Таццяна Нерсісян: Ажыццяўляць цуд дапамагае вялізная каманда

Галоўны мастак Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек занятая падрыхтоўкай да новага спектакля, а яе майстэрня напоўнена дзіўнымі прадметамі і персанажамі, якія нараджаюць знаёмыя з дзяцінства эмоцыі: плот вясковай хаты, вядзерцы для вады, якія ператвараюцца ў лялек-дзяцей... Найбольш загадкавы спектакль — заўсёды той, што будзе. Хаця многія пастаноўкі, да якіх мела дачыненне Таццяна Нерсісян, прымушаюць гледачоў паднапружыцца, зазірнуць у сябе, каб адшукаць сапраўдную таямніцу. Праўда, калі спектакль паспяховы, у асноўным усе лаўры ад гледачоў дастаюцца рэжысёру. Хаця праца мастака шмат у чым вызначае ўзровень пастаноўкі, на што звяртаюць увагу прафесіяналы: Таццяна — лаўрэат шматлікіх прэмій, у тым ліку Нацыянальнай тэатральнай, атрымлівала высокія адзнакі журы міжнародных фестываляў, што пацвярджае ўзровень беларускай мастацкай і тэатральнай школы — пра гэта і пайшла наша размова.

— Вы паступалі ў Акадэмію мастацтваў і маглі, напэўна, выбраць любы кірунак. Але выбралі тэатр і замацаваліся менавіта ў тэатры лялек. Чым быў прадыктаваны такі выбар?

— Я хацела паступаць на манументальны жывапіс. Калі паступала, была маленькая, худзенькая, і мне сказалі, што фізічна магу не справіцца з такой працай. Але тады якраз быў набор на спецыяльнасць мастака тэатра лялек — і ў мяне не было ні секунды роздуму. Пасля іспытаў было сумоўе. Алена Рыгораўна Фаміна, якая набірала курс, задала такое ж пытанне: «Чаму?..» І я адказала, што ў тэатры лялек сумяшчаецца вялізная колькасць кірункаў: скульптура, архітэктура, анімацыя, жывапіс, графіка... Усё, што магчыма ў мастацтве, прысутнічае ў працы мастака тэатра лялек. Тут можна рэалізаваць любыя ідэі.

Першае знаёмства з тэатрам лялек у мяне было яшчэ падчас вучобы ў школе. У Палацы мастацтва праходзіла выстава работ мастакоў тэатра. Там былі і лялькі Фаміной. Тая выстаўка зрабіла на мяне моцнае ўражанне. Потым я паступіла ў вучылішча імя Глебава, скончыла аддзяленне жывапісу. Перада мной стаяла пытанне: ісці выкладаць ці паступаць далей. Пашанцавала, што лёс падараваў унікальную магчымасць паступіць менавіта на мастака тэатра лялек. Мне гэта падабаецца, не ўяўляю сябе ў нейкім іншым кірунку ці прафесіі.

— Памятаеце сваю першую тэатральную работу?

— Мы вучыліся шэсць гадоў, і падчас вучобы рыхтавалі праекты, курсавыя работы, потым дыпломную. А самая першая работа ў тэатры лялек — яшчэ падчас вучобы — адбылася дзякуючы таму, што мне прапанаваў супрацоўніцтва Аляксей Анатольевіч Ляляўскі. Ён ставіў спектакль у Іспаніі, я да той пастаноўкі рабіла лялькі, а Валерый Яўгенавіч Рачкоўскі працаваў над дэкарацыямі. Потым быў праект у філармоніі «Тры вясёлыя фарбы». Гэта быў своеасаблівы эксперымент: я малявала карцінкі ў рэжыме рэальнага часу, і праектар іх адлюстроўваў на экране. А першай у Беларускім дзяржаўным тэатры лялек была пастаноўка «Усе мышы любяць сыр».

— Бывае так, што чалавек паспрабаваў і разважае: тое гэта ці не. У вас не ўзнікала сумневаў у сваім выбары?

— Сумневаў у прафесіі не было. Мне знаёмыя сумневы іншага характару. Калі працуеш над нечым, то заўсёды сумняваешся: а ці будзе гэта добра? ці будзе гэта цікава? як гэта ўспрымуць? Ну, і самае галоўнае — калі табе самому цікава тое, што робіш, калі цябе ці рэжысёра здзіўляе нейкая знаходка або рашэнне, тады ты разумееш, што ўсё не дарма.

Мы ставім спектаклі і для дзяцей, і для дарослых. І незразумела, што больш складана. У мяне шмат дзіцячых пастановак у Мінску, Брэсце, Магілёве, Маладзечне, у расійскіх тэатрах.

— Для каго больш падабаецца працаваць — для дзяцей ці для дарослых?

— Калі доўга робіш нешта ў адным кірунку, у нейкі момант праца можа здацца прэснай. Хочацца часам заглыбіцца ў нешта брутальнае, як «Нататкі юнага лекара», а потым вынырнуць і зрабіць «Разумны сабачка Соня», атрымаць ад гэтага задавальненне — эстэтычнае, каляровае, эмацыянальнае. Я атрымліваю асалоду, калі малюю, асабліва калі гэта прыносіць цікавы вынік. Тое, што робіш, павінна быць цікава найперш табе самому, а інакш і гледачу будзе сумна, калі ты сумуеш.

— Вы робіце для сябе нейкую каляровую партытуру, калі чытаеце тэкст ці знаёміцеся з матэрыялам?

— Я спрабую ўбачыць колер, калі чытаю твор. Незразумела, з чаго пачынаць працаваць, гэта заўжды праблема. І кожны спектакль пачынаеш нібыта з нуля, быццам за плячыма няма гэтага досведу (у мяне каля 100 пастановак, можа больш). Таму што кожны раз гэта новы твор, нават калі працуеш з нейкай назвай другі раз, то ўсё роўна трэба па-іншаму пераасэнсаваць тэкст. І кожны раз думаеш: з чаго пачынаць, колькі неабходна касцюмаў, дэкарацый, святла?.. Нараджаюцца выявы і першыя накіды — спачатку гэта проста нейкія адчуванні. Напрыклад, «Разумны сабачка Соня»: хацелася бачыць вельмі сонечны жоўты пакой. І ад гэтага жоўтага пакоя пайшло ўсё астатняе. Усе спектаклі па-рознаму пачынаюцца, але ў працэсе работы пачынаюць абрастаць дэталямі. Ад нейкага пункту адштурхоўваешся і быццам бы збіраеш пазл: каб гарманічна спалучалася адно з адным. Наогул, я вельмі люблю колер і дзіцячыя спектаклі імкнуся рабіць вельмі яркімі.

— А эскізы вы робіце па сцэнах, ці з агульным падыходам да вобраза спектакля?

— Я аддаю перавагу таму, каб маляваць па сцэнах — і мне, і рэжысёру так больш зразумела. І зразумела, як будзе мяняцца прастора: дзе шмат дзеяння, дзе мала... Але я не малявала па сцэнах спектаклі, якія мы з Яўгенам Карнягам паставілі ў РТБД. Таму што, па-першае, там зададзена агульная канцэпцыя, а па-другое, дзеянне нараджалася па ходзе работы рэжысёра з акцёрамі — у такіх пастаноўках, напрыклад, як «Шлюб з ветрам», «Пачупкі», «Забалоцце».

— Больш любіце працаваць з лялькамі ці з акцёрамі?

— Па-рознаму. А лепш, калі гэта чаргуецца. Таму што ад аднаго прыёму ці нават ад аднаго стылю стамляешся. Чаму мне цікава працаваць у РТБД? Таму што там драматычныя артысты, а ў мяне такога досведу было не надта шмат. Некалькі пастановак у драмтэатры за мяжой — «Віно» і «Адысей, вяртайся дамоў» рэжысёра Яўгена Карняга. Але ўсё роўна Яўген бярэ прадмет, працуе з ім, пераўтварае яго ў ляльку. Любыя выразныя сродкі толькі дапамагаюць данесці ідэю.

— У вашых спектаклях для дарослых, якія з’явіліся апошнім часам, яркасць не столькі каляровая, колькі сэнсавая — як быццам высвечваецца «ў чорным-чорным горадзе»…

— Усё залежыць, пэўна, ад твора. Але «чорныя» спектаклі для дарослых — гэта ж канцэпцыя. Ёсць аўтарскія спектаклі, і гэты кірунак быў зададзены рэжысёрам з самага пачатку. Мастак і рэжысёр заўсёды дамаўляюцца загадзя, прымаюць нейкія ўмовы гульні, па якіх потым работа і вядзецца. Таму мы дамовіліся загадзя пра «Пачупкі», Яўген Карняг сказаў: «Хачу чорнае на чорным». Розныя фактуры, але ўсё чорнае — як колер, з якога можа нарадзіцца ўсё. Гэта ж спектакль містычны, прынамсі, для мяне. Як у Метэрлінка была краіна ненароджаных дзяцей, а тут нейкая прастора, дзе чалавечыя душы, якія пайшлі або прыйшлі, збіраюцца нарадзіцца ці пераходзяць у стан нібыта небыцця. Таму там няма святла. Пра «Шлюб з вятрам» так не скажаш, там ёсць і белы колер, і чырвоны. А тут проста ўсё чорнае... Але далей пачалася праца: а якія касцюмы? якія прадметы? якія фактуры?.. Калі нешта пачынаеш прапаноўваць, становіцца зразумела, што менавіта працуе на ідэю. Калі падабаецца і мне, і рэжысёру — то ў гэтым кірунку актыўна працуеш далей. І кампазітар вельмі шмат прыўносіць — музыка моцна ўплывае на ўспрыманне. І калі праца ідзе паралельна, то мы абменьваемся ідэямі: Яўген высылае эскізы кампазітару, мне дае паслухаць музыку, каб гэта ўсё вылілася ў адзінае цэлае, склалася як твор мастацтва.

Але рэжысёр — лакаматыў. Ён выбірае творы, як правіла, зыходзячы з таго, што жадае сказаць гледачу. Я лічу, што як бы ні быў цудоўна аформлены спектакль, але калі ў ім няма сэнсу, то ён нецікавы. Там можа быць прыгожа, але сумна. Таму я з вялікай павагай стаўлюся да рэжысёраў, з якімі працую і працавала ў свой час, вельмі паважаю іх меркаванне.

— Былі і іншыя рэжысёры, супрацоўніцтва з якімі аказалася паспяховым, нават прынесла вам «Залатую маску»…

— Важна, каб працавалі аднадумцы, я гэта адчула падчас супрацы з некалькімі рэжысёрамі. Яны вельмі розныя, але мы разумеем адно аднаго. Я не магу ісці супраць уласнай прыроды, і калі нашы погляды супалі — усё будзе добра. Калі я не разумею рэжысёра ці не адчуваю, як ён бачыць кірунак, у якім працуе, то не атрымаецца, як ні старайся. Узаемны давер, згода на ментальным, свядомым, узроўні, павінна быць паміж пастаноўшчыкамі, каб усё атрымалася. Мне цікава быць рознай для розных рэжысёраў. Бо калі працуеш толькі з адным чалавекам, можна трапіць у тупік, паўтараючы адзін і той жа падыход, стылістыку і г. д.

— Але ж вы мастак і ў любы момант можаце маляваць карціны. Ці ёсць у вас творчасць для сябе?

— Няма часу на гэта. Я заканчвала аддзяленне жывапісу, і можна было б нешта паспрабаваць для сябе. Але навошта? Я ж творча рэалізоўваюся. Мне падабаецца кожны раз спрабаваць нешта новае.

— Ці цікавыя вам новыя тэхналогіі і як яны дапамагаюць у тэатры?

— Цікавыя як сродкі выразнасці. У нейкім спектаклі хочацца бачыць праекцыю, а ў нейкіх абмяркоўваем з рэжысёрам: ніякай праекцыі, каб было ўсё жывое. Гэта як яшчэ адна фарба: можна выкарыстоўваць, а можна і не выкарыстоўваць, а замяніць чымсьці іншым. Але я лічу, што ў ляльках падкупляе гледача тое, калі ён бачыць, што нейкая містыка адбываецца тут і цяпер дзякуючы рукам чалавека. Ніякая тэхніка гэта не заменіць.

— Калі ўжываеце тэхніку, ці ёсць мяжа, колькі яе павінна быць?

— Адчуваеш, колькі трэба. Гэта як з ежай: наеўся — і хопіць. Быў спектакль «Шоўк» Аляксея Анатольевіча, вось там панарамнае відэа для мяне было як асобны персанаж, таму што стварала рамантычны, філасофскі настрой: карты, нейкія японскія іерогліфы. Усё гэта там было вельмі дарэчы. І ў «Шлюбе з ветрам» была праекцыя, што набліжала да гледача момант, які адбываецца тут і цяпер, нават калі здымка вядзецца за кулісамі. Альбо дзяўчаты стаяць на стале, танчаць, а камера здымае толькі іх ногі. І мы бачым, як іх хапаюць мужчынскія рукі. Ідзе канцэнтрацыя ўвагі на гэтым моманце.

— Здаецца, што тэатр развіваецца ў тэхнічным кірунку, а ў «ляльках» усё роўна жывуць лялькі. Наколькі тут важная каманда для мастака?

— Мне здаецца, некаторыя прыёмы «лялечнікаў» ужо пераходзяць і ў драму. Таму я лічу, што тэатр лялек шмат у чым наперадзе. Але гэта яшчэ залежыць ад людзей, якія яго робяць. У нашым тэатры, на мой погляд, сабраліся тыя, хто «не ад гэтага свету» і шчыра любіць сваю справу.

У нас цэлы цэх першакласных майстроў. Два бутафоры займаюцца канструяваннем — Пётр Федарцоў і Алег Уладзіміравіч Нікалайчык. Яны наш мозг. Напрыклад, лялька механізаваная — значыць, павінна быць інжынерная сістэма, каб адкрываліся вочы, рот ці рухаліся рукі пэўным чынам. Яны прыдумляюць механіку, акрамя таго, што робяць іншую бутафорскую працу. Пётр з’яўляецца «маторчыкам», каб укараняць новыя тэхналогіі і матэрыялы, вывучаць розныя сродкі вырабу лялек і прадметаў. Асобныя лялечныя дэталі мы ўжо друкуем на 3D-прынтары.

У нас два мадэльеры, якія займаюцца касцюмамі, — гэта Наталля Курганава і Ларыса Лапко. Вельмі шмат шыцця: і касцюмы на артыстах, і касцюмы на ляльках, і самі лялькі пашытыя бываюць. Касцюмы на ляльках — не значыць, што яны прасцейшыя ў вырабе, чым чалавечыя. Ёсць спектаклі, дзе на ляльках паўнавартаснае адзенне, пашытае па фігуры. У «Каляднай гісторыі» шмат такіх лялек у чалавечы рост, натуралістычных, якія апрануты ў нармальнае адзенне. Можна яго было зняць з чалавека, але ўсё роўна трэба было б перашываць. А ў нас і колеры пад вобразы, таму шылі касцюмы спецыяльна для лялек.

Ёсць яшчэ сталяр Дзмітрый Шайко, вельмі добры майстар сваёй справы. Нядаўна да нас на практыку прыйшлі тры студэнткі: Маргарыта Шубянок, Анжаліка Старавойтава і Вольга Лобан, мы іх ужо ўзялі на працу ў тэатр.

Вось, уласна, і ўся наша каманда. Тут не затрымліваюцца людзі, якім гэта не цікава. Тут працуюць толькі тыя, каму менавіта тэатр лялек дарагі, і яны ўсё робяць з любоўю, фантазіяй і адданасццю.

— Ці патрабавальныя вы як галоўны мастак?

— Сваім цэхам я вельмі давяраю, супрацоўнікаў паважаю. Мы раімся, як можна ажыццявіць тую ці іншую задумку. Бывае, я прыдумляю нейкую ідэю, але не ведаю, як яе рэалізаваць. Звычайна мяне пытаюцца, як нешта зрабіць, і я павінна ў любым выпадку даць рашэнне. А тут працуюць такія прафесіяналы, што часам я пытаюся: а як гэта можна зрабіць? Калі прыношу ідэю, а ў нас у тэатры прапануюць некалькі варыянтаў ажыццяўлення і ў мяне ёсць магчымасць выбраць той ці іншы варыянт, — проста прыходжу ў захапленне.

Можна прыдумаць што заўгодна, але не ведаць, як гэта тэхнічна ажыццявіць. І калі ёсць такая падтрымка ад супрацоўнікаў, то цудоўна. Па-першае, для іх гэта таксама творчая праца. Па-другое, да такога ўзроўню прафесіяналізму не адзін год трэба ісці, бо няма падручніка, як зрабіць ляльку, каб яна была жывая, магла хадзіць, лётаць, крычаць... Галоўны рэжысёр тэатра Яўген Карняг з нашым другім мастаком-пастаноўшчыкам Вольгай Дваравой рыхтаваў дзіцячы спектакль «Ківі» на Малой сцэне, там дзеючыя персанажы — птушкі. Я бачыла, колькі варыянтаў было: птушка з такімі нагамі не ходзіць, а калі ногі зрабіць іншыя, то акцёру нязручна, а трэба, каб лялька магла быць блізка да дзяцей, пры тым, што сцэна маленькая... Перараблялі некалькі разоў, пакуль не знайшлі прыдатны варыянт. І гэта толькі ногі адной птушкі, а іх там некалькі! А яшчэ павінны быць жывыя крылы... Калі робіш вялікі спектакль для вялікай сцэны, лялькі могуць быць вельмі розныя і даволі складаныя па механіцы. А калі робіш ляльку, якую можна разглядаць зблізку, хочацца, каб яна была вельмі дакладна зроблена.

Насамрэч ажыццяўляць цуд дапамагае вялізная каманда, таму што можна прыдумаць усё, што заўгодна, але яно не спрацуе, калі не пастараліся супрацоўнікі розных цэхаў тэатра і акцёры.

— Вас як мастака-пастаноўшчыка адзначылі расійскай прэміяй «Залатая маска» за спектакль «Тоўсты сшытак», дзе былі цікавыя лялькі…

— Вельмі любіла гэты спектакль, шкада, што ён ужо не ідзе: сіл у яго ўкладзена было вельмі шмат. Лялькі там былі розныя: ад маленькіх да вялізных. Лялечны тэатр гэтым і ўнікальны: істотны маштаб лялькі ў адносінах да чалавека. Можна стварыць 100 казявак, якія будуць бегаць па чалавеку, — вось і Гулівер сярод ліліпутаў. Ці можаш зрабіць агромістага салдата, якога дзеці (а іх іграюць маладыя акцёры) знайшлі ў лесе, з вялізнай вінтоўкай — метры тры. Якое ўражанне гэты салдат зрабіў на дзяцей? У драме складана перадаць такія суадносіны, там часцей адзін маштаб. Але ў «ляльках» рознамаштабнасць у адносінах да чалавека дае цікавы эфект.

— Вы «правяраеце» свае работы да таго, як яны пойдуць у тэатры? Магчыма, паказваеце блізкім?

— Магу паказаць. Галоўны, канешне, заўсёды рэжысёр, з якім працуеш. І мужу я заўсёды паказваю свае работы. Ён не мастак, але можа збоку паглядзець і нешта падказаць.

— А што для вас у адзнацы вашай творчасці больш важна: калі ацэньваюць гледачы, калі вы ацэньваеце сябе самі або ацэнка прафесіяналаў?

— Я да сябе больш прыдзіраюся, чым іншыя, напэўна. Я ведаю, дзе і да чаго ў мяне былі пытанні. Часам чытаю водгукі, якія трапляюць на вочы, але спецыяльна не гляджу. Мне прыемна, калі калегі, якім тэатр блізкі і дарагі, даюць высокую ацэнку маёй працы. Часам я магу зайсці ў залу, паглядзець спектакль і потым назіраць, з якім настроем людзі выходзяць. Але гэта бывае вельмі рэдка.

— Што змянілася ў працы са статусам галоўнага мастака тэатра?

— Не ведаю, што для мяне змянілася: я стаўлюся да тэатра гэтаксама, як і заўсёды. Мусіць, мне ўласцівая гіперадказнасць, незалежна ад статусу. І да сябе я патрабавальная была заўсёды: гэта не дае магчымасці расслабіцца і заставацца на нейкім адным узроўні — наадварот, падштурхоўвае імкнуцца да чагосьці новага, шукаць, удасканальвацца.

— Ці быў спектакль, які даўся вам найбольш складана? Ці ў прынцыпе ўсе задачы вырашальныя, і чым больш складана, тым больш цікава?

— Усё складана напачатку, пакуль ты не заглыбіўся і не пачаў жыць у гэтым асяроддзі. У мяне ёсць глыбокае адчуванне, што паставіць можна ўсё.

Ларыса ЦІМОШЫК