Вы тут

«Гістарычная і генетычная памяць праявілі сябе ў яго карцінах»


У гісторыі беларускага мастацтва прозвішча Забораў вядомае амаль 100 гадоў — з таго часу, калі свае першыя малюнкі пачаў рабіць Абрам Барысавіч Забораў, у будучыні вядомы мастак у БССР. Але ўзнёс прозвішча на алімп сусветнай славы яго старэйшы сын Барыс Забораў. Мастак, які скарыў Парыж у канцы ХХ стагоддзя і стварыў свой стыль, хаця здавалася, што ў жывапісе ўжо ўсё паспрабавалі і нешта новае прапанаваць немагчыма.


Скульптура «Брат» М. Заборава.

Гэтымі днямі ў парыжскай «Галерэі Валуа» праходзіць пасмяротная выстава мастака, чый шлях пачынаўся ў Мінску. Яшчэ пры жыцці ён прыязджаў у родны горад з вялікай выставай ужо сусветна вядомым мастаком, зрабіў шчодры падарунак Нацыянальнаму мастацкаму музею Беларусі. Быў рады вярнуцца ў горад, дзе атрымаў першыя ўрокі малявання, першыя творчыя ўражанні, першы поспех.

Сведкам гэтага быў яго брат Міхаіл, які таксама з дзяцінства быў далучаны да творчасці, пачынаў вучыцца ў беларускім тэатральна-мастацкім інстытуце, але пазней стаў займацца філасофіяй. Праўда, творчыя гены нагадваюць пра сябе: напрыклад, праз жаданне рабіць скульптурныя партрэты, у адным з якіх лёгка пазнаць рысы Барыса. «Ляпіў па фатаграфіі, яшчэ пры жыцці брата», — прызнаецца Міхаіл Абрамавіч. Браты ў пэўны момант раз’ехаліся па розных краінах, але сям’я, агульныя карані і ўспаміны адыгралі сваю ролю ў жыцці кожнага, лічыць Міхаіл Забораў.

— Бацька, напэўна, паўплываў на выбар прафесіі дзяцей? Бо і вы, і Барыс яшчэ ў дзяцінстве пазнаёміліся з мастацтвам.

— Я не памятаю, каб тата накіроўваў ці навязваў нам сваё рашэнне. Мама пісала ва ўспамінах, што бацька да вайны працаваў у кватэры, дзе ў яго быў пакой — своеасаблівая майстэрня, ён ствараў там свае карціны. А Бора ў свае два гады пераймаў усе рухі таты. Тады ўсё і зарадзілася: сыну хацелася стаць мастаком, як тата, і лепшым за яго, чаго ён і дасягнуў. Гэта было яго дзіцячае жаданне — перайманне, спаборніцтва з бацькам. Так што ён абраў сваю прафесію сам. У адрозненне ад мяне, у Боры не было сумневаў, што ён будзе мастаком. А калі ён пасталеў, для яго ўжо быў ідэалам не тата, а вялікія мастакі.

Сказаць, што ён вучыўся ў бацькі, даволі цяжка, жаданне стаць мастаком ён атрымаў у спадчыну ад яго, але канкрэтнай вучобы, каб тата займаўся з ім ці нешта выкладаў, я не памятаю. А вось мне тата часам даваў нейкія парады. Таму што я позна вырашыў ісці па шляху бацькі і брата, паспрабаваў маляваць з натуры і адчуў, што гэта не маё. Вялікую ролю ў развіцці Боры адыграў Сяргей Пятровіч Каткоў, які кіраваў дзіцячай студыяй у Палацы піянераў і школьнікаў. Гэта быў дабрак, ён усіх прымаў, усіх хваліў, у тым ліку і мяне. Але я там, па сутнасці, не займаўся — Бора ж займаўся з вялікім захапленнем.

Далей ён пайшоў па стандартным шляху: скончыў Мінскае мастацкае вучылішча. Трэба сказаць, калі ён вучыўся, мне падавалася, што на іх курсе былі студэнты нават больш таленавітыя. Але, магчыма, у іх не было такой амбіцыі, як у Боры, — стаць вялікім мастаком. Не ведаю... Пра гэта Бора не казаў прама, але я яго амбіцыю адчуваў. Няма салдата, які не марыў бы стаць генералам. І ў мастацтве гэта важна.

У Мінскі мастацкі інстытут не прынялі ні яго, ні мяне. Паехалі ў Ленінград. У Ленінград паступаць тады ехалі з усіх канцоў Савецкага Саюза, яны былі інтэрнацыянальна настроены і выбіралі таленавітых людзей. У Акадэмію імя Рэпіна ў Ленінградзе мяне не прынялі, але Бора ўсё ж дабіўся свайго, паступіў, нягледзячы на высокі конкурс. Так трапіў ён у інтэлектуальную эліту, чаму быў вельмі рады. А з трэцяга курса перавёўся ў Маскву, таму што ажаніўся. Жонка не магла быць у Ленінградзе, і ён з вялікай цяжкасцю дамогся пераводу. Ён заўсёды дамагаўся, чаго хацеў, — гэта было ў яго характары.

— Ваша дзяцінства было перапынена вайной. Як ваша сям’я перажыла той час? Ці паўплываў ён на ваш характар?

— Мы цудам выратаваліся ў першыя дні вайны. І мы заўсёды тлумачылі гэта Божай ласкай. Справа ў тым, што за некалькі дзён да вайны мы з мамай паехалі на лецішча ў Лагойск. Калі б не Лагойск, мы дакладна б не выжылі. Бо выбрацца з Мінска ўжо ў першы дзень вайны не было ніякай магчымасці. Бацька — а ён мірна працаваў дома — не знайшоў нічога лепшага, як ноччу пайсці пешшу з Мінска ў Лагойск, а гэта кіламетраў 30–40. І па дарозе ён сустрэў маю цётку, маміну сястру. Яна таксама не знайшла нічога лепшага, як ісці пешшу. А калі б мы, дзеці, заставаліся ў Мінску, то, вядома, не змаглі б столькі прайсці. Раніцай наступнага дня бацька прыйшоў у Лагойск, але быў загад усім ваеннаабавязаным мабілізавацца ў 24 гадзіны. І вось раніцай мы ўсёй сям’ёй накіраваліся да ваенкамата, па дарозе бачылі варонку ад бомбы, я спаў моцна, начной бамбёжкі не чуў. Дайшлі да ваенкамата, а ён ужо зачынены, нікога не прымае — трэба было ехаць у Барысаў. А як туды дабрацца? І тут нас выратаваў выпадак і татава кемлівасць. Перад ваенкаматам стаялі два пустыя грузавікі, тата адразу зразумеў, што ў адзін складаюць дакументы ваенкамата. А іншы, відаць, заставаўся для сем’яў супрацоўнікаў. Бацька сказаў маме, каб яна хутка бегла і ўзяла самае неабходнае, а мне і Боры — мне было 4,5, а яму 6,5 года, — даручыў залазіць у машыну першымі, каб паглядзець, ці не прагоняць нас. Не прагналі. Неўзабаве пачалі збірацца жанчыны з дзецьмі і клункамі, і мы рушылі... Так мы дабяромся да Барысава, а потым яшчэ з неймавернымі прыгодамі доўгімі месяцамі будзем ехаць і ехаць на Усход... Бацька высадзіўся ў Оршы, дзе жылі маміны бацькі, але іх ён ужо не заспеў, там мабілізаваўся, прайшоў усю вайну з першага і да апошняга дня.

...Менавіта ваенкамацкая машына нас выратавала, ніякага іншага транспарту не было. Да Барысава мы ехалі па лясной дарозе, паступова за намі выстраілася калона машын. Праляталі нямецкія самалёты, нас не бамбілі. Але кожны раз пры гуках самалётаў паступала каманда ўсім разбягацца па лесе. Салдаты секлі ялінкі і накрывалі машыны. Ужо да ночы мы дабраліся да Барысава. У сам горад машыну не пусцілі, да вакзала мы пайшлі пешшу — добра, што было недалёка. Там нас пагрузілі на адкрытую платформу таварняка. Мы ўжо выехалі на мост цераз Бярэзіну, як з’явіліся два «Месершміты». Спачатку яны кінулі асвятляльныя ракеты — стала светла, як днём. А потым пачалі падаць бомбы. Мне здаецца, гэты эпізод адыграў вялікую ролю ў Боравым лёсе…

Цягнік спыніўся ў лесе адразу пасля моста, усе пасаскоквалі з платформы. А я быў маленькі, сам не мог саскочыць, ледзь не з’ехаў з тым цягніком. У апошні момант цётка Хеля заўважыла мяне на платформе і зняла. А Бора — не зразумела, дзе. У мамы на руках быў наш маленькі брацік Жэнечка, у мітусні яна не змагла сачыць за ўсімі. Была ноч, цёмна, у гэтай мітусні мы раптам зразумелі, што згубілі Бору. Мама доўга яго клікала, гучна крычала, сарвала голас, а ён не адгукаўся. Мы былі ў роспачы. І ў нейкі момант у цемры мама адчула, што яе нехта тузае за сукенку. Ці то Бора сапраўды згубіўся, ці то ў яго адняўся голас... Цяпер я разумею, што ён тады атрымаў глыбокі шок. Мне падаецца, што гэта адбілася на яго псіхалогіі і потым адыграла сваю ролю ў творчасці.

Я выказаў гэтую здагадку ў сваім аповедзе «Хранатоп галюцынацый». Магчыма, менавіта шок быў прычынай таго, што брат забыў сваё дзяцінства. Я выявіў гэта выпадкова і даволі позна. Мы з ім размаўлялі неяк ужо тут, у Ізраілі, і я зразумеў, што ён не памятае нашага дзяцінства. А я памятаю наша дзяцінства добра, нягледзячы на тое, што маладзейшы на два гады. Як яшчэ гэта растлумачыць, калі не шокам?

Чаму я кажу, што гэта адыграла вялікую ролю ў яго творчасці? Таму што дзяцінства аказалася страчаным. А жаданне ўспомніць, вярнуцца да сваіх вытокаў было вельмі моцнае.

— Мастаку гэта зрабіць прасцей. Асабліва мастаку-графіку, які можа афармляць кнігі, у тым ліку дзіцячыя... А ён жа быў паспяховым графікам у Мінску…

— Вы пытаецеся, чаму ён пакінуў графіку? Кніжная графіка — гэта Шэкспір, Пушкін, Дастаеўскі, Уайльд... А дзе ж ты сам, мастак? Што ты нясеш у свет? Ён хацеў знайсці сябе і быць сабой. Знайсці сябе — гэта перш за ўсё знайсці свае карані. Дзе гэтыя карані? На маю думку, страчаная памяць завяла Барыса далей, чым у дзяцінства. У нейкае «пераджыццё» — ён нібы зазірнуў у яго. Можа быць, я фантазірую... Але там, у Парыжы, ён раптам рэзка змяніўся. У яго з’явіліся выявы, якія, мне здаецца, адносяцца да папярэдніх пакаленняў — ці то нашых бацькоў, ці то нават дзядоў. Гэта людзі яшчэ папярэдніх перадрэвалюцыйных часоў, асаблівы свет, які быў страчаны ў мастацтве, — яго выцеснілі рэвалюцыйныя выявы і сюжэты. А Бора адлюстроўваў пакаленні, якія сышлі, і паказваў маленькага, прыватнага чалавека з яго асабістымі, сямейнымі адносінамі. Гэта вельмі тонкі, інтымны свет, нейкая амаль будуарная атмасфера, ледзь улоўная.

— Гэта складана стасуецца з выявамі, якія Барыс Забораў ствараў, напрыклад, для тэатра — а там жа таксама героі з розных эпох і пакаленняў.

— У тэатральных эскізах выявілася яго багатае ўяўленне. Ён ствараў незвычайныя касцюмы — і з пункту гледжання малюнка, і з пункту гледжання колеру. Дарэчы, яго малады каляровы жывапіс мне вельмі падабаўся. У яго быў своеасаблівы каларыт, яркасць, насычанасць колераў. Усё гэта рэзка кантрастуе з жывапісам, які народзіцца ў Францыі: у ім колер амаль сыходзіць…

У сваім артыкуле я пісаў, што мы з братам зусім не падобныя. Ён у маладосці быў белатвары брунет (такі кантраст), а я бясколерна-руды. У маладосці яго жывапіс і графіка былі вельмі кантрасныя. Мяне ж заўсёды цягнула да мяккіх пераходаў тонаў. І вось у другой палове жыцця ён нібыта перайшоў у мой свет: цалкам зніклі кантрасты — як быццам нейкі сон свету, вобразаў, колеру. Нешта аддаленае…

Наш тата родам з Лёзна, мястэчка побач з Віцебскам. Бацька вучыўся ў Віцебскай мастацкай вучэльні, якую заснаваў Шагал. Але самога Шагала ўжо не было.

А сям’я нашай маці з Польшчы, яе продкі ў той зямлі. Калі я страціў слых і вонкавыя гукі сышлі, сталі прыходзіць гукі-мелодыі аднекуль знутры, з тагасветнасці, і мне нязменна здавалася, што гэта нейкія карагоды кружацца над магіламі маміных продкаў. Калі ўгледзецца ў Боравы вобразы — гэта, вядома, еўрапейскія тыпы недзе ад Францыі да Беларусі, і зноў жа адчуваецца сувязь з продкамі мамы. Так мы рознымі шляхамі прыйшлі да нейкай генетычнай радзімы. І зноў блізкасць: у маладосці Бора не пісаў партрэты, а я, акрамя партрэта, нічога і не ўмею.

І вось у Парыжы ён пачынае пісаць калі не партрэты, то партрэтныя карціны — твары, твары, твары... Выявы людзей з далёкага мінулага, як быццам з успамінаў. Гістарычная і генетычная памяць уключыліся — і праявілі сябе ў яго карцінах. Па сутнасці, мы ўсе шукаем свае карані. А нашы карані — у нашых продках. Вось так двума рознымі шляхамі мы з Барысам прыйшлі да вытокаў.

— Як выспявала рашэнне аб ад’ездзе?

— Яно выспявала ў нейкім сэнсе натуральна. У Мінску Барыс быў змушаны займацца графікай, пры гэтым пачуваўся жывапісцам. У Мінску ў яго яшчэ не было ўяўленняў, чым ён будзе займацца ў Парыжы. Выразна ведаў адно: што ён жывапісец. А рэалізавацца як жывапісец у Беларусі не бачыў магчымасці ў адрозненне ад нашага таты — вось ён быў плоць і кроў беларускай зямлі, мастак свайго часу, шчыра ўцягнуты ў гістарычныя працэсы, якія ў сваю чаргу паўплывалі на мастацтва. Тата быў вельмі актыўным удзельнікам усіх выставак у Беларусі. Чаму я лічу, што тату нельга было зрываць з месца — пасля пераезду ў Ізраіль ён апынуўся па-за справамі. Калі мы прыехалі (гэта быў канец 1979 года), у Ізраілі панаваў амерыканізм, адчувалася пагарда да ўсяго савецкага. Таму тата застаўся незапатрабаваны. Гэта яго вельмі прыгнятала і спрыяла хутчэйшаму сыходу: у яго быў парок сэрца, перажыванні яму былі супрацьпаказаны.

— А чаму ваша сям’я раз’ехалася па розных краінах?

— Наша мама аднойчы паехала ў Польшчу шукаць магілы родных — Бора дапамог ёй грашыма. Яна даведалася, што яе цётка да вайны паспела з’ехаць у Ізраіль. Наладзілася сувязь з цётачкай, якая клікала да сябе. Калі Бора — толькі Парыж, то мама — толькі Ізраіль. Але ж мы не можам пакінуць бацькоў адных. Барыс сказаў, каб я заставаўся з бацькамі, а ён паедзе ў Парыж — толькі там сапраўдны экзамен для мастака. Так яно і атрымалася.

— Парыж — горад, дзе шмат мастакоў, высокая канкурэнцыя. Ён быў настолькі ўпэўнены ў сабе?

— Парыж быў сталіцай мастацтва, ёсць плеяда мастакоў яўрэйскага паходжання, родам з беларускіх зямель, якія з’ехалі і праславіліся ў Парыжы. Але ў часы Боры тон пачаў задаваць ужо Нью-Ёрк, дзе актыўна развіваліся розныя кірункі сучаснага мастацтва. А Барыса ўсё роўна прыцягваў Парыж. Спачатку сям’я была ў Вене — пражылі там год. У Боры ўжо наладзіліся там добрыя сувязі, ён аформіў пару кніг. Але аднойчы супрацоўнік музея, для якога ў Барыса купілі работы, сказаў, што першы мастак у Вене не варты апошняга ў Парыжы. Гэта былі думкі і самога Боры.

— Як ён інтэграваўся ў тое асяроддзе? Пачынаў з нуля, што вельмі складана…

— Так, гэта была жудасная рызыка з яго боку. Мастакоў там хапае. Ізноў жа, Бог кіруе лёсам чалавека. Быў перыяд, калі яны амаль галадалі. Наколькі я памятаю, яшчэ ў Вене ён стварыў карціну: жаночая постаць, прыгожа напісаная, не зусім рэалістычная. Гэтую карціну ён прапанаваў у галерэю — так адбылася сустрэча з заходняй рэчаіснасцю ў мастацтве. Карціну прынялі. Але калі чакаць, калі яе нехта купіць, то можна пакласці зубы на паліцу. І вось тут здарылася нешта дзіўнае. У нямецкім горадзе Дармштаце ёсць свой музей, невялікі, але паважаны. Гэты музей кожны год выпраўляе па Еўропе камісію, якая павінна прысвоіць першае месца адной карціне. Яны прысвоілі першае месца Барысу Забораву. Рашэнне той камісіі абярнулася выбарам: пераможца атрымліваў або буйную суму грошай, або сціплую, але з правам зрабіць выставу ў Дармштаце праз год. Што значыць зрабіць выставу за год? Год можна пісаць толькі адну карціну…

А ён пры страшнай галечы пагадзіўся на сціплую суму з правам зрабіць выставу. З усім натхненнем уключыўся ён у гэтую працу — менавіта тады і знайшоў свае выявы. Хадзіў на блышыны кірмаш у Парыжы, дзе прадавалі наборы старых фатаграфій, дагератыпаў — на ўсё ёсць аматары. І паспрабаваў пісаць карціны зусім іншага тыпу, знайшоў свой стыль.

Праўда, адзін час у Парыжы ён апынуўся, я б сказаў, у адзіноце. Таму што ён чалавек кампанейскі, а там не вельмі разгонішся. Ізноў жа, адчувалася супярэчнасць мастацкіх ідэалогій і поглядаў. Я адчуваў, што яму не пасуе быць самотным ваўком. Хаця сябры ў яго былі.

Бораў пераезд за мяжу падрыхтаваў Алег Цалкоў, зняў кватэру ў сваім доме. Але потым мастакі разышліся, бо вельмі розныя па стылі. Сябраваў Барыс з рэжысёрам Атарам Іаселіяні. Па-мойму, з Міхаілам Шэмякіным яны таксама сябравалі. І зараз Шэмякін прыйшоў на памятную выставу Барыса ў Парыжы. Тады былыя савецкія мастакі нонканфармісты былі ў модзе на Захадзе, групаваліся вакол галерэі Нахамкіна. А Бора не лічыўся нонканфармістам, у яго нават гэтага багажу не было — ён сам пісаў пра гэта. Яго становішча было цяжкае. Барыс цудам трапіў у знакамітую галерэю «Клод Бернар». Бернара папракалі ў тым, што ён прадае знакамітых мастакоў і не адкрывае новыя імёны. І ён стварыў галерэю для новых імёнаў, а Бора нейкі час супрацоўнічаў з гэтай галерэяй. Потым гэтая сувязь распалася, і Барыс стаў самотным ваўком. Ён працаваў у сябе ў майстэрні. Прыйдзе пакупнік — добра, а не — дык і не. Трывалага эканамічнага базісу ў яго не было.

— Гэта прыклад таго, як можна гнуць сваю лінію і дабіцца поспеху: здолеў трапіць у кагорту самых паважаных мастакоў сучаснасці. Як ён сам да гэтага ставіўся?

— Ён імкнуўся да таго, каб яго мастацтва пранікла ў сэрцы людзей. Ён быў задаволены, калі пра яго выдавалі кнігу, калі адкрывалася чарговая выстава. Быў вельмі ўдзячны Фларэнцыі, дзе акадэмія прыгожых мастацтваў прызнала яго ганаровым членам, удзячны знакамітай галерэі Уфіцы, якая змясціла Вялікую карціну Барыса Заборава, — там не было дылерскага вар’яцтва і рынкавай атмасферы ў адносінах да мастацтва, якія яго абуралі ў Парыжы: калі ў ход ідуць розныя трукі, каб падняць цэны, а само мастацтва мала каго цікавіць. Канешне, ён быў вельмі задаволены, калі прымалі яго мастацтва. Быў вельмі рады, калі Валерый Рубінчык зрабіў пра яго фільм.

— Пасля ад’езду ён падтрымліваў адносіны з тым асяроддзем, якое было ў яго ў Мінску?

— Мне здаецца, тыя, хто быў яго сябрамі, такімі і заставаліся. Барыс працягваў сябраваць з аператарам Юрам Марухіным, з якім яны разам ездзілі на Поўнач лавіць сёмгу. Мастацтвазнаўца Алег Сурскі і мастак Леанід Шчамялёў былі і заставаліся ягонымі сябрамі.

— А як вы падтрымлівалі сувязь з братам праз межы, бо не заўсёды быў інтэрнэт? Ці бывалі ў яго на выставах?

— Вядома, сувязь была. Я бываў у Парыжы, Бора прыязджаў да нас. Але ўсё ж адлегласць робіць сваю справу. Я прасіў, каб ён мне дасылаў фатаграфіі сваіх работ. Але я не бачыў шмат з таго, што ён рабіў, на жаль.

Па запрашэнні брата я прыязджаў на яго вялікую выставу, якая праходзіла ў музеі імя Пушкіна ў Маскве — яна мяне ўразіла. У Маскве я прабыў усяго тры дні, бо мастацтвазнаўца Сурскі мне прапанаваў паехаць у Віцебск на семінар па Шагалу. А я ўжо быў захоплены філасофіяй і мастацтвазнаўствам, таму з радасцю пагадзіўся. У Віцебску я прачытаў даклад пра Шагала, мае публікацыі выйшлі ў зборніку.

У той свой прыезд мне ўдалося прайсціся па месцах памяці ў Мінску. На мяне зрабіла ўражанне тое, што я ўбачыў знаёмы з дзяцінства ансамбль: Дом урада, помнік Леніну, цэнтральную плошчу. Да вайны мы жылі непадалёк, і калі я выходзіў на плошчу, мяне вельмі ўражвалі газоны кветак і ўвесь грандыёзны ансамбль. Я быў рады, што ўсё гэта захавалася. Успамінаю, як тады мама не пускала мяне (тры гады было) на цэнтральную плошчу. А вось разам з Борам, які на два гады старэйшы, ужо можна было выйсці. Ён заўсёды мяне апекаваў, заўсёды заставаўся старэйшым братам…

Ларыса ЦІМОШЫК

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».