Зоя Літвінава: Гэта мая мова з маёй філасофскай значнасцю сімвалаў

Сама Зоя Літвінава прыйшла ў мастацтва ў перыяд росквіту «суровага стылю». Яна прайшла даволі доўгі, але неверагодна цікавы і насычаны шлях да той «Літвінавай», якую сёння ведаюць і любяць не толькі ў Беларусі, але далёка за яе межамі. Спачатку яна акумулявала ва ўласнай творчасці многія тэндэнцыі савецкага мастацтва 60‑х‑70‑х гадоў мінулага стагоддзя. Пры тым ёй удавалася быць нібы па-за напрамкамі афіцыйных запытаў. Невыпадкова ў канцы 80‑х Літвінава ўвайшла ў склад знакамітага творчага аб'яднання «Няміга‑17». Вытокі ж асаблівасцяў творчага почырку Зоі Літвінавай шмат у чым можна звязаць з атрыманай ёю акадэмічнай адукацыяй, а таксама з засваеннем і пераасэнсаваннем мастацкіх практык Еўропы першай паловы і сярэдзіны ХХ стагоддзя.

Галоўнае ў яе творах — гэта пошук сябе, пошук колеру і пластыкі, кампазіцыі і прасторы. І жывапіс, і малюнак для майстра абсалютна непадзельныя, паколькі ўяўляюць з сябе адзіны працэс фармавання мастацкага вобраза. Пры гэтым, вынаходзячы ўласны свет формаў і знакаў, Літвінава ніколі да канца не парывала сувязі з натурай. Яна не аднойчы падкрэслівала, што ў яе працах няма літаратурнага сюжэту, кожны павінен разгадаць таямніцу самастойна, асабіста — для сябе.

Неад'емным элементам жывапісу Зоі Літвінавай стала золата. Мастакоў, якія ўжывалі ў творчасці такі матэрыял, у гісторыі мастацтваў можна знайсці нямала. У гэтым сэнсе Літвінава не з'яўляецца першаадкрывальніцай. Але тое, як яна гэта робіць і якое значэнне надае золату ва ўласных творах, — заслугоўвае ўвагі. Па-майстэрску ўключанае ў жывапісную канву палатна золата надае аўтарскім выявам дзіўнае, асаблівае гучанне. Бо, па словах самой Зоі Літвінавай, галоўнае ў мастацтве — выражэнне ідэі і духоўнасці.

З аднаго боку, праект «Знакі творчай волі» цалкам да месца назваць своеасаблівым падвядзеннем вынікаў мастацкай дзейнасці Зоі Літвінавай. У ім яна дэманструе максімальную жанравую і тэматычную паліфанію — «зрэз» усяго таго, што было ёю знойдзена, адкрыта і створана за шмат гадоў працы. Але ў той жа час Зоя Літвінава — мастачка, якая і сёння працягвае плённа працаваць. Таму пра які-небудзь фінал дзейнасці казаць рана. Яе мастацтва па-ранейшаму нясе на сабе адбітак моцнай волі, а лепшыя творы становяцца сапраўднай класікай беларускай культуры.

Жывапісныя палотны і акварэлі Зоі Літвінавай і раней захоўваліся ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі. Гэта належнае прызнанне яе як майстра — так проста ў музей працы не прымаюць. Знаходзяцца карціны Літвінавай і ў Цэнтры сучаснага мастацтва ў Мінску. Зрэшты, ёсць яны і ў Траццякоўскай галерэі ў Маскве, у Рускім музеі ў Санкт-Пецярбурзе, у музеях Рыгі, Новасібірска і Бішкека, а таксама ў прыватных калекцыях і муніцыпальных зборах Аўстрыі, Германіі, Італіі, Даніі, Галандыі, Ізраіля, ЗША і Канады. Дарэчы, у 2005 годзе яна была ўзнагароджана ордэнам Міністэрства культуры Францыі. Сама аўтар лічыць мастацтва інтэрнацыянальным і задаволена, што працы разыходзяцца па свеце. Разам з тым, высока шануе нацыянальную школу жывапісу, хоць і лічыць, што школа гэтая яшчэ ў стадыі станаўлення. Але пэўную значнасць ужо набыла.

Зоя Літвінава любіць падрыхтаванага гледача. Яна ўпэўненая, што ў сапраўдных працах заўсёды ёсць філасофія. Вось адно з яе выказванняў:

— Я досыць традыцыйны мастак. Я сузіральнік, якога «сілкуе» рэальнасць, і таму не бачу сэнсу ў тым, каб парываць з ёй сувязі, не бачу падставы адмаўляцца ад фігуратыўнасці, хоць абстрактная форма мне таксама вельмі цікавая. А наогул жывапіс для мяне — гэта ўнікальны сродак для ўвасаблення духоўнай рэальнасці, якая існуе вакол нас, але не бачная вокам.

— А як Вы ставіцеся да такой, нават падвергнутай грэбаванню ў мастацтве, эстэтычнай катэгорыі, як «прыгажосць»?

— Гэта паняцце, сапраўды, неяк сышло з нашага ўжытку, з нашага жыцця. Ну каму ж як не мастаку думаць аб Прыгажосці, ствараць Прыгажосць? Прыгажосць — гэта гармонія. А што за жыццё без гармонii?

Так, у 1986 годзе ў Мінску групай мастакоў было створана арт-аб'яднанне «Няміга‑17». Аднадумцы ставілі перад сабой задачу, як потым заўважылі крытыкі, абнаўлення пластычнай мовы айчыннага жывапісу. На хвалі першых перабудовачных гадоў мастакі ўсіх рэспублік былога Савецкага Саюза, як ніколі раней, адчулі актуальнасць праблемы сваёй нацыянальна-культурнай ідэнтычнасці. Перыяд станаўлення «Нямігі» як адзінага творчага калектыву, фармаванне яе канцэпцыі прыйшліся якраз на тыя гады. Сувязь з глыбіннымі пластамі нацыянальнай гісторыі і культуры мастакі імкнуліся падкрэсліць нават самім імем групы. Няміга — гэта не толькі вуліца, на якой знаходзілася тая майстэрня, дзе нарадзілася ідэя аб'яднання, — гэта яшчэ і назва не існуючай цяпер рэчкі, берагі якой у далёкім 1067-м годзе сталі полем гістарычнай бітвы паміж дружынамі полацкага і кіеўскіх князёў. Бітва на Нямізе апісана аўтарам «Слова аб палку Ігаравым» і менавіта з той падзеяй звязана першая згадка ў старажытных летапісах пра горад Мінск.

Тым не менш, у распрацоўцы нацыянальнай праблематыкі мастакі «Нямігі» ніколі не ішлі ад гістарычнай ці этнаграфічнай тэмы, сюжэту. Рашэнне гэтай задачы яны пераводзілі ў сферу выключна пластычных пошукаў. Усведамленне сваёй нацыянальнай прыналежнасці выяўлялася ў іх імкненні здабыць мастацкую мову, якая пры ўсёй яе сучаснасці была б генетычна звязана з традыцыямі культуры беларускага народа. Ужо на тым, раннім этапе ўдзельнікам «Нямігі» было ўласціва творча арыентаванае стаўленне і да нацыянальнай традыцыі, і да сусветнай культуры ў цэлым.

«Няміга» прынесла ў беларускі жывапіс цікавасць і смак да экспрэсіўнай маляўнічай формы, да асацыятыўнай, метафарычнай гаворкі. Колер заўсёды быў для жывапісцаў гэтай творчай садружнасці асноўным формаўтваральным кампанентам. Іншымі словамі, колер для іх — галоўны сродак у дасягненні глыбіні і змястоўнасці мастацкага вобраза.

У адрозненне ад сваіх больш маладых па ўзросце калегаў Літвінава ўвайшла ў склад аб'яднання ўжо цалкам «спелым» майстрам. Але менавіта ў той час (і хутчэй за ўсё не выпадкова) у яе творчасці адбыліся радыкальныя змены. Яе мастацкае бачанне стала абвострана эмацыйным. Так, Літвінава не адмаўляецца ад фігуратыўнасці. Галоўная яе задача — паслядоўнае пранікненне ў глыбінную сутнасць рэчаў і з'яў. Яна — не мастак канкрэтнага моманту жыцця, а філосаф, спасцігаючы свет. Таму такі арганічны і не банальны ў яе творчасці зварот, напрыклад, да біблейскіх тэмаў альбо да тэмаў кахання, чалавечай адзіноты. Па гэтай жа прычыне той ці іншы творчы прыём, часам зусім «зацяганы» салонным мастацтвам, набывае ў яе палотнах навізну і дзіўную моц ператварэння вобразаў.

Што сілкуе творчасць Літвінавай? Сама яна лічыць, што чалавек, які вырашыў стаць мастаком, павінен памятаць, што мастацтва будзе яго гаспадаром. Адзіным гаспадаром. Што ад многага ў жыцці наканавана будзе адмовіцца.

А можа сіла яе творчасці ў вытоках?

Яна нарадзілася ў вёсцы — у Веткаўскім раёне Гомельскай вобласці. Дзяцінства прыпала на цяжкія ваенныя і пасляваенныя часы.

— У дні вайны любога падпільноўвала гібель, было страшна, — шчырая ў сваіх асабістых успамінах Літвінава. — У пасляваенныя гады не было чаго есці, людзям жылося вельмі цяжка…

І ўсё роўна, дзяцінства ёсць дзяцінства: жыццё і радасць перамагалі, пачуцці былі моцныя і яркія. І было яшчэ нешта вельмі важнае. Нібы спасціжэнне нейкай таямніцы.

— Я расла сярод палёў і вады, — расказвае Зоя Васілеўна. — І прыроду Беларусі я ўспрымаю не іначай як нейкі сімвал. Усё было жывым, рухомым. Часам у бляску вады, у трапятанні лістоты перада мною ўзнікалі, слізгалі, знікалі паветраныя празрыстыя істоты. Я ўсмоктвала ў сябе ўсё: і прыроду, і людзей, і нейкія былі-небыліцы. Вельмі любіла простых бабуль, якія вечарамі збіраліся ў нас дома і расказвалі казкі пра ўсякія цуды. Спявалі, варажылі… Яны прыходзілі пасля працы прыцемкам. З тых часоў на ўсё жыццё змярканне для мяне — асаблівы час. Тут ёсць амаль няўлоўная грань, якая азначае пераход з аднаго стану ў іншы, з адной формы быцця ў іншую. Гэта момант хвалюючы, таямнічы ды інтрыгуючы. Я сама як быццам пераходзіла нейкі парог. Мне было цікава прадугледзець, што за ім. Але было страшна. Я іншым разам хацела, каб гэта працягвалася, але часам уцякала, хавалася… А потым у змесце гэтых казак, апавяданняў, у іх таямніцах мая фантазія, якая стала асаблівым родам дзіцячага яснабачання, стала набываць рэальныя абрысы праз нейкія формы. І я стала маляваць…

Сёння, ужо з’яўляючыся чалавекам з вялікім жыццёвым досведам, Зоя Літвінава ацэньвае сваё творчае юнацтва вельмі добразычліва:

— Я заўсёды мела яснасць, што мне трэба, чаго я жадаю, ніколі не ішла на здзелкі. Таму жыццё маё, скажу сумленна, было даволі складанае. Я скончыла манументальнае аддзяленне Мінскага тэатральна-мастацкага інстытута і таму заказы неяк спрашчалі вырашэнне побытавых пытанняў. А творчыя праблемы я вырашала непасрэдна ў майстэрні — сам-насам з жывапісам. Але я ніколі не рабіла таго, што мне не падабаецца, што не цікава. Цяпер тым больш. Да майго жывапісу трэба прывыкнуць, яго не так проста ўспрымаць. З часам ён набываў усё большае святло, больш яркія фарбы, станавіўся больш святланосным. Гэта звязана з развіццём душы, я думаю. Я чалавек, які цікавіцца міфамі, легендамі, рэлігійнымі тэмамі. Невыпадкова на працягу апошніх 20 гадоў у мяне праходзіць як асноўная біблейская тэма. Жывапіс мяняецца, гэта натуральна. І я заўсёды спрабавала нешта ў сабе адкрыць, нешта пераадолець.

— Ці варта меркаваць, што менавіта такім чынам адбывалася ваша фармаванне як мастака?

— Фармуецца мастак адразу, як толькі пачынае пісаць. Пасля інстытута заўсёды вельмі важна паставіць перад сабою сур’ёзныя задачы. Паколькі ў той час малады чалавек толькі пачынае шукаць сваю тэму, сваю пластычную мову. Тут вельмі важнае развіццё душы. Толькі потым ты рэалізоўваешся ў творчасці. Калі асоба сфармавана, яна можа быць і самабытная. І жывапіс адрозніваецца толькі тады, калі мастак знаходзіць сваю тэму, свае сродкі яе адлюстравання. А калі гэта не выходзіць за рамкі вучнёўства, тады і жывапіс аднолькавы, шэры.

— Як сфармаваўся ваш творчы почырк?

— Для таго, каб мастак знайшоў сваю мову, ён павінен адбыцца як чалавек. А для гэтага неабходна ведаць шмат, чытаць, назіраць прыроду і свет, аналізаваць. Па вялікім рахунку — працаваць над сваёй душой. Без гэтага нічога не бывае. Каб здабыць пазнавальнасць, неабходна столькі пералапаціць усяго! Гэта цяжкая праца. Вернісажы для мяне ўтомныя і малацікавыя. На самай справе чалавек творчы адбыцца можа толькі ў майстэрні. Інакш усё проста раствараецца ў гутарках, ты не можаш засяродзіцца. Цяпер у мастацтве вельмі складаны час, калі няма канонаў. У такі час мастаку, асабліва маладому, цяжка сябе знайсці. У якую краіну ні паедзеш — бачыш набор з некалькіх штампаў, прыёмаў, якія вандруюць па ўсіх карцінах. Калі я ўпершыню трапіла на Захад у 1991 годзе, прайшлася па галерэях, то падумала: навошта мяне запрасілі правесці тут выставу, я ж не проста адрозніваюся — я вырываюся з іх кантэксту, і, напэўна, ніхто не прыйдзе на адкрыццё. Але прыйшло столькі людзей! І я пераканалася, што непадобнасць да ўсіх заўсёды прыцягвае.

— Вашу творчую манеру часта называюць фрэскавай.

— Так, я захапляюся фрэскай, духоўным жывапісам. Мне падаецца, што вышэй за фрэску ў свеце нічога не створана. Фрэскі ды іконы. Я лічу, што гэта рэалістычная манера. Бо мы адлюстроўваем рэальнасць не толькі тую, якую бачым, але і рэальнасць, якую адчуваем, духоўную рэальнасць. Яна ўсюды ёсць, але мы яе адчуваем унутры сябе, сваімі пачуццямі. А як выкажам, гэта ўжо іншая справа. Так што жывапіс мой рэалістычны. Я — рэаліст.

— Напэўна знайшліся б тыя, хто паспрачаўся б з гэтым сцвярджэннем, не пагадзіўся з ім?

— Я не адыходжу ад натуры ніколі. Іншая справа — як я яе перапрацоўваю. Што яна для мяне дае і што праз натуру магу выказаць.

— Я так разумею: вы ў сваіх работах перадаяце тое, якой бачыце гэтую рэальнасць.

— І як адчуваю. Фізічны зрок ва ўсіх аднолькавы. Для мяне важна, якімі сродкамі я гэта выкажу.

— Няхай яны і далёкія па форме ад рэалістычных?

— Так, вядома. Рэальнасць будзе больш цікавая за кошт жыцця. А калі мы спісваем — атрымліваецца муляж. Гэта не зусім правільна.

— Але калі ўзяць выкананыя вамі партрэты, то яны больш рэалістычныя.

— Натуральна. У партрэце я выяўляю характар чалавека. І, вядома ж, партрэт павінен быць падобны да чалавека. Як я яго адчула, што хачу ў ім падкрэсліць, як выказаць гэта — для ўсяго знаходжу пластычнае рашэнне. Для мяне партрэт заўсёды ўяўляў цікавасць, я шмат іх пісала.

— І ўсё ж вас больш ведаюць па фігуратыўным жывапісе.

— Я зменьвалася, але я пазнавальная заўсёды. Зменьвалася ад таго, што перажыла нешта новае, адчула. Мы становімся іншымі з жыццёвым досведам. Я цяпер пішу не прадметны жывапіс, а абстрактны. Але ўсё роўна мяне пазнаюць, таму што гэта мая форма, мой колер, мае пластычныя хады.

— У сваіх работах вы надаяце вялікае значэнне колеру.

— Так, для мяне колер у вырашэнні тэм адыгрывае галоўную ролю.

— Колеры, якія больш за ўсё прысутнічаюць у вашых карцінах, яны неяк сугучныя вам?

— Я люблю святланосныя колеры, жыццярадасныя. Я лічу, што наша жыццё настолькі складанае, што мы павінны дапамагаць людзям знаходзіць радасць у ім. Такая задача мне падаецца актуальнай для мастака.

— У 80‑я гады вас, ды іншых мастакоў, многія не гатовыя былі ўспрымаць. Цяпер змянілася ўспрыманне вашай творчасці?

— Так, вядома. Мы ўжо далёка не маладыя людзі. І калі адбыліся як мастакі, то адбыліся. А не — значыць не. Я была запрошана ў “Нямігу”, калі ўжо стала даволі вядомым і тут, і на Захадзе мастаком. Мы ішлі добрым блокам у тыя гады. А потым прыйшоў час, калі групавыя экспазіцыі сталі не настолькі цікавыя. Больш цікавыя былі персанальныя выставы.

— Што ўсё ж такі паўплывала на выбар вашай творчай манеры?

— Гэта вынік маёй штодзённай працы. Няма таямніцы тэхнікі. Гэта вынік назапашаных хадоў, іх вельмі складана растлумачыць. Жывапіс трэба перажываць, яго трэба адчуваць. Кожны нешта для сябе адкрывае — мы ж усе розныя. Кожны знаходзіць тое, што хоча.

— А ці няма ў вашай манеры імкнення да індывідуалізму? Ці не пераважае над вамі тая акалічнасць, што ваша манера павінна быць адрозная ад іншых?

— Не, усё зусім міжвольна. Гэта не перашкаджае мне. Хоць з 2000 года я ставіла перад сабою іншыя задачы — мне цікава было вырашаць знакавыя рэчы. Я выйшла на іншую пластычную мову. Цалкам іншую, абстрактную, непрадметную. Але яна пазнавальная, гэта мая мова з маёй асаблівай паглыбленай філасофскай значнасцю сімвалаў. Сімвалы ва ўсім свеце паўтараюцца, яны вядомыя. Менавіта таму, напэўна, мастацтва інтэрнацыянальнае. Дзе б ты ні паказваў карціны, людзі, якія цікавяцца гэтым, прачытваюць змест.

— Абстрактны жывапіс стаў для вас асноўным?

— Не. Гэта не значыць, што мяне не цікавіць чалавек. Я па-ранейшаму пішу партрэты. Абстракцыя з часам выпустошвае. Мы можам скаціцца да спрашчэння — гэтага я не хачу. Я не хачу з рэальным светам пакідаць сувязь. Гэта вельмі важна для мяне. Таму што я падсілкоўваюся рэальнасцю, у якой жыву, якую адчуваю. Уласна, гэта і ёсць работа душы.

— Але абстрактны жывапіс як бы пераносіць у іншы свет...

— Гэта вельмі цікава!

— Так можна далёка зайсці…

— Для мяне, як я ўжо гаварыла, вельмі важна не перарываць сувязь з рэальнасцю.

— Давайце пагаворым пра традыцыйнасць. Мастацтва часцяком засноўваецца на канкрэтным месцы, дзе мастак жыве, на атмасферы, звязанай з рэчаіснасцю.

— Мы ўсе — прадукты свайго часу і прадукты свайго месца. Я люблю падарожнічаць, але не магу больш за месяц дзесьці заставацца, мяне цягне на радзіму. Сама я лічу сябе характэрным нацыянальным мастаком. Думаю, што нешта ёсць у маім жывапісе, чым належу да беларускага мастацтва, нягледзячы на маю інтэрнацыянальнасць.

— Былі ж знакамітыя мастакі — выхадцы з Беларусі: Шагал, Суцін…

— Мы цяпер з радасцю гаворым, што тут працавалі такія геніі. Вядома, ідзе ўзаемаўплыў усіх школ. Асабліва ў гэты час, калі мы настолькі звязаны са светам. Цяпер беларускія мастакі іншыя, іх часам не адрозніш ад заходнееўрапейскіх. Мне падаецца, надаваць вялікае значэнне гэтаму не трэба. Калі мастак стане больш значным, то ён стане яшчэ больш нацыянальным.

— Чаго больш у вашых работах: вобразнасці ці фігуратыўнасці?

— Вобразнасць павінна прысутнічаць у кожнай рабоце. Калі паставіў задачу, павінен яе вобразна вырашыць. І яшчэ. Не трэба падзяляць этапы мастака. Усе задачы, якія ставіш і вырашаеш, — розныя. Абстрактны жывапіс таксама нясе ў сабе вобразны пачатак, але вобразы ў яго іншыя, не рэальныя. Апошнія гады я стала пісаць кветкі. Раней мне падавалася, што гэта сумна. А цяпер стала гэта рабіць, і мне вельмі цікава. Гэта як штодзённыя практыкаванні для піяністкі, але іх можна выконваць вельмі творча.

Паўтаруся, але яшчэ раз скажу: я вялікае значэнне надаю колеру — умоўнай мове жывапісу. Таму што гэта — цэлы свет, свая рэальнасць на палатне. Невыпадкова ў мяне ў канцы 80‑х з’явілася ў жывапісе золата. Я ўводжу яго як элемент сонца, як энергетыку духу. Побач з золатам трэба пакласці такі колер, які б вытрымаў гэты моцны, яркі, энергетычны акцэнт. Жывапіс стаў больш умоўны, больш насычаны колерам.

— Вы лічыце, што ў абстрактных работах больш філасофскага асэнсавання?

— Так, там свая філасофія. У адной з маіх работ свет духоўны — свет неба і свет зямлі. Але як гэта адлюстраваць? Як знайсці канкрэтную рэальную пластыку? Тут вельмі важная падрыхтоўка, агульныя веды: філасофія, адукаванасць, начытанасць.

— Ці можна сказаць, што ў сваіх работах вы больш інтэрпрэтуеце?

— Так, я інтэрпрэтую, я ніколі не спісваю. Нават калі пішу з натуры пейзаж. Я перасоўваю, магу нешта прыбраць, без гэтага немагчыма. Ідзе творчы працэс.

— Вось вы гаворыце, што чыста ілюстрацыйна не пішаце. Іншыя таксама адыходзяць ад ілюстрацыйнасці. Усё ж такі ёсць ці няма злоўжыванне стылем?

— Я лічу, што гэта дрэнна, калі мастак працуе на знойдзеным раз і назаўжды прыёме. Якасць маіх работ у тым, што ўвесь час стараюся адыходзіць ад аднаго прыёму. Імкнуся знайсці незвычайнае арыгінальнае рашэнне. Для мяне самой вельмі важна, каб не было шаблону. Але вельмі многія карыстаюцца гэтым. Мастацтва такі складаны шлях прайшло на працягу стагоддзяў, што цяпер трэба вывернуць душу, каб знайсці сваё аблічча. Задача незвычайна складаная. І калі мастак знайшоў сваю мову, тэму і інтэрпрэтуе яе па-рознаму, гэта ўжо дасягненне для яго.

— Беларускі жывапіс якога якаснага ўзроўню дасягнуў? На якой ён цяпер стадыі, па-вашаму?

— На добрым узроўні. Цяпер беларускае мастацтва вельмі каціруецца. Беларуская школа набывае значнасць. Але школу робяць індывідуальнасці. Кожная асоба прыўносіць у гэтую школу сваю непаўторнасць. Пакуль мастак працуе, ён спадзяецца, што напіша нешта вельмі важнае. Я думаю, калі работа душы не спынілася, калі ты жывы ўнутры, ты здольны ствараць і тварыць.

— Вы шмат бачылі, доўга працавалі за мяжой. У якім стане, у параўнанні, знаходзіцца наша выяўленчае мастацтва?

— Я лічу, што наша мастацтва, можа быць, самае цікавае на постсавецкай прасторы.

Зоя Літвінава верыла і верыць, што прыгажосць выратуе свет. Так, выстава «Знакі творчай волі» — сума ўсіх яе шматгадовых пошукаў і знаходак. У гэтай юбілейнай экспазіцыі, няма сумневу, сабрана лепшае, што створана аўтарам за апошнія чатыры дзесяцігоддзі. І няхай велізарную і па-свойму вельмі выразную частку творчасці мастачкі — манументальны жывапіс (а гэта роспіс і габелены) — на выставе не прадставілі, але адчуванне манументальнасці многіх вобразаў і прыёмаў суправаджала гледача, прымушаючы здзіўляцца. На шэрых сценах музейных залаў гарэлі выхапленыя святлом палотны, на многіх з якіх ззяла золата. У Літвінавай прысутнасць у працах золата — фірменны знак i адметнасць яе індывідуальнасці. Золатам яна адлюстроўвае святло і колер, робячы беларускі жывапіс яркім і гучным, парушаючы ўяўленне пра яго сціплы і стрыманы каларыт.

Веніямін Міхееў