Вёска Ямніца на Магілёўшчыне стаілася сярод лясоў на пагорку. Па мяжы мы збягалі на дыван цімафееўкі, плёскаліся ў канаве з рыбінкамі і вярталіся дадому шчаслівыя і мурзатыя. Мы, дзеці, што такое вайна, не ўсведамлялі: мне было пяць, а брату дзевяць. А мама плакала.
У першыя дні вайны на фронт сышлі амаль усе мужчыны з вёскі, і мой тата сышоў з братамі Цімохам і Іванам. Праводзілі іх пад гармонік, а на ваколіцы зарыдалі бабы, загаласілі. Мама збялела: «Вярніся, Азар!» Бацька падняў і пацалаваў мяне, нахіліўся і пацалаваў Колю: «Дапамагайце маці. Беражы дзяцей, Праскоўка». Мужчыны сышлі строем, а мы стаялі і глядзелі ўслед.
Асірацела вёска без мужыкоў. Вайна наступала, зводкі з фронту слухалі разам, перажывалі. Паштальёна чакалі, як бога і як прысуд. Першыя пахаванкі разанулі па сэрцы кожнага. Немцы прыйшлі ў вёску вясёлыя, пахапалі курэй і сышлі. Вёска ўдалечыні ад дарог, мы ўсе спадзяваліся, што не зазірнуць больш, але не абыйшла вайна бокам.
З вар’яцкімі вачыма прыбегла з суседняй вёскі цётка Марфа: «Дубінку паляць, людзей паляць. Паленым нават тут пахне. Ідзіце ў лес! Усе, усе сыходзьце!» Папярэдзіла людзей і пабегла назад, яе бацькі жылі ў вёсцы Дубінка.
Пранеслася злая вестка ад хаты да хаты, збіраючы людзей на вуліцы. Страшна, не хацелася верыць, што вёскі паляць. Многія падаліся ў лес, а мама заўпарцілася: «Не пайду са сваёй хаты!»
Коля ў разгубленасці бегаў па хаце, угаворваў: «Мама, хадзем! Заб’юць жа!» Але маці не рухалася, бяссільна апусціўшы рукі, упарта казала: «Са сваёй хаты не пайду». Страціўшы надзею ўгаварыць, брат схапіў бохан хлеба са стала, сунуў у торбу і ў роспачы крыкнуў: «Пайшлі вы ў ж...», хоць ніколі раней не прамаўляў зняважлівых слоў, а потым заплакаў і сышоў.
Мы засталіся ўдваіх, мама сядзела бледная, мне стала страшна, і я заплакала. Мама падхапілася, схапіла прасціну і выскачыла на двор: «Дзе саначкі?» Саначак не было. «Дзетка, паглядзі, што там?» — яна падсадзіла мяне на лесвіцу, па якой мы лазілі на гарышча за сенам. Я паднялася на пару ашэсткаў і ўбачыла лыжнікаў у белым з аўтаматамі. Я крыкнула: «Iдуць», інтуітыўна адчуўшы страх ягня, якое яшчэ не ведае, што такое воўк, але, убачыўшы, баіцца.
Мама пасадзіла мяне за плечы і, накінуўшы прасціну, пабегла да лесу. Вядома, мы выйшлі позна. Наперадзе людзі беглі да лесу, таксама накінуўшы прасціны. Пачуліся чэргi кулямётаў, мама ўпала і ўціснула мяне ў снег: «Не варушыся». У двух кроках ляжаў дзед Мірон, ён прыўзняў галаву, пачуўся свіст куль і слабы стогн.
Мне не цярпелася паглядзець, і я прыўзняла галаву. Кулі прасвісталі побач, мама з сілай штурхнула ў плечы: «Ляжы». Тыя, хто пабег у лес раней, прыціснуўшыся да ствалоў дрэў, глядзелі, як падалі суседзі, як загараліся хаты.
Коля залез на сасну, калі мы ўпалі, закрычаў: «Маму і Таньку забілі!», і загаласіў на ўвесь лес. Яго ніхто не супакойваў, многія плакалі. Коля рыдаў і крычаў: «Мама, мама!» Як быццам на яго крык, з лесу з’явіліся партызаны: «Ура-а-а!» Яны кінуліся міма нас да вёскі. Яны таксама былі ва ўсім белым.
Мы падпаўзлі да дзеда Мірона, яго шэрыя вочы глядзелі ў неба, мама закрыла іх. Немцы адступілі, дзякуючы партызанам частка вёскі ацалела. Людзі ішлі назад, а куды было вяртацца нам, чые дамы гарэлі? Астатнія дамы не змясцілі ўсіх пагарэльцаў.
Жанчыны ўсе разам капалі зямлянкі, абкладвалі бярвёнамі. Людзі дзяліліся ўсім: посудам, адзеннем, ежай. Мама захварэла, вока пачырванела, з яго цякло, апухла галава. Сёстры маці і бабуля жылі з намі ў адной зямлянцы. Прыцягнулі аднекуль жалезную печку, прынеслі бульбы. Мы яе рэзалі і пяклі прама на корпусе жалезнай печкі.
Цётка Акуліна цудам зберагла сваю швейную машынку і стала шыць буркі з шынялёў. Абшывала ўсю акругу, за працу брала — хто што дасць, а некаторым, такім, як мы, і дарма шыла. На заробленыя грошы карміла ўсіх нас.
Партызаны ў нашай акрузе не кінулі жыхароў. То скрутак мукі прынясуць, то іншы правіянт раздабудуць: «Кармі дзяцей, жанчына». Часта даходзілі чуткі аб тым, дзе і калі яны напалі на немцаў, гэта падтрымлівала дух вяскоўцаў. Калі б не партызаны, не ведаю, як бы выжылі.
Вясна выдалася зацяжной і галоднай, з’явіліся ваўкі. Насеннай бульбы не чапалі: «Паміраць збірайся, а жыта сей!» Рэзалі бульбіны і саджалі кавалачкі з вочкамі. У полі шукалі леташнюю бульбу, з яе пяклі бліны, калі іх елі, пясок хрусцеў на зубах. Пяклі хлеб, змяшаўшы молатыя жалуды з перамерзлай бульбай. Хлеб быў цяжкі, як цэгла, і ліпкі, як клейстар. А калі пайшла канюшына, яе кветкі сушылі, малолі і дадавалі ў хлеб. Нясмачны быў той хлеб, але я ела: вельмі хацела есці.
Аднойчы зайшла да хроснай, яны жылі багацей, яе муж не пайшоў на фронт. У пакоі нікога, а на стале хлеб — белы, пухнаты, пахне так, што казыча ў носе, закружылася галава. Не ўтрымалася, схапіла паўбохана і бегчы. Па дарозе з’ела палову, а палову прынесла дадому: «Мама, хлеб». «Дзе ўзяла?» — спалохалася мацi. Прызналася. Яна панесла хлеб да хроснай, цягнучы мяне за сабой, папрасіла ў яе прабачэння. Ніколі не забуду боль і спачуванне ў вачах хроснай. Яна заплакала, і мама заплакала, з гэтага дня хросная штодня прыносіла нам кавалак хлеба.
У лесе знайшлі падстрэленага каня, мяса падзялілі паміж вяскоўцамі. Пайшла лебяда, крапіва, макрыца, сталі мучыцца жыватамі, але разам з тым гэта была ежа. Коля з хлопцамі налаўчыліся лавіць у канаве рыбінак, называлі іх «сікла», пяклі на вогнішчы. Я ела «сіклу» з задавальненнем, а яны з мяне чамусьці смяяліся.
У вайну агаляюцца душы. Адны дзяліліся апошнім, ішлі на подзвіг, іншыя — у паліцаі і хапалі чужое дабро прагна, як на пяць жыццяў. Не буду называць прозвішча паліцая, каб не траўмаваць яго ўнукаў, ён быў адзін у вёсцы.
Голад, холад, тыф. Цётка Акуліна, цётка Антаніна, бабка Дар’я, мама і я з Колем плазам ляжалі на падлозе зямлянкі. Выжылi. Потым жартавалі, што Акуліна ў трызненні мяса прасіла, а бабка Дар’я хацела ісці на балота жабу шукаць, каб яе мяса зварыць.
Пасля вайны цётка Акуліна шыццём зарабіла грошай на козачку, а потым яшчэ на адну. Потым у нас стала 4 козачкі. Нам выдзелілі кузню пад жыллё, з чорнымі, як вугаль, сценамі, козы начавалі разам з намі. Ваўкоў шмат развялося, прама да дамоў прыходзілі. Патроху мужыкі вярталіся. А бацькі ўсё не было.
Некалькі разоў бацька збягаў з палону, яго лавілі, сабакамі цкавалі, білі, але выжыў. Пасля вайны ў Чалябінск саслалі як таго, хто «быў у палоне», там адпрацаваў пяць гадоў і толькі адтуль змог паведаміць, што жывы. Дзесяць гадоў прайшло. Сыходзіў на вайну — мне было пяць, а вярнуўся — амаль шаснаццаць. Не пазнала, калі ў двор увайшоў, паклікала маці: «Мама, нейкі дзядзька!»
Не буду апісваць, як маці шукала бацьку. Як прыйшлі аднавяскоўцы, хто з чым, сабралі агульны стол і адзначылі яго вяртанне. Гэта ўжо іншая гісторыя. Скажу толькі адно. Кожны, хто перажыў вайну, скажа: «Усё перажывем: крызіс, паводкi, засуху, галоўнае, каб вайны не было». І ён мае рацыю.
Валянціна БЫСТРЫМОВІЧ
Не выявіць ні секунды абыякавасці.
Беларусь — адзін з сусветных лідараў у галіне здабычы і глыбокай перапрацоўкі торфу.
«Мы зацікаўлены, каб да нас прыязджалі».
