Жыта жаць, дзяцей гадаваць, песні спяваць…

Нататкі пра тое роднае, што назаўсёды з намі ва ўсе часы

Трынога жыцця… Гадавалая трынога… Каласістае жыццё… І такія загалоўкі я перабіраў да сваіх нататкаў, пакуль не знайшоў патрэбны. І бачыцца мне яскрава тая незабыўная карціна — дарэчы, на Палессі раней асабліва пашыраная. Гэта цяпер усюды на палях тэхніка працуе, і людзей не відаць: яны ўнутры кабін камбайнаў, трактароў, машын. Мікраклімат, камфортна ў любую пару года. Раней жа праца на зямлі была зусім іншай.

Згадваю сваё дзяцінства ў вёсцы Гарывада, што ў Рэчыцкім раёне Гомельшчыны. Там я браўся ў сілу, бабуля родненькая мяне люляла, пакуль мамка на хлеб зарабляла. Калі падрастаў, то бачыў, як за хатамі, на прывясковай ніве пачыналася жніво. Жанчыны-жнейкі, павязаўшы бялюсенькія хусцінкі (відаць, каб галаву сонца не напякала), сярпамі жалі спелае жыта. Вязалі ў снапы — і на вачах зменьвалася ніва ад жытнёвых бабак: так называецца, калі хто не чуў, часовая канструкцыя са снапоў. Калі яны трохі падсыхалі, то снапы ў гумны звозілі. Калі ж з’явіліся малатарні, то і ў полі малацілі.

У пасляваенную пару садзікаў дзіцячых у нашых палескіх мясцінах не было. А дзеткі нараджаліся. То добра, калі былі ў каго бабулі-дзядулі: гэта быў іхні пасільны клопат — даглядаць немаўлят. А ў каго не было, то дзе ж пакінуць? І бралі яго маладзіцы з сабой, на хлебную ніву. Рабілі мужчыны спецыяльныя трыногі з драўляных кіёў-круглякоў. Іх таксама жанчыны неслі з сабой. Ставілі дзе на зжатай мясцінцы, на почапках прыладжвалі невялічкае драўлянае карытца — і ў яго клалі дзіцятка. І каб сонца яго не надта пекла, прыладжвалі зверху полаг: вялікую тканую посцілку. Ну а падымалі люльку над зямлёй — каб нішто ў яе не запаўзло ды малое не спужала.

Вось так яно й было. Жнейкі жалі, прычым усе разам спяваючы, бо так весялей справа ідзе. У нашым народзе ж вельмі шмат жніўных песень! Малое чуе — людзі побач, галасы, і таму яму спакойна ў палявой люльцы. Калі ж чулі жнейкі плач дзіцяці, то маці бегла на падмогу: пакорміць, пагушкае, пялюшку сухую падкладзе — і зноў да працы.

Тое Поле Жыцця — на якім жанчынам даводзілася спрадвеку й жыта жаць, і песні спяваць, і дзяцей гадаваць — перад вачыма, у душы маёй назаўсёды. У сваёй творчай дзейнасці, робячы харэаграфічныя пастаноўкі, я выкарыстоўваў гэты шматзначны, глыбокі вобраз на розных сцэнічных пляцоўках. А мне ў свой час давялося закончыць і сельскагаспадарчую навучальную ўстанову, дзе атрымаў прафесіі трактарыста, камбайнёра. Тое было ў 60‑я гады ў Казахстане, на цаліне, у Нурынскім раёне Карагандзінскай вобласці. Там на самаходным камбайне СК‑3 жаў пшаніцу. А нівы казахстанскія — бяскрайнія, нібы мора ці акіян. І быццам плывеш па іх, калі ветрык пакалыхвае каласы.

Першая пастаўленая мной кампазіцыя мела назву “Залатыя каласы”, затым была “Жнейкі дарагія — сярпы залатыя”. Мне пашчасціла ў сцэнічным мастацтве ўхваляць людзей вясковых, а зямля Тураўская надавала сіл. Прыгожыя тамтэйшыя традыцыі абрадава-карагодна-спеўнай культуры назаўсёды зачаравалі маё сэрца. Потым і ў Мінску навыкі, досвед працы з артыстамі ад народа былі запатрабаваныя — у Беларускай дзяржфілармоніі, у Нацыянальным акадэмічным народным хоры Беларусі імя Г. І. Цітовіча. Ды і ў Віцебскім нацыянальным драмтэатры імя Якуба Коласа: там удзельнічаў як танцмайстар у пастаноўцы спектакля “Зямля”.

А неяк, у 2005‑м, запрасілі мяне, як знаўцу традыцый, паўдзельнічаць у здымках народных абрадавых дзеянняў: Зажынак і Дажынак. Відэафільм ішоў на тэлеканале Беларусь 3. Са мной працавалі рэжысёр Міхаіл Мілашэўскі, аператар Сяргей Янкоўскі, вадзіцель-арганізатар Аляксандр Гаварко. Мне тады ўспомнілася вясковае дзяцінства, і тая трынога на ніве. Рэканструяваць сялянскі жніўны побыт мінулых часоў нам дапамог народны ансамбль “Крынічанька” Дома культуры гарадскога пасёлка Рудзенск. Па-святочнаму апранутыя жанчыны прайшліся па ягонай вуліцы да каласістае нівы. І песня гучала далёка: “Зялёнае жыта, зялёна./ Добрыя госці у мяне. Зялёнае жыта пры мяжы./ Добрыя госці да душы”…

Спявалі жаўранкі над галовамі. Жалі жнейкі, звязвалі снапы збожжа. На ніве стаяла трынога, і пад полагам ляжала дзіцятка малое. Калі ж плакала, то яго суцяшалі-даглядалі — а яно ззяла сонечнай усмешкай. Як звычайна, па заканчэнні жніўнай талакі жнейкі зладзілі агульны стол у полі: ці то абед, ці то вячэру. І дзіця пры тым павінна была матуля патрымаць у руках ды абавязкова падняць угору. Як мне казалі раней старэйшыя, дасведчаныя сялянкі: гэта, каб і ў наступным годзе быў добры ўраджай, і як падзяка Усявышняму за багатую ніву.

Шаноўныя землякі, супляменнікі-беларусы! Дзе б вы ні жылі — згадвайце хоць часам ніву ля роднай вёскі, ці тую, дзе проста бывалі на Бацькаўшчыне. Гэта надае нам душэўных сілаў, бо ў каласах шапоча Вечнасць. У іх — само Жыццё выспельвае Будучыню нашу. І хай заўсёды ў вас будзе нагода парадавацца таму, што на зямельцы нашай — шчодрая ніва, добры ўраджай, і працуюць на ёй шчаслівыя людзі. А каб узгадаць, як няпроста раней даставаўся хлеб нашым продкам — зайдзіце ў інтэрнэце на сайт пісьменніка Валерыя Сарокі. Там ёсць у раздзеле “Відэа” і відэафільм “Обряд Зажинки”, пра які я згадаў. Магчыма, некаму спатрэбіцца: бо і ў беларускіх суполках замежжа цяпер ладзяцца і Зажынкі, і Дажынкі.

Мікола Котаў, г Мінск

Ад рэдакцыі. На тым жа сайце пісьменніка Валерыя Сарокі можна паглядзець відэафільм “Зямля, якая дае мне сілы” (2012) — пра самога Міколу Котава: харэографа й фалькларыста, ганаровага жыхара горада Турава.