Відавая разнастайнасць раслін, жывёл і мікраарганізмаў — аснова дабрабыту нашай планеты. Чым большая варыятыўнасць, тым вышэйшыя шанцы адаптацыі да зменлівых знешніх умоў. Больш за тое, менавіта флора і фаўна складаюць нашы папаўняльныя прыродныя рэсурсы, якія з’яўляюцца асновай сістэмы жыццезабеспячэння. Аднак імкненне чалавека перарабіць свет пад сябе стала сур’ёзным дадатковым фактарам, які садзейнічае скарачэнню біялагічнай разнастайнасці. Таму ў мэтах прыцягнення ўвагі і ўсведамлення глабальнай праблемы Арганізацыяй Аб’яднаных Нацый 23 гады таму было прынятае рашэнне лічыць 22 мая Міжнародным днём біялагічнай разнастайнасці.
Для нашай краіны гэта дата таксама з’яўляецца важнай падзеяй, паколькі яшчэ ў 1992 годзе Рэспубліка Беларусь ратыфікавала Канвенцыю аб біялагічнай разнастайнасці. Гэта міжнародны прававы дакумент, тры асноўныя мэты якога заключаюцца ў захаванні біяразнастайнасці, устойлівым выкарыстанні біяразнастайнасці і сумесным атрыманні на справядлівай і роўнай аснове выгод, звязаных з выкарыстаннем генетычных рэсурсаў. У той жа час захаванне біялагічнай і ландшафтнай разнастайнасці — адна з галоўных задач Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя Рэспублікі Беларусь. І менавіта тэма стаўлення чалавека да навакольнага асяроддзя стала асноўнай у размове з кіраўніком прыродаахоўнага ведамства Андрэем Паўлавічам Худыком.
— Андрэй Паўлавіч, лічыцца, што скарачэнне біяразнастайнасці шмат у чым выклікана такімі фактарамі, як разбурэнне натуральнага асяроддзя пражывання, празмерная эксплуатацыя прыродных рэсурсаў, забруджванне вады і глебы і з’яўленне інвазіўных відаў. Спрачацца з гэтым не будзеш. Аднак мы разумеем, што ў працэсе эвалюцыі знікненне адных відаў і з’яўленне іншых — натуральны працэс. Людзі проста перабудоўваюць пад свае патрэбы навакольнае асяроддзе. Можа, праблема надуманая?
— Давайце звернемся да фактаў. Сёння на нашай планеце каля мільёна відаў флоры і фаўны знаходзяцца на мяжы поўнага знікнення. Многія жывёлы, расліны і цэлыя экасістэмы могуць быць бясследна страчаны ўжо ў бліжэйшыя дзесяцігоддзі. Эксперты з трывогай паведамляюць пра вычэрпванне рыбных запасаў, знікненне многіх апыляльнікаў і глебавых арганізмаў. А, як вядома, натуральныя экасістэмы адыгрываюць важную ролю ў рэгуляванні клімату і могуць спрыяць улоўліванню і захоўванню вугляроду. Знішчэнне лясоў, асушванне водна-балотных угоддзяў і іншыя дзеянні, якія прыводзяць да дэградацыі навакольнага асяроддзя ва ўсім свеце, у значнай меры сталі прычынай змены клімату. На думку спецыялістаў з Праграмы ААН па навакольным асяроддзі (ЮНЕП), імклівая страта біяразнастайнасці паскарае глабальнае пацяпленне.
Апошнія даследаванні паказалі, што прычына скарачэння расліннай біяразнастайнасці заключаецца хутчэй не ў знікненні асобных відаў, а ў распаўсюджванні інвазіўных раслін за межы іх прыродных арэалаў. Інвазіўныя чужародныя віды аказваюць катастрафічнае ўздзеянне на мясцовую біёту і часам нават з’яўляюцца прычынай фармаціравання натуральных і культываваных экасістэм. Устаноўлена, што пачынаючы з XVII стагоддзя інвазіўныя чужародныя віды садзейнічалі знікненню амаль 40 працэнтаў усіх жывёл.
Апошнім часам у свеце тэмпы інтрадукцыі чужародных відаў і звязаныя з гэтым рызыкі істотна ўзраслі. Гэта выклікана ростам народанасельніцтва і антрапагеннай дзейнасцю, якая ўключае ў сябе актыўнае перамяшчэнне розных грузаў паміж краінамі і турызм. Напрыклад, больш за 120 тыс. чужародных відаў раслін, жывёл і мікраарганізмаў акліматызаваліся на тэрыторыі ЗША, Вялікабрытаніі, Аўстраліі, Паўднёвай Афрыкі, Індыі і Бразіліі. Сумарны агульны ўрон ад дадзеных відаў у гэтых шасці краінах складае больш за 314 млрд долараў у год. У Кітаі эканамічны ўрон толькі ад 11 інвазійных відаў ацэнены ў 57,4 млрд юаняў.
Як бачыце, праблема скарачэння біяразнастайнасці зусім не надуманая, а больш чым рэальная.
— Наколькі востра ў Беларусі стаіць пытанне захавання біяразнастайнасці?
— Гэта актуальная тэма, якая займае ў рабочым парадку дня верхнія радкі. Згодна з Канцэпцыяй нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Беларусь ахова жывёльнага і расліннага свету прызнана адной з жыццёва важных інтарэсаў дзяржавы ў экалагічнай сферы. Асноўныя напрамкі дзяржаўнай палітыкі ў галіне захавання біялагічнай разнастайнасці вызначаны ў адпаведных канцэпцыях, планах кіравання, праграмах.
Так, рэалізацыя прыродаахоўных мерапрыемстваў, прадугледжаных Нацыянальным планам дзеянняў па захаванні і ўстойлівым выкарыстанні біялагічнай разнастайнасці на 2021-2025 гады, дазваляе ў значнай ступені вырашаць асноўныя праблемы. Стратэгія захавання і рацыянальнага (устойлівага) выкарыстання балот і Схемы размеркавання тарфянікаў па кірунках выкарыстання на перыяд да 2030 года садзейнічаюць захаванню балот, якія знаходзяцца ў натуральным або блізкім да натуральнага стане. Зафіксавана зніжэнне тэмпаў дэградацыі балотных экасістэм, частаты і плошчы тарфяных пажараў, скарацілася практыка асушэння натуральных балот і іх выкарыстання для здабычы торфу. Прынятыя меры садзейнічаюць спыненню або запаволенню тэмпаў дэградацыі прыродных экалагічных сістэм, звязаных з балотамі, — азёр, рэк, лясоў, лугоў, парушаных у выніку правядзення асушальнай меліярацыі і торфаздабычы.
Зніжэнню тэмпаў дэградацыі месцаў пасялення рэдкіх відаў, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення, садзейнічае таксама і пашырэнне прыродаахоўнай сеткі, перадача пад ахову саміх месцаў пасялення і правядзенне мерапрыемстваў па іх аднаўленні. У выніку мэтанакіраванай работы па рэалізацыі прынцыпаў устойлівага лесакіравання і лесакарыстання дасягнуты значны рост долі несуцэльных высечак галоўнага карыстання.
Разам з тым, нягледзячы на дасягнутыя поспехі, сярод экалагічных пагроз біяразнастайнасці з’яўляюцца новыя, што звязана з уздзеяннем як прыродных, так і антрапагенных фактараў.
Адным з асноўных фактараў прыроднага паходжання, якія ўплываюць на біяразнастайнасць, з’яўляецца глабальнае змяненне клімату, якое праяўляецца ў Беларусі ў асноўным у памяншэнні колькасці ападкаў і павышэнні тэмпературы паветра ў параўнанні з кліматычнымі нормамі.
З кліматычнымі зменамі звязаны рызыкі парушэння экалагічнай раўнавагі і воднага балансу тэрыторый, змены відавога складу флоры і фауны, скарачэння арэалаў барэальных і пашырэння распаўсюджвання лесастэпавых і стэпавых відаў.
З фактараў антрапагеннага паходжання можна адзначыць:
Што ж датычыцца інвазіўных відаў, то ў нас сёння ў натуральных экасістэмах налічваецца:
Найбольш небяспечнымі з’яўляюцца 8 відаў: гіганцкія баршчэўнікі, сумнікі (канадскі і гіганцкі), эхінацысціс лопасцевы, клён ясенелісты, рабінія лжэакацыя, амброзія палыналістая. Сярод іх баршчэўнік Сасноўскага — самы агрэсіўны від.
У мэтах прадухілення пагрозы распаўсюджвання інвазіўных чужародных відаў раслін Мінпрыроды арганізаваны кантроль за выкананнем карыстальнікамі зямельных участкаў мерапрыемстваў па рэгуляванні распаўсюджвання і колькасці інвазіўных раслін.
— А колькі і каго мы страцілі, напрыклад, з пачатку стагоддзя і колькі новых відаў адкрыта?
— Спіс відаў дзікарослых раслін і грыбоў, верагодна, зніклых з тэрыторыі Беларусі, уключае ў сябе больш за 50 назваў — каля 30 відаў сасудзістых раслін (гарычка вясновая, асот балотны, гладыёлус балотны і інш.), 13 відаў мохападобных, 12 відаў лішайнікаў і 1 від грыбоў. Іх наяўнасць у краіне не пацвярджаецца дакладнымі данымі апошнія 40-100 гадоў. Аднак магчымасць іх паўторнага знаходжання выключыць нельга, паколькі маюцца прыклады, калі віды, якія лічыліся раней зніклымі, затым выяўляліся пасля працяглага перыяду адсутнасці (гарошак зараснікавы, граздоўнік просты, сітнік стыгійскі, надбароднік бязлісты і інш.).
У той жа час навукоўцы Беларусі знаходзяць і апісваюць новыя для навукі віды раслін (усяго больш за 25 відаў, гібрыдаў, разнавіднасцяў) — гусялапка беларуская, гайнік магілёўскі, цыбуля лжэпанікальная, шафран Алены, ажына асіповіцкая і інш.
У фаўне Беларусі да катэгорыі зніклага віду адносіцца тур (Bos primigenius). Від, знішчаны ў Еўропе ў XV-XVI стагоддзях. Да катэгорыі тых, хто знаходзіцца на мяжы знікнення, аднесены 4 віды прахадных рыб (атлантычны асетр, бялуга, асетр рускі, сяўруга), якія спынілі заходы на тэрыторыю Беларусі ў выніку гідратэхнічнага будаўніцтва. Са спыненнем заходу ў рэкі Беларускага Паазер’я ласасёвых рыб знікла прэснаводная жамчужніца, якая аднесена да катэгорыі жывёл, што знікаюць. Змяненне характару гаспадарчай дзейнасці стала прычынай страты такіх відаў, як стрэпет і драфа.
— Прыродныя рэсурсы — аснова жыцця. Як бы мы ні хацелі, але мы не можам адмовіцца ад харчавання, сыравіны, матэрыялаў, якія, калі нават і штучна сінтэзаваныя, то першапачаткова маюць прыродныя кампаненты. Насельніцтва на зямным шары расце, спажыванне рэсурсаў таксама. Можа, усё ж пытанні відавой разнастайнасці не такія крытычныя?
— Відавая і генетычная разнастайнасць якраз і з’яўляюцца асновай для стварэння новых тэхналогій, прадуктаў, лекаў і г. д. Яна забяспечвае стабільнасць і высокую прадукцыйнасць экасістэм. Не трэба забываць, усе культурныя расліны і жывёлы мелі дзікіх продкаў. Віды на планеце вельмі ўзаемазвязаныя, і знікненне нават аднаго з іх можа мець катастрафічныя наступствы.
— Ёсць частка людзей, якія перакананыя, што прырода сама ўсё адрэгулюе, толькі не трэба ёй перашкаджаць. І прыклады, якія апошняе пацвярджаюць, маюцца. Напрыклад, як хутка зарастаюць закінутыя вёскі, руйнуюцца дарогі, што не выкарыстоўваюцца, размнажаюцца ваўкі, калі іх не адстрэльваць. Раптам яны маюць рацыю?
— Безумоўна, прырода — вялікая сіла, і яна валодае здольнасцю да самааднаўлення. Прынцып «прырода ведае лепш» вызначае перш за ўсё тое, што можа і што не павінна мець месца ў біясферы. У працэсе эвалюцыі ўсё ў прыродзе, ад простых малекул да чалавека, прайшло вельмі жорсткі конкурс на права існавання. Галоўны крытэрый адбору — адпаведнасць глабальнаму біятычнаму кругавароту, запоўненасць усіх экалагічных ніш. Для любога рэчыва, выпрацаванага арганізмамі, павінен існаваць фермент, які раскладае яго, і ўсе прадукты распаду павінны ізноў уцягвацца ў кругаварот. З кожным біялагічным відам, які парушаў гэты закон, эвалюцыя рана ці позна развітвалася.
У той жа час уздзеянне чалавека на экасістэмы правакуе комплексныя глабальныя змены. Таму прыродзе трэба дапамагаць. Прыроду перамагаюць, падпарадкоўваючыся яе законам, не парушаючы натуральнага балансу. Прыродакарыстанне павінна ажыццяўляцца выключна на навуковай аснове, з улікам усіх складаных працэсаў, якія адбываюцца ў навакольным асяроддзі. Таму наша задача — захаваць усе прыродныя кампаненты і аб’екты асяроддзя. Мы павінны аберагаць прыроду як дар, які перададзім нашым нашчадкам для камфортнага, бяспечнага і спрыяльнага жыцця.
А калі ўжо вы згадалі ваўкоў, якіх неабходна адстрэльваць, думаю, варта ўспомніць некаторыя законы экалогіі і правілы, наступствы, якія вынікаюць з іх. Правіла харчовай карэляцыі Уіні-Эдвардса: хуткасць размнажэння папуляцыі павінна быць скарэляваная з колькасцю харчовых рэсурсаў у асяроддзі прабывання. Калі гэта парушаецца, то папуляцыя вымірае ці рост размнажэння змяншаецца. Прынцып Ле Шатэлье (Браўна), закон аптымальнасці — калі пры парушэнні раўнавагі актывізуюцца сілы супрацьдзеяння для вяртання сістэмы ў стабільны стан.
Гісторыя знішчэння і наступнага вяртання ваўкоў у Елаўстон стала знакавай у адносінах чалавека і дзікай прыроды ў XX стагоддзі. Нагадаю сутнасць эксперымента.
У Нацыянальным парку Елаўстон 70 гадоў таму людзі знішчылі ўсіх ваўкоў з мэтай росту колькасці аленяў. Але людзям не ўдалося пракантраляваць працэс павелічэння папуляцыі аленяў, што прывяло да бескантрольнага размнажэння гэтых млекакормячых і, як вынік, вялізнай шкоды флоры парку.
У 1995 годзе ў Елаўстонскі парк вырашылі вярнуць шэрых драпежнікаў, першых было 8 ваўкоў. Гэты крок прывёў да абнаўлення ўсёй экасістэмы, змены колькасці і паводзін капытных: яны пачалі пазбягаць месцаў, дзе маглі трапіць да ваўкоў у пастку, менш вытоптваць і прыгнятаць расліннасць. Тэрыторыя парка пачала адраджацца. Быў зафіксаваны значны (5-разовы!) рост колькасці дрэў, бязлесыя ўчасткі зямлі ператварыліся ў густыя лясы, дзе пасяліліся новыя віды жывёл.
Як аказалася, з’яўленне ваўкоў паўплывала нават на рэчышчы. Зменшылася эрозія берагоў, рэчышчы выпрасталіся і стабілізаваліся. Ваўкі не проста памянялі экасістэму, а спрыялі кардынальнай змене рэльефу мясцовасці. Паспяховы эксперымент паказаў магчымасць кіравання складанымі біялагічнымі працэсамі і ролю асобных відаў, у дадзеным выпадку — буйных драпежнікаў, ваўкоў.
— У прыродзе чалавека закладзена імкненне да лепшага жыцця. Заўсёды будуць тыя, хто захоча атрымліваць больш. І гэта нармальна, але ж рэсурсы абмежаваныя.
— Тут вызначальная роля ў дзяржавы. Выбудоўванне прыярытэтаў, перавага грамадскіх інтарэсаў над прыватным, справядлівае размеркаванне даброт — функцыя органаў улады. Што да прыродных рэсурсаў, асабліва непапаўняльных, пытанні іх рацыянальнага выкарыстання з’яўляюцца аднымі з найважнейшых у любой краіне. У той жа час у сучасным грамадстве ўсё больш упэўнена набіраюць папулярнасць і знаходзяць разуменне ідэі «зялёнай» эканомікі. Гэта калі экалогія разглядаецца не як нагрузка, а як рухавік развіцця. Такая мадэль садзейнічае ўстойліваму эканамічнаму росту, заснаванаму на інавацыях, павышэнні канкурэнтаздольнасці, паляпшэнні якасці жыцця і зніжэнні нагрузкі на навакольнае асяроддзе, а таксама павышэнню эфектыўнасці выкарыстання прыроднага капіталу.
— Якія канкрэтна меры прымаюцца дзяржавай для захавання біяразнастайнасці?
— У першую чаргу трэба адзначыць рэалізацыю дзяржаўнай праграмы «Ахова навакольнага асяроддзя і ўстойлівае выкарыстанне прыродных рэсурсаў», дзе вызначаны падпраграмы «Захаванне і ўстойлівае выкарыстанне біялагічнай і ландшафтнай разнастайнасці», «Нацыянальная сістэма маніторынгу навакольнага асяроддзя» і «Функцыянаванне сістэмы аховы навакольнага асяроддзя». Напрыклад, у выніку рэалізацыі дзяржпраграмы ўдзельная вага ААПТ у агульнай плошчы краіны да 2025 года складзе 9,1 працэнта.
Таксама неабходна адзначыць работу, што праводзіцца ў галіне ўдасканалення экалагічнага заканадаўства. У Рэспубліцы Беларусь забяспечана магчымасць аховы біяразнастайнасці як на відавым узроўні (Чырвоная кніга), так і на экасістэмным (тыповыя і рэдкія біятопы). Прыняты Закон Рэспублікі Беларусь «Аб ахове і выкарыстанні тарфянікаў»; рэалізоўваюцца Стратэгія захавання і рацыянальнага (устойлівага) выкарыстання балот і Схема размеркавання тарфянікаў па напрамках выкарыстання на перыяд да 2030 года, Нацыянальны план дзеянняў па захаванні і ўстойлівым выкарыстанні біялагічнай разнастайнасці на 2021–2025 гады, План дзеянняў па барацьбе з баршчэўнікам Сасноўскага і іншымі найбольш небяспечнымі інвазіўнымі відамі.
— Чырвоная кніга як дакументальная рэгістрацыя стану рэдкіх відаў зразумелая. Але вось наколькі яна з’яўляецца інструментам у справе іх захавання і выратавання?
— Сапраўды, Чырвоная кніга — гэта вынік фіксацыі або першапачатковы этап выяўлення і ўліку відаў, якія маюць патрэбу ў ахове. Без гэтага проста немагчыма выкарыстанне іншых інструментаў аховы. Спецыфіка Чырвонай кнігі заключаецца ў тым, што, вызначаючы спіс рэдкіх відаў, яна з’яўляецца дзяржаўным дакументам і мае юрыдычны статус. Такім чынам, заканадаўствам Рэспублікі Беларусь вызначаецца і замацоўваецца асаблівы прававы статус рэдкіх відаў жывёл, раслін і грыбоў, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення.
Акрамя спісу відаў, якія маюць патрэбу ў ахове, Чырвоная кніга дае ўяўленне пра іх распаўсюджванне, эколага-біялагічныя асаблівасці, колькасць і тэндэнцыі змянення ў часе, асноўныя фактары пагроз. Выданне Чырвонай кнігі мае на мэце актывізацыю намаганняў дзяржаўных органаў і грамадскасці па ахове жывёльнага і расліннага свету. Дзякуючы такой увазе ў нас фіксуецца стабілізацыя колькасці асобных відаў, якія знікаюць на глабальным узроўні, — вялікага падворліка, дупеля, вялікага вераценніка, вяртлявай чарацянкі і некаторых іншых.
У мэтах аховы дзікіх жывёл і дзікарослых раслін, якія адносяцца да відаў, уключаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, Мінпрыроды праводзіць сістэмную работу па выяўленні і ўліку месцаў пасялення і вырастання такіх жывёл і раслін. Таксама забяспечваецца распрацоўка і зацвярджэнне планаў кіравання папуляцыямі чырванакніжных жывёл (12) і дзікарослых раслін (30), відаў, якія падпадаюць пад дзеянне міжнародных дагавораў Рэспублікі Беларусь, а таксама планаў дзеянняў па захаванні гэтых відаў.
— У якіх міжнародных праектах па захаванні біяразнастайнасці ўдзельнічае Беларусь?
— Рэспубліка Беларусь з’яўляецца бокам міжнародных дагавораў, накіраваных на каардынацыю супрацоўніцтва дзяржаў у галіне захавання біялагічнай і ландшафтнай разнастайнасці. Сярод асноўных дакументаў: Канвенцыя ААН аб біялагічнай разнастайнасці і пратаколы да яе, Канвенцыя па захаванні мігруючых відаў дзікіх жывёл, Канвенцыя аб водна-балотных угоддзях, якія маюць міжнароднае значэнне галоўным чынам у якасці месцаў пасялення вадаплаўных птушак (Рамсарская канвенцыя), Канвенцыя ААН па барацьбе з апустыньваннем у тых краінах, якія зведваюць сур’ёзную засуху і/або апустыньванне, асабліва ў Афрыцы і інш.
Наша краіна добрасумленна выконвае ўзятыя на сябе абавязацельствы і прымае актыўны ўдзел у сусветным працэсе фарміравання адзінай узгодненай палітыкі, канчатковай мэтай якога з’яўляецца захаванне і ўстойлівае выкарыстанне флоры і фауны. Для нас гэтая работа вельмі актуальная з улікам таго, што на тэрыторыі рэспублікі прадстаўлена вялікая відавая разнастайнасць. І ў гэтым плане адной з унікальнейшых тэрыторый з’яўляецца Белавежская пушча.
Менавіта Белавежская пушча ўключана ў Спіс прыродных аб’ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА, прызнана біясферным рэзерватам ЮНЕСКА, ключавой батанічнай тэрыторыяй міжнароднага значэння (IPA), аб’ектам Ізумруднай сеткі (Emerald Network), тэрыторыяй міжнароднага значэння, важнай для птушак (IBA), а таксама валодае Еўрапейскім дыпломам для асабліва ахоўных прыродных тэрыторый.
Аднак са шкадаваннем неабходна канстатаваць, што захаванасць пушчы цяпер знаходзіцца пад пагрозай у сувязі з устаноўленымі Рэспублікай Польшча загараджальнымі збудаваннямі. Экспертамі адзначаюцца такія негатыўныя ўздзеянні, як парушэнне гідралагічнага рэжыму тэрыторый, фрагментацыя ляснога комплексу і ахоўных месцаў пасялення, разрыў трансгранічных экалагічных калідораў, блакіраванне шляхоў міграцый жывёл з наступным збядненнем генафонду іх папуляцый і інш. Дзеянні нашых суседзяў парушаюць прынцыпы і нормы міжнароднага экалагічнага права.
Безумоўна, намі робяцца ўсе магчымыя захады па хутчэйшай ліквідацыі пагрозы для экасістэм і прыродных комплексаў Белавежскай пушчы. Праца накіравана на прыцягненне ўвагі міжнароднай супольнасці, у тым ліку і вядучых экспертаў-эколагаў, да гэтай праблемы, мінімізацыю негатыўных наступстваў, а таксама пошук механізмаў прымушэння Рэспублікі Польшча да аднаўлення ранейшага стану дадзенага аб’екта.
— Відаць, дзякуючы дзейнасці чалавека задач і праектаў у сферы экалогіі з кожным годам будзе ўсё больш. Як гэта варта ацэньваць і да чаго мы павінны імкнуцца?
— Экалагічныя праблемы ў канцы XX стагоддзя сталі аднымі з самых вострых. Бясспрэчны той факт, што ўсё больш інтэнсіўна спажываючы прыродныя рэсурсы з дапамогай тэхнічных сродкаў, якія каласальна нарастаюць па сваёй моцы, чалавецтва невымерна палепшыла ўмовы развіцця сваёй цывілізацыі і свайго росту як біялагічнага віду.
Але горкі досвед шматлікіх «перамог над прыродай» паказаў, што прафесійны аналіз экалагічных наступстваў умяшання ў структуру і функцыянаванне прыродных комплексаў, экасістэм часцей за ўсё апраўдваецца. Перарабляць свет пад сябе без уліку экалагічнага складніку — дрэнная ідэя. У выніку гэта прывяло да таго, што ў многіх краінах на заканадаўчым узроўні прынялі неабходнасць экалагічнай, у тым ліку грамадскай, экспертызы ўсіх праектаў, якія так ці інакш закранаюць навакольнае асяроддзе.
Вядома, з развіццём навукова-тэхнічнага прагрэсу ўздзеянне чалавека на прыроду непазбежна будзе ўзрастаць. Таму перад сучасным грамадствам стаіць задача не толькі захаваць на аснове рацыянальнага выкарыстання наяўныя багацці і прадукцыйнасць прыроды, але і папярэдзіць адмоўныя наступствы сённяшняга ўмяшання ў будучыні. Для гэтага неабходна ўсебаковае вывучэнне і аналіз разнастайных працэсаў, якія пастаянна адбываюцца ў прыродзе. Сучасны падыход прадугледжвае правядзенне фундаментальных экалагічных даследаванняў рознага маштабу і выкарыстанне іх вынікаў для актыўнага ўмяшання ва ўжо парушаныя экасістэмы з мэтай надання ім адаптыўных у новых умовах рыс, павышэння іх устойлівасці і прадукцыйнасці. Гэта датычыцца такіх сфер, як энергетыка, перапрацоўка адходаў, сельская гаспадарка і многіх іншых. Эколагі заўсёды павінны ісці на крок наперадзе.
У той жа час не варта ўпускаць яшчэ адзін аспект — усведамленне каштоўнасці экалогіі кожным чалавекам. Мне даволі часта даводзіцца сутыкацца з меркаваннем, што актыўнае ўмяшанне ў прыроду садзейнічае росту нашага дабрабыту. Быццам бы ўсё так. Аднак гэта імгненны і аднабаковы падыход. Калі непасрэднай пагрозы чалавеку ў дадзены момант пры гэтым не назіраецца, гэта не значыць, што не пакутуюць іншыя жывыя істоты нашай планеты. Часцяком не ўлічваюцца наступствы падзей з адкладзеным эфектам. Напрыклад, змена клімату не адбываецца ў адзін момант, але паступовае трансфармаванне жыццёвай прасторы непазбежна потым адаб’ецца на людзях.
Чалавецтва доўгі час спадзявалася на тое, што прырода сама загойвае нанесеныя ёй раны і што прыродныя рэсурсы бязмежныя. На жаль, гэта не так. Ва ўсякім разе, спажывецкі падыход неабходна мяняць. У гэтым галоўная ідэя, якая патрабуе новага стаўлення да навакольнага асяроддзя — зялёнай эканомікі.
І самае важнае — неабходна, каб для кожнага з нас стаў унутранай патрэбай удзел у мерапрыемствах па зберажэнні, прымнажэнні і рацыянальным выкарыстанні прыродных рэсурсаў. Выхаванне новага экалагічна дасведчанага пакалення дзеля стабільнай сучаснасці і паспяховай будучыні — наша самая актуальная задача.
Гутарыў Андрэй КАРАБЕЛЬНІКАЎ
Сумесныя праекты ядзерных тэхналогій.
У парадку дня — зацвярджэнне Канцэпцыі нацбяспекі і Ваеннай дактрыны.
