Усходнi форт — асаблiвая старонка ў гiсторыi абароны крэпасцi. Гэты рубеж стаў апошняй апорай яе абаронцаў. Пасля вераломнага нападзення на крэпасць тут знайшлi ўкрыццё каля 400 чалавек. Iх згуртаваў у тры роты i ўзначалiў легендарны маёр Гаўрылаў. Кожнай роце быў адведзены ўчастак абароны, памiж iмi ўстаноўлена тэлефонная сувязь... Як развiвалiся далей падзеi, раскажуць экскурсаводы i шматлiкiя матэрыялы экспазiцыi.
Канцэпцыя экспазiцыi, а пасутнасцi яшчэ аднаго музея на тэрыторыi Мемарыяльнага комплексу «Брэсцкая крэпасць-герой» выспявала на працягу дзесяцiгоддзяў. Назапашвалiся ўспамiны ветэранаў, архiўныя звесткi, даследаваннi навукоўцаў. I месца для яго было вызначана загадзя — Усходнi форт. Вось толькi правесцi рамонт, рэстаўрацыйныя работы ўдалося нядаўна, у асноўным дзякуючы сродкам, якiя выдзелены з бюджэту Саюзнай дзяржавы. Яшчэ вясной тут вялiся работы па добраўпарадкаваннi. На рэспублiканскiм суботнiку прадстаўнiкi абласнога i гарадскога выканкамаў пасадзiлi тут лiпавую алею. Зараз тэрыторыя i сам музей цалкам гатовыя прымаць першых наведвальнiкаў.
Пры гэтым ёсць магчымасць паглядзець не толькi экспазiцыю, але i сам Усходнi форт, якi складаецца амаль з сотнi памяшканняў. Дарэчы, толькi дзясятая частка з iх, прыкладна 420 квадратных метраў, адведзена пад музейныя пакоi. Працягласць экскурсii складае паўтары гадзiны. Яе маршрут праходзiць не толькi ўнутры форта, але i звонку, прадугледжаны час на агляд мемарыяльнай зоны.
Адна з залаў экспазiцыi прысвечаная гiсторыi Усходняга форта. На ўваходзе наведвальнiкi адразу заўважаць чырвоную цэглу, якая сама з'яўляецца гiстарычнай каштоўнасцю. На цаглiнах можна разгледзець даты вытворчасцi, тады было прынята iх наносiць, — з 1864 да 1869-га. Яшчэ падчас прэзентацыi канцэпцыi новага праекта намеснiк дырэктара па навуковай рабоце мемарыяльнага комплексу Ларыса БIБIК назвала Усходнi форт вельмi каштоўным у сэнсе вывучэння ўмацаванняў ХIХ стагоддзя: «Хуткае развiццё наразной артылерыi прадыктавала патрэбу будаваць, мадэрнiзаваць i ўмацоўваць падобныя збудаваннi. У гэтым сэнсе форт — ключык да таго, што Брэсцкая крэпасць з бастыённага тыпу была пераўтвораная ў фортавую».
Але ж галоўная тэма экспазiцыi — абарона Усходняга форта ў чэрвенi 1941 года i лёс яго абаронцаў. Гэтай тэме прысвечаны экспанаты ўнутры i ўнутрыфортавая тэрыторыя, якая ўтварыла мемарыяльную зону памяцi. На апошняй увекавечаны iмёны многiх герояў абароны.
У адной з залаў размешчаны сцяг 393-га асобнага зенiтна-артылерыйскага дывiзiёна 42-й армii. Цiкавая гiсторыя гэтага штандара. Малодшы сяржант Радзiвон Семянюк разам з таварышамi загарнулi сцяг у брызент, паклалi ў вядро, якое знайшлi ў канюшнi, а потым закрылi яшчэ адным цынкавым вядром, i так закапалi ў адным з казематаў. Цалюткiм, без бачных пашкоджанняў сцяг быў адкапаны ў 1956 годзе. I аказалася, што гэта адзiны з баявых сцягоў музея абароны крэпасцi, якi захаваўся ў такiм добрым стане, ад астатнiх былi знойдзены фрагменты. «Сцяг вырашана перамясцiць сюды, у новую экспазiцыю», — адзначыла Ларыса Бiбiк.
Бамбардзiроўцы форта прысвечаная яшчэ адна зала экспазiцыi. Ёсць дакументальныя сведчаннi гэтай драматычнай старонкi абароны, яны прадстаўлены ў выглядзе нямецкiх данясенняў. У адным з iх гаворыцца: «29.6. з 8.00 авiяцыя скiнула многа 500-кiлаграмовых бомбаў, аднак безвынiкова. Такiм жа безвынiковым аказаўся новы iнтэнсiўны артабстрэл Усходняга форта танкамi i штурмавымi гарматамi, нягледзячы на тое, што сцены ў асобных месцах былi разбураны. Пасля паўдня авiяцыя зноў стала скiдваць 500-кiлаграмовыя бомбы. Калi пры гэтым была скiнутая 1800-кiлаграмовая бомба, рускiя памякчэлi». Так выглядала гэтае пекла вачыма працiўнiка. Можна ўявiць, што рабiлася ўнутры. Дарэчы, вядомыя памеры той памянёнай гiганцкай бомбы: 3.50 на 60 сантыметраў. Для таго каб трапiць дакладна ў форт такiм боепрыпасам, шукалi лётчыка-аса. А сам форт немцы абкладвалi белымi прасцiнамi, каб пiлот бачыў цэль. Ад выбуху дрыжэлi i лопалiся шыбы ў горадзе.
Вядома, цэнтральнай фiгурай абароны Усходняга форта з'яўляецца Пётр Гаўрылаў. Гэтага чалавека заўсёды згадваюць у кантэксце гераiчнай абароны крэпасцi. Яго заслугi прызнаваў i непрыяцель. У баявым данясеннi камандзiра 45-й пяхотнай дывiзii генерал-лейтэнанта Шлiпера афiцэра называюць «душой супрацiўлення». Пётр Мiхайлавiч i быў тым самым «невядомым маёрам», якога ў канцы чэрвеня нi сярод загiнулых, нi сярод палонных савецкiх воiнаў немцы не знайшлi. Ён трапiць у палон 23 лiпеня. А да гэтага будзе абараняцца. Спачатку ў складзе трох рот. Потым з астаткамi групы ў 12 чалавек з трыма кулямётамi, а ў канцы — калi застанецца адзiн. I толькi параненага, зусiм знясiленага яго знойдуць 23-га чысла. Сяргей Смiрноў у сваёй кнiзе «Брэсцкая крэпасць» так апiсаў момант захопу ў палон: «Палонны маёр быў у поўнай камандзiрскай форме, але яго адзенне ператварылася ў лахманы, твар быў пакрыты сажай i пылам, аброс барадой... Гэта быў ў поўным сэнсе слова шкiлет, якi абцягнуты скурай. Да якой ступенi дайшло змардаванне, можна было меркаваць па тым, што палонны не мог нават зрабiць глытальны рух: у яго не хапала на гэта сiл, i дактарам давялося прымянiць штучнае харчаванне, каб выратаваць яму жыццё. Але нямецкiя салдаты, якiя бралi яго ў палон i прывезлi ў лагер, расказалi ўрачам, што гэты чалавек, у чыiм целе ледзьве трымцела жыццё, усяго гадзiну таму, калi яны засталi яго ў адным з казематаў, у адзiночку прыняў бой, кiдаў гранаты, страляў з пiсталета, забiў i паранiў некалькi ворагаў».
Менавiта Сяргей Смiрноў дапамог герою аднавiць яго добрае iмя. Пасля выступленняў пiсьменнiка Гаўрылаву вярнулi званне i ўзнагароды, якiх пазбавiлi без падстаў, а пазней прысвоiлi званне Героя Савецкага Саюза. Пётр Мiхайлавiч пражыў жыццё ў Расii, а пасля смерцi завяшчаў пахаваць сябе ў Брэсце.
Дырэктар мемарыяльнага комплексу Рыгор БЫСЮК расказаў, што сёлета не будзе традыцыйнага масавага мiтынгу-рэквiема i гiстарычнай рэканструкцыi ў ноч на 22 чэрвеня. Замест iх адбудзецца ўшанаванне памяцi, ускладанне вянкоў, аўдыятрансляцыя загадзя падрыхтаванай праграмы. Адкрыццё новай экспазiцыi запланавана на 15 гадзiн 23 чэрвеня.
Святлана ЯСКЕВIЧ
Мерапрыемства праводзіцца на добраахвотнай аснове.
Не выявіць ні секунды абыякавасці.
