Кожны раз, калі бярэшся пісаць пра кнігі з «традыцыйнай для паэзіі тэматыкай», кшталту Радзімы, кахання і, канешне ж, прыроды, ёсць адчуванне нейкай стомленасці, бо чакаеш бясконцага, як гарызонт, паўтарэння адных і тых жа канструкцый: калі не слоўных, то эмацыянальных. Часам, вядома, гэтыя чаканні не апраўдваюцца, і тэма зварочвае з прамога шляху ў які-небудзь вобразна-метафарычны рад. Гэта ўжо асаблівае свята.
Але ў дадзеным выпадку давялося сутыкнуцца з кнігай, у якой і вобразнае адлюстраванне праз прыроду, і эмацыянальная рэакцыя на яе, і філасофскае напаўненне самога паняцця «прырода» так па-майстэрску даведзена да абсалюту, што пазбаўляецца ўсяго звыклага чытацкаму воку.
Зборнік Валянціны Аксак «Кава ў арліным гняздзе» («Кнігазбор», 2019) пачынае расплюшчваць нечаканасцямі вочы чытачам ужо з назвы. Спачатку яна проста падаецца незвычайнай, але чытаеш анатацыю, і на цябе абрушваецца адзін слой расшыфроўкі, а пасля — яшчэ і яшчэ больш. Гэта восьмая кніга Валянціны Аксак, і ў анатацыі для падкрэслівання сімвалізму згадваецца, што арлы падчас шлюбных гульняў «выкрасаюць у небе абрысы васьмёрак». Праз гэтую інфармацыю і паўсядзённую ўстаноўку таго, што кава — атрыбут раніцы, счытваеш з назвы кнігі неверагодную метафару з рамантычна-інтымным кантэкстам. Далей, сустракаючы гэты вобраз у кнізе не аднойчы, счытваеш яшчэ і супастаўленне дому і чагосьці дзікага, чалавечай паўсядзённасці з сілай, што не ведае руціны, хаця і паўтарае адладжаныя сістэмныя цыклы кожную хвіліну, дзень, год.
Цікава, як абсалютная прыродная накіраванасць вершаў пазбягае і фальклорнага адухаўлення, і прамой пейзажнасці.
Аўтарка бачыць замест пейзажа сапраўдную мову — знакі, сімвалы, пасланні, быццам чытае магічную кнігу. Гэта ўвасабляецца і ў яскравай колеравай насычанасці тэкстаў. Валянціна Аксак быццам вучыцца не толькі чытаць гэтую мову, але і размаўляць на ёй у вершах. Апісанае ў анатацыі зліццё голасу паэта з навакольнымі гукамі раз-пораз адбываецца літаральна. Аўтарка ідзе далей за птушыную мову — у мову ўсяго навакольнага — і ў ёй дасягае майстэрства не проста гаварыць, а маляваць поўны відэавобраз, які ўспрымаецца візуальна, гукава, сэнсава, трыма словамі.
углыб
Гонта.
Ганак.
Грунт.
У кнізе сапраўды шмат птушыных вобразаў, і больш за ўсё — арлоў. Гэты вобраз ужо ў першых вершах выяўляе сваю шматслойнасць: і чалавек, і агульнапрыродная моц, найвышэйшы назіральнік. Вечныя вагі паміж чалавечым і прыродным працягваюцца і адбіваюцца ў нешматлікіх цялесных вобразах. Цела — носьбіт і абмежавальнік прыроднай сутнасці.
Уцёкі ад дзікае слівы
ў завінены рай
сталіся бегам
па трэнажорнай дарожцы.
Дрот ад датчыка пульсу
спутаў ногі,
стоп-кадрам завіс
заваконны пейзаж,
прытупілася яркасць малюнка,
і паветра згусла,
як застылая манная каша.
Прыкладна ў сярэдзіне зборніка з’яўляецца своеасаблівае тлумачэнне такога балансу — хрысціянскія вобразы: вершы займае прастора і час Вялікадня. Аўтарка доўга і ўдумліва ўзважвае тэму смерці: у адзінае цэлае звязваюцца нябесна-паветраныя вобразы і карані чалавечага жыцця — памяць пра сваякоў.
Бліжэй да другой паловы зборніка менавіта з тэмы Вялікадня пачынаецца больш «чалавечная», менш метафарычная частка. Тут знаходзяць адбітак разважанні аўтаркі, стасункі з іншымі. Часам гэта падаецца зусім проста, быццам дзённік: сны, падзеі, фантазіі, думкі, успаміны.
У гэтым дзённіку шмат асцярожна-жаночага, схаванага, сцішанага і вельмі традыцыйна-жаночага. Таксама як і тэма кахання, якая не лезе на вочы, а застаецца адчуваннямі, намёкамі ў вершах. Але пытанне жаноцкасці, прысутнасці і заўважнасці жанчын у светабудове займае Валянціну Аксак асабліва, што яскрава заўважна ў вершы пра «блудную дачку»:
Галоўнае ж у іншым.
што ў нас бывае,
калі Бог пасылае
толькі дачок?
Як тут тады
выглядае
са спадчынай,
блудам,
вяртаннем да бацькі
старэйшай — малодшай?
На шчасце, зборнік пазбаўлены відавочнага і трывіяльнага кампазіцыйнага рашэння з сезонамі года, але вобразы і развагі ў ім перажываюць своеасаблівы жыццёвы цыкл. Можна лічыць, што кампазіцыя закальцоўваецца, але гэта адбываецца за кошт расшыфроўкі вобразаў, сэнсу, які счытваецца.
Вось проста зараз
ён нясецца нада мною,
якісьці велізарны
нетутэйшы птах,
і так вяшчуе свету
сваю неверагодную,
нікім дагэтуль
не сказаную захопленасць
пазнаным краем,
што ўздрыгваю
і спрабую адлучыцца
ад звычаёвых нораваў
і іншае
мільён гадоў таму
збуцьвелай трасцы.
Адчуванне вечнага назіральніка пацвярджаецца ў апошнім вершы. І, добра ўчытаўшыся, разумееш, наколькі цесна і гарманічна ён звязвае ўсе астатнія тэмы і эмоцыі, якімі прасякнуты тэксты кнігі. «Кава ў арліным гняздзе» Валянціны Аксак аказваецца сапраўдным падручнікам птушынай мовы — не зусім у фразеалагічным значэнні. Той мовы, якой напісана кніга прыроды, чалавечай сувязі з ёй і адрознасці ад яе.
Дар’я СМІРНОВА
Сумесныя праекты ядзерных тэхналогій.
У парадку дня — зацвярджэнне Канцэпцыі нацбяспекі і Ваеннай дактрыны.