У будынку легендарнага берлінскага арт-сквота Тахелес больш не адбываецца ні канцэртаў, ні мастацкіх выставак, а калісьці ён быў цэнтрам прыцягнення ўсіх творчых людзей. Свой унёсак у яго феномен зрабілі і беларускія мастакі, у прыватнасці Алесь Родзім, які правёў у Берліне дванаццаць гадоў. Беларускаму складніку Тахелеса прысвечаны арт-фестываль «Міфалагема тысячагоддзя», што адкрыўся ў прасторы Ок16 15 жніўня.
Яго цэнтрам стаў аднайменны твор Родзіма, які той пісаў цягам пяці гадоў. Апроч татальнай экспазіцыі мастака фестываль запрасіў да ўдзелу беларускіх і замежных аўтараў, некалі датычных Тахелеса. Напярэдадні адкрыцця мы сустрэліся з Алесем Родзімам і з першых вуснаў пачулі, як працавалася ў БССР, як французскі тэатр сыграў для яго спектакль і як мастака выводзілі з яго ж выстаўкі.
— Калі не памыляюся, «Міфалагему тысячагоддзя» вы напісалі пасля таго, як банк у якасці новага ўласніка заўчасна захапіў Тахелес, то-бок у момант пэўнай жыццёвай нераўнавагі.
— Пачаў пісаць я прыблізна за два з паловай гады да захопу, але пасланцы банка — гэта быў вядомы Hаmburg Nоrdbаnk з велізарным абаротам — прыходзілі ўжо тады. Новы ўласнік захацеў завалодаць Тахелесам на два гады раней прызначанага тэрміну, хоць будынак усё роўна б яму адышоў, і пачаў прысылаць мне хадакоў, якія тлумачылі, што ў іх прападаюць вялікія грошы, ім неабходны Тахелес, таму я павінен прадаць ім «сваю» тэрыторыю. Мая выстаўка займала шосты паверх будынка, то-бок прыблізна тысячу квадратных метраў, і за яго вызваленне мне прапаноўвалі сумы з сямю нулямі, бо думалі, што без маёй экспазіцыі Тахелеса ў рэшце рэшт не стане. Але паколькі я не мог удзельнічаць у гандлёвых аперацыях, я падзякаваў за ўвагу і сказаў: «Звяртайцеся ў адміністрацыю, як яна вырашыць, так і будзе». Дырэктар Марцін Райтар выгнаў прадстаўнікоў банка і нагадаў пра афіцыйную дамову з гарадской уладай, згодна з якой Тахелес заставаўся арт-цэнтрам да 2012 года. На нейкі тэрмін усё сцішылася, я па-ранейшаму ўставаў у шэсць і спакойна маляваў да адкрыцця Тахелеса для наведвальнікаў, але ў адну з раніц пачуў незразумелыя гукі і раптам раз — дзверы, прычым металічныя, вываліліся, і мяне акружыла чалавек трыццаць дзецюкоў у чорным адзенні.
Я быў разгублены. Іх адвакат зачытаў нейкую паперу на нямецкай, якую я дрэнна зразумеў, але адчуў, што адбываецца нешта непрыемнае, мяне схапілі пад рукі і пачалі выводзіць. Я кажу: «Пачакайце, ці можна хоць бы ўзяць свае карціны?» — «Не, нельга» — «А фарбы?» — «Не, нельга» — «Добра, а камп'ютар?» — «Не, нельга» — «А адзенне?» — «Не, нельга». Як я быў, так мяне праз шэсць паверхаў і спусцілі.
— Але правоў на гэта яны ўсё ж не мелі?
— А дзявятай прыйшоў дырэктар і паспрабаваў вызначыць, што адбываецца. Яму паказалі тую ж паперу, што і мне, — гэта была пастанова суда аб тым, што банку дазволена забраць памяшканне.
Я перамясціўся на пяты паверх, зрабіў там вялікую прысвечаную банку інсталяцыю ў выглядзе спрута, стаў даваць інтэрв'ю натоўпу журналістаў, а яны ў рэшце рэшт высветлілі, што ніякай пастановы суд не выдаваў. Справа атрымала розгалас у нямецкіх і замежных СМІ, і мая выстаўка стала шырока вядомая ў Еўропе. Хоць «Міфалагему» я пачаў раней, «закруцілася» яна менавіта ў гэты час. Я не люблю скандалы, але гэты даў мне натхненне: у чатырох частках, з якіх складаецца палатно, я адсочваю розныя з'явы сучаснасці і іх уплыў на чалавека і грамадства.
— Ведаю, што вы любіце працаваць у выставачнай прасторы навідавоку ў публікі: наведвальнікі могуць хадзіць вакол, нешта запытваць, адцягваць увагу. Здаецца, што для работы вам патрэбны хаос.
— Відаць, ёсць такое. У Тахелесе я рана ўставаў і на некалькі гадзін заставаўся са сваімі карцінамі сам-насам, потым адчыняліся дзверы і ішоў натоўп. Зразумела, 500-1000 чалавек кожны дзень — гэта зашмат, мне даводзілася чуць розныя пытанні, што, як, чаму. Я адказваў, адкуль я, апавядаў пра Беларусь, а тады яе яшчэ мала ведалі, паказваў краіну на карце. Мая выстаўка ў Тахелесе доўжылася дванаццаць гадоў, і ўвесь гэты час гледачы падштурхоўвалі мяне да эксперыментаў. Я «запускаў» новае палатно і глядзеў на рэакцыю, бачыў, да якой ступені варта развіваць тую ці іншую карціну, праз гэтую камунікацыю ў галаве з'яўлялася шмат ідэй, якія шкрэбліся, каб я іх увасобіў. Увогуле за гэты час я адчуў, што мова мастацтва зразумелая кожнаму, няважна, адкуль ты — з Індыі, Кітая ці вострава Пасхі, хоць з Антарктыды.
— А вы помніце якія-небудзь каментары ў адрас вашых твораў?
— Іх было шмат: я завёў для гэтага кнігу водгукаў і мяняў яе кожны месяц. Неяк адзін французскі тэатр прыйшоў да мяне ў Тахелес, прызнаўся, што натхняецца энергетыкай маіх твораў, і на фоне маіх карцін сыграў для мяне спектакль. А колькі прыязджала музыкаў з усёй Еўропы: яны ігралі, давалі мне інструменты, а я рабіў выгляд, што іграю. Былі, вядома ж, і вусныя каментары, але звычайна палотны паглыналі гледачоў. Тахелес паспяхова прадаваў прынты маіх работ, на чым трымаліся і сам арт-цэнтр, і фестывалі «Дах», куды мы запрашалі беларускіх мастакоў, музыкантаў, тэатралаў і перформераў. Гэта і ёсць водгук.
— У Тахелесе выставілася вялікая колькасць беларускіх мастакоў: якое значэнне ён мае для беларускага мастацтва?
— Тахелес сыграў, я лічу, вельмі вялікую ролю ў падтрымцы беларускіх нонканфармісцкіх мастакоў. У 2000-я розніца паміж афіцыйным і неафіцыйным мастацтвам была вельмі вялікая, сёння такой прорвы ўжо няма, ты можаш рабіць што заўгодна і, калі ёсць сродкі, выстаўляцца з чым заўгодна. А тады андэграўнд моцна вылучаўся і Тахелес падтрымліваў менавіта неафіцыйных мастакоў. Разам з сябрам Зміцерам Юркевічам мы арганізоўвалі фестывалі «Дах», якія давалі магчымасць творцам з Беларусі выплёскваць свае ідэі і назіраць, як яны ўспрымаюцца, а праз Тахелес заўсёды праходзіла шмат людзей. Гэта стала добрым досведам для нашых аўтараў і грунтам для сучаснага мастацтва ўвогуле, таму значэнне Тахелеса, канешне, вялікае. Я ўжо не кажу, што гэтая пляцоўка дала асабіста мне: пасля першай беларускай выстаўкі ў 2001 годзе мне прапанавалі застацца на год, а застаўся я ў выніку на дванаццаць.
— А якое месца Тахелес займаў у берлінскай культуры?
— Вакол Тахелеса знаходзілася каля сотні галерэй: на цырымоніі адкрыцця іх выставак народ збіраўся, а пасля туды ніхто не заходзіў, памяшканні стаялі пустыя.
А Тахелес — легендарнае, намоленае месца, дзе мастакі трымалі свае атэлье адкрытымі, кожны раз адбывалася нешта дзіўнае — то перформансы, то канцэрты, ён даваў публіцы пажытак для розуму. Тахелес прыцягваў, значыць, такая падача мастацтва, калі ўсё ствараецца літаральна на вачах і некалькі з'яў адбываецца адначасова, самая цікавая. З раніцы да позняй ночы там віравала жыццё.
— У вас атрымалася транспартаваць адтуль усе вашы творы?
— Я не стараўся забраць усё, але дзевяноста працэнтаў вывез. Я не трачу сувязі з Берлінам і кожны год удзельнічаю ў фестывалях, на якія мяне запрашаюць, — Frеqs оf Nаturе, Оdуssее, Wurzеln. У апошнім Wurzеln, між іншым, удзельнічалі чатыры беларусы.
— Вы ўвогуле кіруецеся мэтай прадаваць сваё мастацтва? Асноўная частка вашых палотнаў мае такія памеры, якія не дазволіш сабе ў кватэры. Дзе вы іх бачыце?
— Раней яны прызначаліся Тахелесу: натоўп ішоў і ахаў, гэтага было дастаткова. У Берліне велізарная колькасць творцаў, вышэйшыя навучальныя ўстановы кожны год выпускаюць тысячу мастакоў, таму канкурэнцыя ў горадзе каласальная, барацьба ідзе за кожны квадратны метр выставачнай плошчы, са слязамі і ўсім, чым заўгодна.
Я ж валодаў цэлым паверхам, маёй задачай было толькі працаваць, мне не трэба было прадаваць палотны. Тым больш продаж прынтаў дзесяць разоў акупіў кожную маю работу.
— А зараз?
— Зараз трэба мяняцца, Мінск патрабуе невялікіх фарматаў, яны мне таксама цікавыя. Час ад часу іх купляюць, наколькі горад можа гэта сабе дазволіць. Была ў мяне адна карціна невялікага фармату ў Тахелесе, дык вось яе ў свой час, калі ўсіх ахапіў сон, скралі. Я спакойна да гэтага паставіўся, было б жаданне, усё можна аднавіць.
— Вашы работы дарагія?
— Звычайна неяк дамаўляемся аб кошце. Мастак не павінен думаць пра грошы: калі ён на іх засяродзіцца, будзе «гнаць» прадукцыю, а мастацтва — не прадукцыя.
— Хачу згадаць кансерватыўныя, у тым ліку ў стаўленні да мастацтва, 1970-1980-я. Як вы сябе пачувалі ў гэты час і ці даводзілася вам адстойваць сваё мастацтва?
— Два гады ў тэатральна-мастацкім інстытуце я адвучыўся на кафедры дызайну, а дызайн у тыя часы лічыўся нефармальным мастацтвам. Я адчуваў сябе вельмі свабодна, пакуль не перавёўся на жывапіс. Першы педагог яшчэ даваў мне магчымасць рабіць тое, што я хачу, але потым прыйшоў поўны атас — з'явіліся іншыя кіраўнікі, якія ў першую чаргу адсочвалі адпаведнасць ідэалогіі. Калі яны ўбачылі мае кампазіцыі, захацелі выключыць з інстытута. Удзельнічаць у афіцыйных выстаўках было немагчыма, я пару разоў сунуўся, мне далі ад варот паварот і я зразумеў, што не варта нават спрабаваць. Таму сваё мастацтва я паказваў толькі сваім сябрам: тады было шмат маладзёжных плыняў, я ў іх уваходзіў і нават іграў у музычнай групе. Адна з маіх майстэрняў знаходзілася ў бамбасховішчы: там збіралася шмат нефармалаў — у Мінску была цэлая суполка такіх людзей, яны і давалі ацэнку маім творам. У гэтым было маё сілкаванне. А там ужо прыйшоў новы час, у 1990-х адзін куратар, які ўзначальваў Цэнтр сучасных мастацтваў у Галандыі, запрасіў мяне выставіцца, і гэта была мая першая выстаўка пасля таго, як упаў жалезны занавес.
— Калі андэграўндная тусоўка, да якой вы належалі, існавала амаль падпольна, на што вы жылі?
— Тады ўсё было танна. А зараблялі мы халтурай — «афармілаўкай» для калгасаў. Прыязджалі з сябрамі ў горад ці мястэчка, ішлі да старшыні калгаса і прапаноўвалі зрабіць дошку гонару, аформіць паказчыкі спаборніцтваў і так далей. Таго, што нам плацілі, цалкам хапала на жыццё, мы вярталіся ў свае падвалы і працягвалі маляваць.
— Чаму, як вы думаеце, маючы Віцебскую школу і УНАВІС, беларускае мастацтва ўсё роўна было кансерватыўным?
— Пра гэты УНАВІС мы даведаліся і сталі яго вывучаць толькі падчас перабудовы, а да гэтага быў настолькі моцны ідэалагічны прэсінг, што нікому не давалі нават рота адкрыць пра існаванне Малевічаў, Шагалаў і Суціных. Мастацкія саветы, напрыклад, пры Саюзе мастакоў, на дух не пераносілі ўсё абстрактнае, нефармальнае, што нейкім чынам рабіла замах на іх ідэалагічныя ўяўленні. Усё было пад жорсткім кантролем, таму інфармацыю мы чэрпалі з замежных часопісаў, якія даставаліся з-пад палы, напрыклад з польскага часопіса Рrzуjаźń аrtуstусznа.
— Ці магчыма ў Мінску стварыць нешта падобнае на Тахелес?
— Два гады такім месцам быў «Верх», шкада, што ён закрыўся. Некаторы час, пэўна, такой прасторай будзе Ок16, але зноў-такі гэта эксперымент, невядома, як яго ўспрыме грамадства. Можна нешта такое рабіць у Палацы мастацтва і даследаваць іншыя гарады.
— Як вы ставіцеся да таго, што вас называюць самым вядомым беларускім мастаком?
— Я такое не люблю. Такія прыстаўныя лесвіцы не вельмі добра ўздзейнічаюць на псіхіку, таму я на іх заплюшчваю вочы. Насамрэч усё вызначае толькі час, а абазваць адно аднаго можна кім заўгодна.
Гутарыла Сафія ПАЛЯНСКАЯ
Фота Ганны ЗАНКАВІЧ
Спасылкі
[1] https://zviazda.by/be/author/safiya-palyanskaya
[2] https://zviazda.by/be/author/ganna-zankavich
[3] https://zviazda.by/be/kultura
[4] https://zviazda.by/be/vyyaulenchae-mastactva
[5] https://zviazda.by/be/tags/mastactva
[6] https://zviazda.by/be/tags/zhyrandolya
[7] https://zviazda.by/be/tags/ales-rodzim