле — прайсці на цырымоніі адкрыцця. У біяграфіі старшыні Міжнароднага алімпійскага камітэта Томаса Баха амаль нідзе не прачытаеш, кім быў яго бацька, хіба што сціслы сказ: «У гады вайны ваяваў на Усходнім фронце...» А Усходні фронт — гэта мы. І мы даравалі. Значыць, можна зноў нам адмаўляць у праве. Пакуль — ісці пад сваім сцягам. Заўтра, калі надарыцца спрыяльны выпадак, — зноў у праве жыць. Чамусьці я ў гэтым нават не сумняваюся, і тое, што адбываецца апошнім часам, толькі пацвярджае гэту ўпэўненасць.

Мая суседка бабка Аміля, якая пражыла амаль сто гадоў, да канца жыцця пра фашыстаў казала: «Я б з іх з жывых скуру спусціла». Яна — не даравала, хоць была вельмі набожнай. Яна ўсё жыццё помніла, як расстралянага і спаленага мужа загарнула ў прасцінку і пахавала сама на могілках. Яна была добрая бабуля, любіла людзей і жывёл. А тут — вось так жорстка: «З жывых скуру...» Ніколі б так, канешне, не зрабіла, але ўвесь свой боль, сваё гора яна ўкладвала ў гэтыя словы.

І яна мне больш блізкая, чым тыя, хто, літасціва махнуўшы рукой (маўляў, калі тое было), пасадзілі на пачатку 90-х у слаўным месцы Койданава (па-сённяшняму — Дзяржынску) агароды на месцы расстрэлу некалькіх тысяч яўрэяў. А пасля (ведаю, бо была сведкай) прывозілі туды гасцей з Германіі і паказвалі: вось якія мы талерантныя, вось як мы ўсё даравалі, вось як хутка ўмеем забываць. А калі дасцё нам яшчэ трошкі марак, дык мы праз колькі год тут і асфальтам усё закатаем. Было ж такое, праўда? Даравалі, пасля пачалі забываць. Дзякуй богу, своечасова апомніліся. Не забываемся. Нават у Канстытуцыю запісалі, што абавязваемся помніць. А вось з дараваннем складаней выходзіць. Бо без яго няма працягу, бо хрысціянскія каштоўнасці...

Ды я і не пярэчу. Я пра іншае. Мы можам дазволіць сабе ім дараваць (або не дараваць). Маем на гэта права. Але мы не павінны дазваляць ім адчуваць сябе дараванымі — чытай: не вінаватымі. Суд над фашыстам Катруком і абвінаваўчы прысуд яму, няхай сабе і ўжо нежывому, — першы крок да гэтага разумення. Мы не павінны даць ім адчуць сябе дараванымі. Інакш яны зноў адмовяць нам у праве на жыццё. Простая формула, якую цяжка, але трэба прыняць і зразумець.

Сёння 22 сакавіка. Дзяды тых, хто нам сёння спрабуе дыктаваць, як жыць, і штосьці забараняць, палілі вёску Хатынь. Зусім нядаўна — 81 год назад. Гэта можна дараваць? Няхай кожны адкажа сам.

Алена ЛЯЎКОВІЧ