Усходазнаўца з Гродна

У 2021 годзе, у маі, маглі б адзначыць 125-гадовы юбілей з дня нараджэння гісторыка Ісаака Рыгоравіча ЛІЎШЫЦА, які нарадзіўся ў Гродна. Але ж за мітуснёю і рознымі мітрэнгамі і на дату, і на асобу годнага ўраджэнца Беларусі ўвагі ніякай не звярнулі. Што нам, сённяшнім «гісторыкам», сённяшнім летапісцам, дзень учарашні, дзень даўно забыты... 

А між тым асоба савецкага ўсходазнаўца, егіптолага, лінгвіста, гісторыка, які свае першыя крокі зрабіў у Гродна, багатым на гісторыю горадзе на Нёмане, — яркі прыклад высокай уніклівасці ў мінуўшчыну. Праўда, ёсць версія, што нарадзіўся Ісаак у Коўна (суачсны Каўнас, не так далёка і ад старажытнай Гародні)... Але дакладна вядома, што сям’я Ліўшыцаў праз некаторы час пасля нараджэння хлопчыка пераехала на Міншчыну, у Ігумен — сённяшні Чэрвень... Пераехалі Ліўшыцы ў павятовы горад Ігумен не пазней 1898 года. Бацька — Гірш Моўшавіч Ліўшыц быў казённым равінам. А ў 1903 годзе сям’я перабралася ў Ніжні Ноўгарад. У 1905 бацьку абралі казённым равінам ужо ў Ніжнім Ноўгарадзе. Пазней ён працаваў дырэктарам гімназіі. Маці — Эстэр-Рохл Беркаўна Кавенакая (1872 — 1942), педагог. 

У 1915 годзе Ісаак заканчвае 1-ую Ніжагародскую гімназію. Паступае на медыцынскі факультэт Маскоўскага ўніверсітэта. А ў 1919 годзе перавёўся на гісторыка-філалагічны факультэт. У Маскве наш зямляк вучыўся яшчэ і музыцы — у вядомага скрыпача Льва Маісеевіча Цэйтліна (1881 — 1952). У 1918 — 1920 гг. Цэйтлін — прафесар Музычна-драматычнага інстытута, а ў 1920 — 1952 гг. — прафесар Маскоўскай кансерваторыі, загадчык кафедры скрыпкі. Цэйтлін — адзін з заснавальнікаў саветскай скрыпічнай школы. 

Жыццё прымушала маладога чалавека, захопленага гісторыяй і мастацтвам, падпрацоўваць статыстыкам Цэнтрасаюза (1918), супрацоўнікам медыцынскай канцылярыі 5-га эвакуацыйнага шпіталя (1919), справаводцам Упраўлення санітарна-прапускнымі пунктамі горада Масквы (1920), у музеі Льва Мікалаевіча Талстога (1921 — 1923).

У 1925 годзе Ісаак Ліўшыц закончыў факультэт грамадскіх навук Ленінградскага дзяржаўнага ўніверсітэта. І пачаў працаваць у Яфетычным інстытуце Акадэміі навук СССР, які пазней перайменавалі ў Інстытут мовы і мышлення. Так, гэта Інстытут славутага М. Маара. Мікалай Якаўлевіч Маар (1865 — 1934) — грузінскі, расійскі і савецкі ўсходазнаўца, каўказавед, філолаг, гісторык, этнограф, археолаг, акадэмік Імператарскай Акадэміі навук (1912). Пасля — акадэмік і віцэ-прэзідэнт Акадэміі навук СССР, атрымаў вядомасць як стваральнік «новага вучэння пра мову». З 1928 года Маар узмоцнена пачаў збліжаць сваю павярхоўную тэорыю з марксізмам, хаця раней левымі поглядамі не вызначаўся. У прыватнасці, з’явілася тэорыя пра мову як пра «надбудову» над сацыяльна-эканамічнымі адносінамі, якія адлюстроўвалі стадыі развіцця грамадства (рабаўладальніцкую, феадальную і інш.). Традыцыйная індаеўрапеістыка была абвешчана Маарам буржуазнай навукай... 

Паралельна з працай у Інстытуце Маара наш зямляк у 1926 — 1929 гады вывучаў замежныя мовы ў аспірантуры Ленінградскага дзяржаўнага ўніверсітэта. Напісаў і выдаў цэлы шэраг навуковых прац, прысвечаных старажытнаегіпецкай мове, пісьменству, гісторыі. Увесну 1936 года Ісааку Ліўшыцу прысудзілі ступень кандыдата філалагічных навук па сукупнасці прац. 

У 1942 годзе ў блакадным Ленінградзе памерла маці вучонага. Ісаака Ліўшыца разам з групай акадэмікаў эвакуіравалі ў Казань. Заснаваны напачатку XIX стагоддзя, Казанскі ўніверсітэт заўжды быў уважлівы да ўсходазнаўства. Тут у 1833 годзе была створана першая ў Еўропе кафедра мангольскай мовы. А ў 1837 годзе — першая ў Расіі кафедра кітайскай мовы. У 1875 — 1883 годзе ў Казанскім універсітэце запрацавала Казанская лінгвістычная школа. У час Вялікай Айчыннай вайны ў Казанскім універсітэце размясціліся эвакуіраваныя з Масквы і Ленінграда ўстановы Акадэміі Навук СССР, інтэрнаты для супрацоўнікаў. Гэта, відавочна, паспрыяла стварэнню ў красавіку 1945 года на базе ўніверсітэцкіх і акадэмічных падраздзяленняў Казанскага філіяла АН СССР... У час вайны Ісаак Ліўшыц быў у эвакуацыі і ў Ташкенце, дзе таксама рускімі вучонымі было зроблена нямала для арганізацыі навукі ў рэгіёне. 

Пасля вайны вучоны працягнуў працу ў Ленінградскім Інстытуце мовы і мышлення. Праз год быў адзначаны медалямі — «За доблесную працу ў Вялікую айчынную вайну 1941 — 1945 гг.» і «За абарону Ленінграда». У красавіку 1948 года згодна рашэнню Прэзідыўма АН СССР Ліўшыца пераводзяць у Інстытут усходазнаўства АН СССР, дзе якраз і былі на той час сканцэнтраваны даследванні ў галіне егіпталогіі. Пасля рэарганізацыі інстытута ў жніўні 1950 года Ісаак Ліўшыц працягвае супрацоўніцтва з АН СССР па дамове. У маі 1955 года вучонага прынялі ў Ленінградскае аддзяленне Інстытута гісторыі АН СССР на пасаду старшага навуковага супрацоўніка. А ў сакавіку 1959 года разам з групай усходазнаўцаў І. Ліўшыца пераводзяць у Інстытут усходазнаўства АН СССР. У 1963 годзе па сукупнасці навуковых публікацый наш зямляк з Гродна становіцца доктарам філалагічных навук. Памёр Ісаак Ліўшыц 13 ліпеня 1970 года ў Ленінградзе. І зараз перавыдаецца зборнік перакладзеных ім старажытнаегіпецкіх гісторый — анталогія «Казкі і аповесці Старажытнага Егіпта». Адно з блізкіх па часе выданняў было здзейснена ў Маскве ў 2005 годзе. 

Сястра Ісаака Рыгоравіча — Дзебора Ліўшыц (1903 — 1988), перакладчыца, літаратар, мовазнаўца. Пераклала болей 40 кніг: раманы, аповесці, апавяданні, артыкулы, эпісталярыю Ж. Верна, Р. Ралана, Р. Брэдберы, Ч. Дзікенса, Жорж Санд, В. Гюго... Самым эталонным лічыцца і здзейснены Д. Ліўшыц пераклад «Трох мушкецёраў». 

Мікола БЕРЛЕЖ

Прэв’ю: pixabay.com