Здаецца, яшчэ нядаўна створаны пад куратарствам Андрэя Кудзіненкі кінаальманах «Хранатоп» атрымаў Гран-пры праграмы «Омнібус» на кінафестывалі краін СНД і Балтыі «Кінашок», а сёлета ў арт-вёсцы Каптаруны прайшоў ужо другі форум памежнага кіно «ХРОНОТОПЬ. АRT: RЕBООT», дзе па распрацаванай рэжысёрам методыцы здымалі фільмы для наступнага кіназбору. Паміж імі — ужо некалькі так званых акцый у розных гарадах краіны і новыя альманахі як вынікі абнулення, пераходу праз стадыю «хронотопи» і абмежаваных у часе здымак. Андрэй Кудзіненка, аўтар фільмаў «Акупацыя. Містэрыі», «Розыгрыш», «Масакра», «Хард Рэбут», прыдумаў канцэпцыю новага кіно і падагнаў пад гэта ідэю сучаснай міфатворчасці, а «Хранатоп» стаў самым арыгінальным, наватарскім і цікавым праектам у сучаснай беларускай кінасферы. Загадкавая «хронотопь» аказалася аўтарскім неалагізмам рэжысёра, і з яе азначэння пачалося нашае інтэрв'ю з Андрэем Кудзіненкам.
— Гэта час, які патануў у балоце, пераходнае асяроддзе, нейкая памежная зона. Прасцей патлумачыць на казках альбо рытуале ініцыяцыі: тут, каб перайсці ў новую стадыю, чалавек павінен памерці ў адным статусе і нарадзіцца ў іншым. У казках спачатку трэба выпіць мёртвай вады, а потым жывой, герой павінен трапіць у свет з Бабай Ягой і вярнуцца ў рэальнасць. Пераходная стадыя і ёсць «хронотопь», знаходжанне паміж жыццём і смерцю, дзе перамешана сакральнае і несакральнае, сны, незямное, рэальнае і бессвядомае. Гэта хаос, у якім увогуле знаходзіцца наш свет. Антоніа Грамшы казаў пра інтэррэгнум, калі адны цывілізацыі змяняюцца другімі, яшчэ ў 1930-я; Зігмунт Баўман апісаў «цякучую сучаснасць». Зараз усе кажуць пра гібрыднасць — вайна і не вайна, жыццё і не жыццё. Якое жыццё, напрыклад, у нас? — тыповы стан «хронотопи».
— Вы згадваеце ўніверсальныя тэорыі, але ваша азначэнне «хронотопи» адсылае да багны — традыцыйнага элемента беларускай культуры.
— Я выказваюся з пэўнай самаіроніяй. У маім фільме «Акупацыя. Містэрыі» адзін персанаж кажа, што беларускага кіно ніколі не будзе. Але гэта не сцвярджэнне, а гумар і нейкі дэвіз — кіно будзе, мы ж зараз вось здымаем. «Хронотопь»— таксама рэч аптымістычная, таму што космас нараджаецца з хаосу, а ўсё прыгожае — гэта космас. З сінергетыкі, якую распрацоўваў Ілья Прыгожын (нобелеўскі лаўрэат), вынікае, што кожная маленькая справа нараджае ў хаосе атрактар, з якога пачынаецца структура. Тэорыя хаосу кажа таксама, што ўзмах крылаў матылька недзе ў Бразіліі можа нарадзіць ураган у Невадзе. То-бок любое дзеянне нешта нараджае, у гэтым аптымістычнасць канцэпцыі. Мы пачалі праект «Хранатоп» — я, Аляксандр Дзебалюк, Януш Гаўрылюк і гукарэжысёр Яўген Рагозін — на сваіх пачатках, бо аказаліся ў сітуацыі, калі кіно ўжо няма і можна было толькі пайсці зарабляць на жыццё «прастытуткай» на серыялах, дзе няма ні поля для эксперымента, ні поля для разваг «што такое кіно» і «што такое наша жыццё». Для інтрыгі я прыдумаў, што ў «Хранатопе» мы займаемся актуальнай міфалогіяй. Потым з'явіўся Палупанаў, з якім мы зрабілі некалькі семінараў. Потым з'явіўся Артур (Клінаў. — Аўт.) і сказаў, што трэба ўсіх везці ў Каптаруны. Так жа проста знайшліся грошы на форум, і мы маем дзіўныя вынікі.
— Чым яны дзіўныя?
— Тут людзі працуюць дзеля працэсу. Я ўвесь час спрабую зразумець гэта пакаленне Міленіума: для іх працэс важнейшы за вынік. Спачатку праект «Хранатоп» быў альманахам нейкіх людзей. Я ж не казаў, што з усіх навел першага альманаха тры зняў я, чацвёртую даў сябар, а да пятай я напісаў сцэнарый і зрабіў мантаж і гук. Я прынцыпова назваў гэта калектыўным праектам. Так мацней. Мая ідэя была ў тым, каб зрабіць нешта накшталт гурта Lаіbасh альбо дадаізму, то-бок нейкую калектыўную работу, бо зараз, калі няма сродкаў, рабіць кіно можна толькі калектыўна.
— Усё ж сучасная беларуская міфатворчасць, якой быццам займаецца «Хранатоп», — гэта выдумка альбо рэальная мэта?
— Можна сказаць, усе мы ствараем міфы. Любое кіно і нават наша размова — міф, а гэта зноў структура, якая ствараецца з хаосу. Беларускі, не беларускі — якая розніца? «Хранатоп» пачынаўся адначасова з падзеямі на Майдане, калі бачна, што нешта адбываецца, і зразумела, што ўсё пойдзе па крузе.
— Некалькі гадоў таму вы прыдумалі «Хранатоп» з яго асаблівай канцэпцыяй, міфатворчасцю і калектыўнай вытворчасцю, а ваша ўласнае кіно за гэты час не з'явілася. Чаму?
— Я здымаю сам, але з «Хранатопам» гэта розныя формы творчасці. У пэўны момант я зразумеў, што нашы семінары зайшлі ў тупік, таму што тут сфарміравалася пэўнае кола хранатопаўцаў, якія прыязджаюць з гатовымі камандамі і робяць гісторыі, якія я бачыў ужо тры разы. Тады я спыніўся, сеў, за два месяцы напісаў сцэнарый поўнаметражнай ігравой карціны і пачаў здымаць дакументальны фільм, дзе парушаю ўсе правілы. У свой час я адмовіўся... ужо не памятаю, пасля дзесяці перастаў лічыць, адмовіўся ад серыяльнай вытворчасці, хоць там можна зарабіць добрыя грошы. Проста гэта не цікава, ну навошта? Раптам заўтра памрэш, і што пасля цябе застанецца — серыял «Кадетство» альбо «Опера»? Я належу да старога мадэрнісцкага пакалення, дзе мастак ёсць мастак. Гэта ў постмадэрністаў ніякага пафасу, усе — мастакі. А як без пафасу ў кіно? Пафас павінен быць. Спачатку працаваць над серыялам мне падабалася: усё ідзе лёгка і па штампе. Але праз два тыдні ўжо нецікава, у любым месцы, куды я прыходзіў, я думаў «камера тут, потым узбуйненне адсюль і адсюль», то-бок перанёс гэтыя стэрэатыпы ў жыццё. Чым мяне зараз і прываблівае дакументальнае кіно, таму што яно дазваляе ламаць сюжэт, да якога я прывучаны. Я лічу дакументальнае кіно крыху амаральным: бярэш чалавека і яго лёс, а потым у касцюме едзеш на фестываль. Як казаў Кесьлёўскі, «я больш паверу гліцэрынавай слязе ў ігравым кіно, чым сапраўднай у дакументальным». Перад камерай людзі хлусяць. Усе. Так, ёсць момант назірання, але мяне заўсёды засмучаў этычны момант. Але ў выніку я зразумеў, што ў дакументальным кіно таксама ёсць месца паэтычнай манеры, ты пачынаеш працаваць з часам, нарацыяй, жанрамі, робіш некалькі ўзроўняў. Тое ж самае з прасторай: у дакументальным фільме герой ішоў бы ды ішоў, а я пачаў мяняць час праходу. У нейкі момант я разумею, што становіцца нудна, і ўстаўляю кліп, мяшаю будучыню з мінулым, з сённяшнім часам і з іроніяй выходжу з гэтага кліпа. Я атрымаў задавальненне. Фільм называецца «Фанат Вася-пешаход» — пра чалавека, які ходзіць пешшу на ўсе матчы брэсцкага «Дынама», такі беларускі Форэст Гамп. Фільм выйдзе недзе ў кастрычніку.
— Я думала, вы прыпынілі сваю творчасць дзеля «Хранатопа».
— «Хранатоп» нарадзіўся як пляцоўка для эксперымента, выклік індустрыі кіно, але мяне больш цікавіць не вытворчасць, а пытанне, што далей. Мне вельмі падабаецца твітэр Алега Кашына, дзе ён рэтвіціць без указання аўтарства і стварае такім чынам карціну свету. «Хранатоп» я таксама прыдумаў як кінатвітэр, думаў, людзі будуць дазагружаць свае фільмы працягласцю ад трох да сямі хвілін, рэагаваць адно на аднаго, акцёры будуць пераходзіць з аднаго «твіта» ў іншы. Нічога не атрымалася, таму што рэжысёры сказалі «мы аўтары, мы фільмы не выкладваем, а паедзем па фестывалях». І амаль ніхто нікуды не паехаў.
— З'яўленне «Хранатопа» як метаду стварэння кіно мне падаецца сімптаматычнай з'явай у нашай прасторы, дзе амаль нічога не прапануюць дзяржаўны і незалежны кінематограф.
— Для мяне «Хранатоп» стаў пошукам новай формы існавання кіно, а я думаю ў першую чаргу пра сябе. Няма ў нас кінасуполкі, усё сыходзіць у багну. Марына Разбежкіна на сваім майстар-класе распавядала, як у багне тонуць алені. Яны проста тонуць, ім камфортна. Як людзі замярзаюць — прыемна засынаюць і ўсё. Таму аленяводы затыкаюць жывёлам нос, каб тыя пачалі рухацца. Апроч гэтага, калі апускаешся ў багну, нельга рабіць рэзкіх рухаў, трэба спакойна цягнуцца да нейкай галінкі — таксама сацыялагічны і палітычны момант. З аднаго боку гэта вельмі камфортная смерць, з іншага боку нельга торгацца. У стане «хронотопи» патрэбен трэці выхад, каб гібка выйсці ў новы час. Гэта датычыцца існавання кіно, яго пракату, адукацыі і самаарганізацыі.
— У Каптарунах жа «хронотопь» выкарыстоўваецца ў станоўчым сэнсе.
— Як у сінергетыцы, 1+1 можа быць тры, а можа быць нуль. Тут тое ж самае. «Хронотопь» — гэта існаванне ўсяго нашага свету. Мы жылі ў Савецкім Саюзе і хто думаў, што праз два гады ўсё абваліцца? Раз — ужо нейкія рэспублікі. Усё змянілася літаральна за год.
— Вы плануеце і надалей займацца «Хранатопам» альбо будзеце здымаць сваё кіно?
— Я напісаў аўтабіяграфічны сцэнарый пра Данбас. «ДДД» называецца («Доўгая дарога дадому»). Быкаўскі выраз ва Украіне ўсіх уводзіць у ступар. Мы шукалі ўкраінскіх партнёраў і пакуль не знайшлі, таму што падчас вайны можа быць толькі прапаганда, чорна-белы погляд, а погляд з двух бакоў іх не цікавіць.
— У нашага гледача сёння спецыфічныя густы. Сваю нішу займаюць блокбастары, сваю — расійскія серыялы, а беларускае кіно тут месца ўвогуле не мае. Мы аддаём перавагу ўсяму, толькі не беларускаму кіно.
— Таму што яго няма. Нават на «Беларусьфільм» паглядзець: ён здымае серыялы, дзе менты ў расійскай форме, таму што гэта быццам бы лягчэй прадаць. «Аднойчы ў Расіі», гэта называецца. Кажучы пра расіян, яны ў свой час выпрацавалі формулу таго, што «піпл хаваюць». Атрымалася замкнутае кола, таму што прывучаны да фаст-фуду глядач ужо не хоча ўскладненняў. Мая мама глядзіць серыялы па тэлевізары, дзе тыя ж акцёры і практычна той жа сюжэт, істэрыкі, крыкі, нехта здрадзіў... а калі пачынаецца нейкае мастацтва, яна пераключае канал. Што датычыцца кінакантэнту, выявілася, што прадзюсары, якія казалі, што ведаюць патрэбы гледача, хочуць проста адхапаць частку бюджэту, а пра гледача і не думаюць. Гэта паказчык таго, дзе знаходзіцца расійскае кіно. А наша кіно знаходзіцца ўвогуле незразумела дзе. «Беларусьфільм» ніколі ні пра што не думаў, для яго галоўнае, каб кіно было неканфліктным. Калі я браўся за закадравы тэкст фільма «Масакра», прыйшлося прыбраць, напрыклад, згадку пра грузінскага цара (тады ў Расіі былі праблемы з Грузіяй), імя Кастуся Каліноўскага. Усё гэта было абрэзана, каб нікога ні ў якім разе не раздражняла.
— Вы не знаходзіце парадокс ў тым, што ў тым ліку на кінафоруме ў Каптарунах вядуцца дыскусіі пра будучыню беларускага кіно, а вы кажаце, што яго няма. Як можна казаць пра будучыню таго, чаго няма?
— Нейкі рух гады тры таму пачаўся. Многа фільмаў добрых, але больш дрэнных. Мяне цікавіць дыстрыбуцыя, як кіно будзе існаваць у новым свеце, у інтэрнэце, таму што кінатэатр хутка будзе значыць для нас, як сёння — опера. Фестывалі, пітчынгі знікнуць і прыйдзе новая сістэма. Найлепшы рэжысёр постсавецкага перыяду Аляксей Балабанаў — не фестывальная персона. А, напрыклад, Лазніца, Звягінцаў дзейнічаюць у каноне камерцыйнага фестывальнага кіно. Глядзіш фільм і бачыш, што чалавек настроены на фестываль, сацыялкі паддаў, там яшчэ нечага. Чаму Балабанаў звычайна не трапляў на кінафестывалі, хто туды возьме «Груз-200»? Кінафестываль увогуле быў прыдуманы Мусаліні ў 1932 годзе, гэта зноў іерархічная таталітарная сістэма. У будучыні кіно запатрабуе, каб аўтарства знікла. Я плыў у мінулым годзе ў каптарунскім возеры, зязюля кукавала. Я ў яе запытаўся, колькі праіснуе наш праект, а зязюля мала кукуе звычайна... 112.
Ірэна КАЦЯЛОВІЧ
Спасылкі
[1] https://zviazda.by/be/tags/irena-kacyalovich-0
[2] https://zviazda.by/be/kultura
[3] https://zviazda.by/be/kino
[4] mailto:katsyalovich@zviazda.by
[5] https://zviazda.by/be/tags/dakumentalnae-kino
[6] https://zviazda.by/be/tags/andrey-kudzinenka
[7] https://zviazda.by/be/tags/zhyrandolya