Безэквівалентная адзінка: чаму нельга «перакладаць» паэзію на мову прозы

Безэквівалентная адзінка: чаму нельга «перакладаць» паэзію на мову прозы

Той факт, што нам так жыццёва неабходна канверсаваць усё складанае ў фармат простых слоў, звязаны з абсалютна натуральнай запраграмаванасцю нашага мозга на эканомію інтэлектуальных рэсурсаў: мінімум высілкаў — максімум прадуктыўнасці. Але ёсць на свеце рэчы, якім такая канвертацыя строга супрацьпаказана, і паэтычны твор — адна з іх.

Магчыма, хтосьці з вас натрапляў у сеціве на фота рэкламнай шыльды з надпісам па-кітайску і цалкам анекдатычнай спробай яго перакладу на іншую мову? Дык вось, гэтае фота (гл. на наступнай старонцы) — найцудоўнейшая ілюстрацыя таго, як я бачу спробы «перакладу» паэзіі на мову прозы (N. B.: маецца на ўвазе не мастацкая проза, а непаэтычная мова ўвогуле).

Манэ ў чорна-белай рэпрадукцыі
Каб карэктна і поўна апісваць нейкі аб’ект, сістэма апісання павінна максімальна прыпадабняцца да яго ў сваіх характарыстыках. Напрыклад, малапрадказальны, зменлівы аб’ект вымагае гнуткай сістэмы апісання, стабільны і жорсткі — строгай і несупярэчлівай. І хаця функцыя паэзіі — стваральная, а не апісальная, матэрыя, з якой яна мае справу (чым бы яна ні была па факце), мяркуе наяўнасць семіятычнага інструмента, прыдатнага для працы з нюансам, паколькі якасная нюансіроўка — аснова асноў у любой форме мастацтва і паказчык прафесіяналізму мастака. Паэзія ў гэтым сэнсе — высокатэхналагічны і высокадакладны прыбор, які фіксуе мінімальныя зрухі быцця. Кожны нюанс структуры верша — невыпадковы, паэт дабіваўся яго падобна таму, як мастак дабіваецца патрэбнага адцення і тэхнікі мазка, каб зрабіць акурат такое — і ні на грам іншае — уражанне. Пры «перакладзе» на мову прозы нюанс не мае шанцаў захавацца, таму што ён — у самім наскрозь паэтычным мастацкім рашэнні. Пераказваць паэзію прозай — гэта ўсё адно што намагацца перадаць усё багацце колеравай палітры і тэкстуры, скажам, «Стагоў сена» Манэ ў чорна-белай рэпрадукцыі.

«Гениальный порядок обычных слов…»
Яшчэ адна прычына хаваецца ў прынцыпах паэтычнага формаўтварэння. Стандартнае непаэтычнае выказванне будуецца планамерна, як дом з цаглінак, вытрымліваючы ў сваім станаўленні лінейныя законы разгортвання інфармацыі. У паэзіі гэта не працуе. Звычайнае выказванне можа дазволіць сабе быць сэнсава дыскрэтным, паэтынае — не. Паэзія — гэта пра «цэльнакройнасць» маўлення, калі немагчыма «выразаць» з тэкставай канвы ніводны элемент, каб пры гэтым не пашкодзіць усю яе цалкам. Паэзія — не лінейная, а цыклічная з’ява: яшчэ не пачаўшы, ты ўжо прадчуваеш, чым усё скончыцца, таму што ні пачатку, ні канца як такога тут няма. Вось, напрыклад, як працуе звычайнае маўленне: адсюль дастаў, сюды ўставіў, тут памяняў месцамі, там перапісаў — можна стварыць хоць сто сінанімічных варыянтаў аднаго і таго ж тэксту, якія будуць адрознівацца тымі ці іншымі дэталямі, і ўсё будзе прыўкрасна. Паэзія ж, на маю думку, патрабуе інварыянтнасці. Вядома, і тут магчымыя перастаноўкі, замены, удакладненні, але гэтыя пошукі павінны ў выніку прывесці да таго адзінага «гениального порядка обычных слов», калі далейшыя пошукі будуць ужо непатрэбнымі і нават недапушчальнымі.
Вось, бывае, круціш нейкі радок, круціш… І нібыта ўсё ў ім добра: словы — не абы-што, думка — на месцы, а не зрастаецца… Можна, канечне, пасадзіць усю канструкцыю на клей і адправіць пад прэс, але стыкі пасля не замажаш. А трэба, каб само зраслося, каб тэкст зажыў, задыхаў. І задачка гэта нетрывіяльная — ажывіць нежывое. Часам дастаткова аднаго слова, аднаго знаку прыпынку або інтанацыйнага штрыха, каб наступіла жаданая «хімічная» рэакцыя. Так, паэтычнае = жывое, трапяткое, цэльнае. Што застанецца, калі пазбавіць тэкст паэтычнасці? Руіны слоў, што страцілі сувязное дыханне свайго «геніяльнага парадку».

Сэнсы, якія не раскладваюцца на «элементарныя часцінкі»
«Перакладаючы» паэтычны твор на мову простых слоў, лагічна задацца пытаннем: а што, уласна, мы «перакладаем»? Тэорыя глыбінных структур Ноама Хомскага (у межах напрамку генератыўнай лінгвістыкі) гаворыць, што любое выказванне ў аснове сваёй уяўляе ўніверсальную сэнсавую структуру тыпу NP + VP, дзе NP (noun phrase) — гэта суб’ект дзеяння (у нелінгвістычным сэнсе), а VP (verb phrase) — само дзеянне, і што любы сказ насамрэч грунтуецца на такой элементарнай схеме і можа быць зноў зведзены да яе шляхам адмысловых трансфармацый. Так, павярхоўнай (фармальнай) структуры выказвання супрацьпастаўляецца глыбінная, сутнасная. У самай простай форме гэта выглядае так: напрыклад, глыбінная структура словазлучэння птушыныя спевы — птушкі спяваюць; кніга пішацца аўтарам — аўтар піша кнігу і г. д.
У праекцыі дадзенай канцэпцый на сферу семантыкі гэта будзе абазначаць, што ўсё мноства нават самых складаных выказванняў можа быць прадстаўлена ў выглядзе «элементарных часцінак» сэнсу, на аснове якіх яны і ўзнікаюць, абрастаючы рознымі фармальнымі нагрувашчаннямі. Але чаму дадзены прынцып не можа быць дастасаваны да паэтычнага выказвання? Ці магчыма сцвярджаць, што раз верш з’яўляецца інварыянтным у сваёй форме, то ён пазбаўлены глыбінных структур, да якіх яго можна спрасціць? І так, і не. Ніхто не стане спрачацца, і я ў тым ліку, што паэтычны твор — складаная канструкцыя са шматлікімі ўзроўнямі прачытання, і ў гэтым сэнсе ён, безумоўна, мае разгалінаваную сістэму глыбінных структур. Толькі структуры гэтыя — іншага парадку: доступ да іх немагчыма атрымаць праз працэдуру спрашчэння. Наадварот, менавіта тая форма выражэння, у якой уцялеснены дадзены твор, з усёй яе складанацю і двухсэнсоўнасцю, з’яўляецца, як ні парадаксальна, найбольш аптымальнай для ўспрымання яго глыбіні.
Перакладаючы непаэтычны тэкст, мы, на пэўны час максімальна абстрагуючыся ад яго формы, якраз звяртаемся да тых самых ядзерных сэнсавых структур, універсальных для ўсіх моў, каб на іх аснове перастварыць гэты ж тэкст ужо на сваёй мове. Інакш кажучы, мы перакладаем не словы, а сэнсы, якія вычытваем па-за словамі. І менавіта элементарныя сэнсы, якія ляжаць у падмурку любога выказвання, паддаюцца канвертацыі ў простыя фармулёўкі. Тады ўзнікае пытанне: што можа быць «перакладзена» ў паэтычным творы, калі ўсе яго глыбінныя структуры выяўлены непасрэдна ў самой форме тэксту, зрошчаны з ёй? Відаць, ёсць у сусвеце асобыя кшталты сэнсаў, якія не раскладваюцца на «элементарныя часцінкі», а нараджаюцца ўжо цэласнымі ў адмысловым, «шчаслівым» збегу гукаў, слоў, рытмаў. Яны невідочна прысутнічаюць паміж радкоў, ажыўляючы іх, як душа — цела. Яна — не самі словы, але яна прыходзіць і жыве ў іх, калі словы — «тыя самыя». А перакладаць паэзію — усё адно што чэрпаць ваду рэшатам.

Ілюзія простасці
Нарэшце, паэзія, як ні круці, — з’ява эстэтыкі. Яна паклікана не толькі паказваць нам новыя далягляды пазнання, але і насалоджваць нашы пачуцці, вучыць найвышэйшым формам прыгажосці. Мы прывыклі думаць, што асалода — гэта пра раслабленне. Ды дзе там! Сапраўдная асалода — гэта засяроджаная работа душы і цела, калі распазнаванне найдрабнейшых нюансаў і адценняў прадмета дасягае такой канцэнтрацыі ў моманце, што д орыць успрымальніку інтэнсіўнае перажыванне сутнасці гэтага прадмета. Навошта пазбаўляць сябе гэтага перажывання, шукаючы вызвалення ў ілюзіі простасці?
Мяне часта бянтэжаць просьбай патлумачыць, «пра што мой верш». Часам я злуюся, часам — нават іду на ўступкі, часам — адказваю загатаванай фразай аб тым, што «раз гэта сказана паэзіяй, значыць, сказаць гэта па-іншаму немагчыма». Я не лічу, што над паэзіяй трэба трапятаць, як над хрустальнай вазай. Пра паэзію можна і трэба гаварыць, яе трэба разгадваць, трэба хадзіць вакол яе, мацаць, спрабаваць на смак, разбіраць і глядзець, што ўнутры, распавядаць пра яе гісторыі, дзяліцца інсайтамі і асацыяцыямі. Але гаварыць, аб чым яна, — не. Таму што паэтычны твор, калі карыстацца тэрміналогіяй тэорыі перакладу, — гэта безэквівалентная адзінка. І калі вы, прачытаўшы гэты артыкул і не знайшоўшы тут важкіх контраргументаў, усё адно наважыцеся «перакласці» паэтычны тэкст на мову прозы, вас непазбежна напаткае доля аўтараў кітайскай рэкламнай шыльды.

Кацярына МАСЭ