Дні башкірскай літаратуры ў Беларусі

Адна са старонак беларуска-башкірскага літаратурнага сяброўства — гэта далучанасць да лёсу нашага сінявокага края, да нашай лясной і азёрнай Беларусі башкірскіх паэтаў і празаікаў у гады Вялікай Айчыннай вайны 1941 — 1945 гг. Раскажам хаця б некаторыя старонкі гэтай часткі ў біяграфіі нашай літаратурнай дружбы. 

У вызваленні Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў прымаў удзел паэт, празаік, драматург Шарыф Сагадатулавіч БІКУЛАЎ (1924 — 1995). Заслужаны работнік культуры РСФСР. Лаўрэат прэміі імя Г. Саляма. У вайну ён займаў пасады камандзіра агнявога ўзвода, камандзіра артылерыйскай батарэі. Шарыф Бікулаў у складзе падраздзяленняў, вайсковых злучэнняў Заходняга фронта, 3-га Беларускага фронта вызваляў Смаленшчыну, некаторыя раёны Беларусі. У 1944 годзе пісьменнік быў цяжка паранены і пасля лячэння ў шпіталях дэмабілізаваны. Ш. Бікулаў узнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны I ступені, «Знак Пашаны», баявымі і юбілейнымі медалямі. Яшчэ на фронце Шарыф Сагадатулавіч уступіў у члены КПСС. Вярнуўшыся дадому, дваццацігадовы ветэран вайны паступіў у Башкірскі дзяржаўны педагагічны інстытут. Закончыўшы вучобу, Бікулаў працаваў выкладчыкам, загадчыкам вучэбнай часткі ва Уфімскім тэатральным тэхнікуме. У 1952 — 1962 гады пісьменнік працаваў рэдактарам рэспубліканскага часопіса «Піянер» і газеты «Піянер Башкартастана». З 1962 года Шарыф Сагадатулавіч — адказны сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў Башкірскай АССР. Башкірскі літаратар — аўтар рамана «Мы яшчэ пажывём» (кніга пабачыла свет на башкірскай і рускай мовах), зборнікаў вершаў і паэм «Імкненне», «Сучасніку», «Успамінаючы мінулае», «На досвітку», «Цудоўны сон», «Калі б я ведаў...» Пад вокладкамі гэтых кніг — і «беларускія старонкі» Шарыфа Бікулава. Шмат башкірскі пісьменнік зрабіў і ў галіне мастацкага перакладу, пераўвасобіўшы на родную мову творы А. С. Пушкіна, М. А. Някрасава, С. Міхалкова, А. Макаранкі, Тактагула, Сафрона Данілава...

У складзе 112-й Башкірскай кавалерыйскай дывізіі ваяваў паэт і драматург Даян КАДЫР (1910 — 1975). Заслужаны дзеяч мастацтваў Башкірскай АССР. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі, двойчы — «Знак Пашаны». Разам з байцамі і камандзірамі легендарнага вайсковага злучэння лісупрацоўнік дывізіённай газеты Кадыр Даянаў (Кадыр Даян — гэта ўжо пісьменніцкае прозвішча) удзельнічаў у Гомельска- Рэчыцкай аперацыі ў лістападзе 1943 года. Азяршчына, Рэчыца, Краснаполле, Холмеч, Калінкавічы. Гомель — вось адрасы, які звязаны з гэтай вайсковай аперацыяй. А ў студзені 1944 года башкірскія кавалерысты ўдзельнічалі ў Мазырскім рэйдзе, удзельнічалі ў вызваленні Мазыра. Пасля вайны пісьменнік (а друкавацца Даян Кадыр пачаў яшчэ ў 1929 годзе) працаваў рэдактарам Башкірскага кніжнага выдавецтва, затым — літаратурным кансультантам Саюза пісьменнікаў Башкірскай АССР. Загінуў паэт 19 кастрычніка 1975 года, выратоўваючы дзіця, якое звалілася на чыгуначныя рэйкі на станцыі Чышмы-Уфа. Даян Кадыр — аўтар многіх п’ес, казак для дзяцей, якія і зараз чытаюць хлопчыкі і дзяўчынкі Башкартастана. 

Яркая асоба ў шматнацыянальнай расійскай літаратуры — народны паэт Рэспублікі Башкартастан Назар НАДЖМІ (1918 — 1999). За свае творчыя здзяйсненні пісьменнік адзначаны Дзяржаўнай прэміяй РСФСР імя М. Горкага, Дзяржаўнай прэміяй Башкірскай АССР імя Салавата Юлаева. Літаратар удзельнічаў у вызваленні Беларусі, Малдовы, Польшчы. Узнагароджаны ордэнамі Айчыннай вайны I і II ступеняў, Чырвонай Зоркі, баявымі медалямі; за творчую працу адзначаны ордэнам Кастрычніцкай рэвалюцыі, двума ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга. Назар Наджмі — аўтар многіх паэтычных і празаічных кніг. Яны пабачылі свет на башкірскай, рускай, татарскай мовах. Выйшаў ва Уфе і трохтомны збор твораў Н. Наджмі. Удзячныя землякі надзіва шмат зрабілі для захавання памяці пра таленавітага творцу. У сяле Мінішты Дзюрцюлінскага раёна, дзе нарадзіўся пісьменнік, працуе Дом-музей народнага паэта. Імя Назара Наджмі носіць гімназія ў горадзе Дзюрцюлі. 

Пры фарсіраванні Дняпра быў цяжка паранены башкірскі паэт Муса ГАЛІ (1923 — 2004). У час вызвалення Беларусі ад фашыстаў ён — памочнік камандзіра ўзвода. Савецкі і расійскі башкірскі паэт, Муса Галі пачаў займацца літаратурнай працай яшчэ ў час даваеннай вучобы ў Даўлеканскім педагагічным вучылішчы. Вярнуўшыся з вайны, закончыў Башкірскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт, затым, у 1965-м, — Вышэйшыя літаратурныя курсы. Першы зборнік вершаў Мусы Галі — «Светлы дзень» — паабчыў свет у 1953 годзе. Спадчына творцы складаецца болей чым з 40 паэтычных кніг. Публіцыстычныя, літаратурна-крытычныя артыкулы башкірскага мастака слова аб’яднаны ў зборніку «Кветкі і зоркі» (1981). У 1979 годзе паэт атрымаў Дзяржаўную прэмію Башкірскай АССР. У 1982 годзе літаратар атрымаў званне заслужанага дзеяча культуры Башкірскай АССР. У родным сяле імем пісьменніка названы вуліца і сярэдняя школа. Муса Галі ўзнагароджаны ордэнамі Айчыннай вайны II ступені, Працоўнага Чырвонага Сцяга, Дружбы народаў. 

Вызваляў некаторыя раёны Беларусі і башкірскі празаік Галі ІБРАГІМАЎ (1918 — 1989). Заслужаны работнік культуры РСФСР, заслужаны работнік культуры Башкірскай АССР, лаўрэт Дзяржаўнай прэміі БАССР імя Салавата Юлаева, ён пакінуў значны след у башкірскай нацыянальнай літаратуры. У 1959 — 1973 гг. Галі Ібрагімаў — намеснік галоўнага рэдактара часопіса «Агідэль», галоўнага башкірскага пісьменніцкага часопіса. Галоўны твор празаіка — раман «Кінзя», па якому зняты шматсерыйны мастацкі фільм. Твор прысвечаны тэме ўдзелу башкір у паўстанні Емяльяна Пугачова. 

Падзеям Вялікай Айчыннай вайны прысвяціў многія свае творы празаік, паэт і журналіст Дзініс ІСЛАМАЎ (1921 — 1973), які таксама ваяваў у Беларусі. За баявыя подзвігі пісьменнік узнагароджаны чатырма баявымі ордэнамі — Чырвонага Сцяга, Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны I і II ступеняў, а таксама медалямі. Пяру таленавітага башкірскага мастака слова належаць кнігі «Гады і дарогі», «Тры сустрэчы», «Зеелаўскія вышыні», «Дарога Масквы», «Паўднёвае сонца», «Шчодрая зямля», «Дзяўчаты»... 

... Усяго 36 гадоў пражыў башкірскі празаік, паэт і журналіст Дзім БАЯЗІТ (1909 — 1945). З 1932 года ён служыў у пагранічных войсках. Спярша на Далёкім Усходзе. З 1934-га — палітрук, затым — камісар палка. Прымаў удзел у баявых дзеяннях на возеры Хасан і на Халхін-Голе ў Манголіі. У пярэдадзень Вялікай Айчыннай злучэнне, у якім служыў пісьменнік, перакінулі на заходнюю мяжу СССР. 22 чэрвеня 1941 года Дзім Баязіт быў сярод тых, хто першымі прыняў на сябе ўдар фашысцкай армады. Адступаючы праз гарады і вёскі Беларусі, Смаленшчыны, літаратар адчуў на сабе ўвесь боль, усе пакуты простага люду, які заставаўся чакаць прыходу фашыстаў... Ззаду заставаліся Полацк, Віцебск, Жлобін... У баях пад Смаленсках Дзім Баязіт быў цяжка паранены. Але праз некаторы час ізноў вярнуўся ў строй. І ўсё ж праз некаторы час пісьменнік дэмабілізаваўся з арміі па інваліднасці. У 1943 — 1945 гг. літаратар з’яўляўся супрацоўнікам Башкірскага абласнога камітэта Усесаюзнай Камуністычнай партыі (бальшавікоў). Яшчэ ў 1936 годзе выйшаў першы зборнік апавяданняў Д. Баязіта «Ваенныя апавяданні», у 1941-м — другая кніга прозы «Франтавыя апавяданні», куды ўвайшлі і апавяданні пра першыя дні Вялікай Айчыннай вайны... 

Беларусь ад фашыстаў вызваляў і паэт і празаік, заслужаны работнік Башкірскай АССР Ханіф КАРЫМАЎ (1910 — 1983). Палітрук роты, камісар батальёна, карэспандэнт армейскай газеты, многія свае франтавыя ўражанні ўклаў у свае мастацкія творы. Поруч з баявымі ўзнагародамі — ордэнам Чырвонай Зоркі, медалямі «За абарону Масквы», «За ўзяцце Кёнігсберга» Ханіф Карымавіч быў адзначаны ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга, Дружбы народаў. Друкавацца Ханіф Карымаў пачаў яшчэ ў 1930 годзе. Першая кніга вершаў — «Песня вартавога» — выйшла ў 1934 годзе. Башкірскі літаратар — перакладчык паэзіі А. С. Пушкіна, М. Ю. Лермантава, А. Міцкевіча, іншых класікаў сусветнай паэзіі. 

6 ліпеня 1944 года ў адным з баёў на тэрыторыі Беларусі загінуў башкірскі савецкі паэт Зінат КУЦІП (1918 — 1944). Да вайны працаваў настаўнікам гісторыі. У 1939 годзе Башкірскае дзяржаўнае выдавецтва выпусціла яго паэтычны зборнік для дзяцей — «Вершы», куды ўвайшлі і творы пра барацьбу іспанскага народа з фашызмам. Мо варта ў час, калі ў свеце разгарнулася супрацьстаянне, калі грымяць выбухі снарадаў, пісьменніцкім арганізацыям Башкартастана і Беларусі ўсталяваць Літаратурную прэмію імя Зіната Куціпа?.. 

Вялікую Айчынную вайну сустрэў на подступах да Мінска паэт Нур ІСМАГІЛАЎ (1919 — 1942). Цяжка паранены ў Беларусі, непадалёку ад Барысава, пасля доўгага лячэння ў шпіталі ён памёр 17 верасня 1942 года. Ваявалі ў Беларусі башкірскія пісьменнікі Аміры ГАЙНАН (1911 — 1982), Рамазан КУТУШАЎ (1924 — 2020), Хакім ГІЛЯЖАЎ (1923 — 1997). Вызваляў Горкі, Шклоў, іншыя беларускія паселішчы паэт Бадруш МУКАМАЙ, які загінуў ў Латвіі. 

... Відаць, да 80-годдзя вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў ці да 80-годдзя Вялікай Перамогі савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне 1941 — 1945 гг. варта выдаць анталогію твораў тых пісьменнікаў Расіі, хто прайшоў сцежкамі нашага краю, хто застаўся ляжаць у беларускай зямлі. Гэта — і ўдмурцкі паэт Піліп Кедраў, і татарын Закі Нуры, які партызаніў у атрадзе Канстанціна Заслонава на Аршаншчыне, і калмык беларускі партызан Міхаіл Хонінаў, і класікі, добра вядомыя творцы рускай літаратуры Аляксандр Твардоўскі, Канстанцін Сіманаў, Міхаіл Матусоўскі, Яўген Далматоўскі, Барыс Дубровін... Такая анталогія памяці застанецца і для многіх наступных пакаленняў беларусаў і расіян, якім разам бараніць мір, якім разам супрацьстаяць варожай калатнечы. 

Максім ПЯСЧАНСКІ

Прэв’ю: pexels.com