Віктар Стрыжак. У Радзімы вечны даннік, вечны катаржнік душы…

Нельга забыць тыя змрочныя красавіцкія дні. Зранку ў рэдакцыі «Маладосці», як пярун, ляснула жахлівая вестка: памёр Віктар Стрыжак — таленавіты беларускі паэт і журналіст, пастаянны аўтар і сябра юнацкага часопіса.

---

Памёр раптоўна, у сваю саракавую вясну. Па нейкай справе зайшоў у выдавецтва «Мастацкая літаратура», на калідоры злёг і сканаў у адначассе. І не зменшыць, не суцішыць боль непапраўнай страты, хоць з  таго злавеснага дня прайшло ўжо чвэрць веку. Няўрымслівы і  неўтаймоўны па натуры, Віктар доўгі час працаваў карэспандэнтам у самым чарнобыльскім пекле — у знешне спрыяльнай і зялёнай Ветцы. Пра сваё хворае сэрца маўчаў, не прызнаваўся. Радыяцыя дагнала паэта ўжо ў Мінску, дзе ён пражыў крыху больш за год, і сёння зусім па-новаму ўспрымаюцца яго шчымлівыя і балючыя, поўныя тужлівага прадчування радкі:

Гэй, браты мае ў бядзе,

Гэй, чарнобыль-сёстры,

На якой стаіць вадзе

Той зялёны востраў,

 

Дзе змаглі б мы чыста жыць

З іншымі у згодзе?

Пазіраю на крыжы:

Смерць за намі ходзіць…

 

Плача Ветка без віны

Маткай вінаватай…

 А ў маны свае званы:

Мірны атам…

У зялёнай Ветцы гэты «мірны атам», як і скрозь на Беларусі, адсвяткаваў свой злавесны Першамай. На зямлі, густа пасыпанай радыеактыўным попелам, Віктар Стрыжак усё  ж знаходзіў сілы і мужнасць пісаць цудоўныя вершы і пра бацькоўскі край — «бусловы, шпачыны», і пра «валуны мяшчанства», урэшце, пра каханне і  «вэлюм бальны». Ён і  нарадзіўся ў 1955 годзе, 19 студзеня, у самыя калядныя завеі і маразы, тут непадалёку  — у  вёсцы Заспа Рэчыцкага раёна. Скончыў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, працаваў настаўнікам, мастаком-афарміцелем, журналістам. За сваё кароткае жыццё паэт выдаў усяго дзве кнігі вершаў — «Даннік» і «Рэха журбы», якія, аднак, сталі адметнай з’явай у беларускай паэзіі. Лёс наогул ніколі да яго не быў літасцівы, а тут яшчэ Чарнобыль, розныя жыццёвыя нягоды, таму і крыўдна, што магутны і светлы лірычны талент не раскрыўся да канца. Чамусьці так найчасцей і здараецца, калі, на бяду сабе, творца прымераў капялюш ад Бога.

Позняй восенню 1993 года Віктару Стрыжаку, перасяленцу з чарнобыльскай зоны, далі кватэру ў мікрараёне Малінаўка, і, ледзь абжыўшыся на новым месцы, ён адразу прыбег у рэдакцыю часопіса «Маладосць» — шукаў сабе працу, ды і сяброў, знаёмых меў тут багата. Не дужа высокааплатная пасада  — карэспандэнт аддзела навін — знайшлася ў газеце «Добры вечар», і з гэтага часу бачыліся мы пастаянна, таму што абедзве нашы рэдакцыі месціліся на адным паверсе. Каля «маладосцеўскага» акна ў калідоры стаяла драўляная лаўка, Віктар укараціў яе нажоўкай, і сюды на «агеньчык» пачалі збірацца пісьменнікі, журналісты, аўтары часопіса, які ў лепшыя свае часы меў наклад амаль 20 тысяч асобнікаў. Дым ад цыгарэт вісеў настолькі густы, хоць ты сякеру чапляй, нават раз ці два падняла трывогу аўтаматычная пажарная сігналізацыя. Пасля трагедыі Віктаравага жыцця драўляная лаўка ўмомант апусцела, вясёлыя пасядзелкі каля акна перапыніліся.

Ён цудоўна ведаў беларускую паэзію, з многімі паэтамі сябраваў, чытаў чужыя вершы па памяці, і, зразумела, размаўляць з такім дасведчаным чалавекам было прыемна і цікава. Аднойчы нам разам давялося стаць удзельнікамі сустрэчы з чытачамі «Маладосці» ў адным мінскім тэхнікуме, дык мы з Анатолем Казловым былі здзіўлены і  ўражаны. Свае ўласныя вершы, асабліва «Ачакаў. Туман», наш сябра чытаў так здорава і натхнёна, што студэнты доўга не адпускалі яго з падмосткаў. Энергія душы і сэрца, унутраны ўздым, страснасць дасягнулі найвышэйшага напалу, і  акурат у той момант мне і падумалася: а ты, хлопец, валодаеш каштоўным боскім дарам — вызначальным для паэта тэмпераментам халерыка. Праўда, і верш пра ачакаўскія ліманы, мусіць, не варты быў, каб яго чыталі якім-небудзь прастуджаным дыяканаўскім голасам:

Ачакаў. Туман

Галава мая — туман.

Ля Ачакава

Затуманены ліман

Пад прычалам

Чаўкае.

 

І не ступіш лішні крок —

Бачнасць крохкая:

Заблудзіўся кацярок —

Недзе побач рохкае.

 

Малако над гарадком —

Санаторыем.

Хвалі белыя

Вякоў

П’е пясок

Гісторыі…

 

Там далей —

Эўксінскі Понт,

Сонца над галерамі…

Тут туман,

Ці пар,

Ці пот,

Лярвы з кабалерамі…

Халерычны тэмперамент, надзвычай чуйны да чужога болю, не дазволіў апусціць планку ўласнай паэзіі ніжэй за нейкую знакавую для сябе адмеціну, але ў жыцці паэт быў вельмі сціплы, таму на яго шляху заўсёды стаялі якіянебудзь нялёгкія перашкоды. Дарэчы, пра тую драўляную лаўку каля «маладосцеўскага» акна ён не забываў і тады, калі зусім нямнога працаваў у часопісе «Зрок», які клопатам паэта ўсяго за нейкія паўгода ператварыўся ў культурнае літаратурнае выданне. Шкада, што «Зрок» прадалі з малатка камерсантам, дарэчы, нават не выплаціўшы аўтарам ганарару. Віктар па гарачых слядах выступіў у «Добрым вечары» з артыкулам «Калі прададуць апошняга беларуса?», ды, на жаль, нічога не дапамагло. Паэт надоўга застаўся без працы, пэўнага занятку, знявераны ў людзях, у сабе, і, можа, калі б не прыкрыя абставіны, то і лёс яго склаўся б не так жорстка і трагічна.

Па добрым славянскім звычаі мы, сябры Віктара Стрыжака, з цеплынёй згадваем гэтае светлае, непаўторнае імя і ў жыцці, і ў паэзіі. Ідзе год за годам, а ўсё не верыцца, што яго няма побач з намі. Пустата на душы і ў сэрцы не падманвае: няма. Засталіся вершы — таленавітыя, шчырыя, чыстыя, як сляза. Сам жа паэт, апантаны роднай мовай, горды і непадкупны, кажучы яго словамі, далей і далей адзінока мільгаецца на самым краі непадробнай журбы. Сваю новую і, на жаль, апошнюю прыжыццёвую кнігу паэзіі ён так і назваў — «Рэха журбы». Мабыць, прадчуваў кароткі век, бо адкуль жа гэтая балючая і трывожная назва? Ужо даўнавата прашумела наўсцяж чарнобыльская вясна, пракацілася над разлогамі Беларусі самотна-журботнае рэха. Над зялёнай Веткай і над Рэчыцай, над сівым Дняпром і над роднай гомельскай вёскай Заспа.

У Радзімы вечны даннік,

Вечны катаржнік душы,

Улягаю за гадамі,

А за мной — крыжы…

 

Я да містыкі не схільны,

Але кубліцца спалох

Па начах, калі магілы

Свой чытаюць некралог…

Балючыя і горкія словы на развітанне з Віктарам Стрыжаком надрукавалі «Літаратура і мастацтва», «Добры вечар», «Беларуская ніва». І навекі вечныя паехаў паэт на радзіму, у сваю Заспу. Там, на дняпроўскім адхоне, побач цяпер тры магілы — дзеда, бацькі, іх не абдзеленага боскім дарам унука і сына. Скажыце: ці ж гэта былі выпадковыя радкі? Бядовы сын пабываў на магіле бацькі, і з душы паэта вырваўся шчымлівы, поўны прадбачання верш:

Цішыня.

Перамоўклае веча

Камянёў надмагільных і пліт.

Пад партрэтам

Згасае, як свечка,

Лістапада бярозавы ліст.

І стаю я

Прыгорблена-ціхі,

Бы гняце мяне тая ж пліта…

Рэха журбы, не сціхаючы, коціцца далёка і гучна, нагадваючы кожны раз, што жывая душа рана памерлага творцы спантанна б’ецца і трапечацца ў яго вершах, ашчадна пакінутых нам. Ён наогул стварыў нямнога, але толькі цяпер выяўляецца, што, бадай, ці не кожны яго верш — гэта залацінкі сапраўднай паэзіі. Кніга «Рэха журбы», зрэшты, як і папярэдняя  — «Даннік», напоўнена фарбамі і гукамі роднай зямлі, болем за Чарнобыль, смуткам за тое, што не ўмеем «мы чыста жыць з іншымі ў згодзе». Паэт бачыў, як «чэрствасць топчацца па нервах», і хацеў знайсці той «зялёны востраў», які б на светлай вадзе не стаяў у бядзе. Смутак, журба, здаецца, былі яго вечнымі спадарожнікамі:

Скіну, быццам сандалет,

Смутак свой стаптаны,—

На зямлі пакіне след

Толькі апантаны…

Паэзія Віктара Стрыжака пасапраўднаму вобразная, перасыпаная свежымі метафарамі і алітэрацыямі, нечаканымі, часта асацыятыўнымі, дысананснымі рыфмамі і сугуччамі. Дадаць да гэтага ўсхваляванасць пачуцця, гарачы тэмперамент. Трэба думаць, у яго вершах і імя Сяргея Ясеніна з’яўляецца заканамерна: выдатны настаўнік, вельмі здольны вучань. Трошкі з усмешкай паэт гаворыць пра сябе: «Я — бадзяга даляглядаў сініх». І гэта праўда. Кніга «Рэха журбы» ўмясціла ў сабе і байкальскае неба, і сібірскія прасторы, і блакітную далячынь родных аселіц. Шчырае сэрца поўнілася радасцю: «Ад Сяргея Ясеніна я хварэю бярозамі». Мусіць, ёсць нешта сакральнае, што ён і жыў у Мінску на вуліцы імя вялікага рускага паэта. Нечаканыя рыфмы і сугуччы, яркая метафарычнасць і вобразнасць, дык вось жа яны — хоць  бы і ў гэтым кароценькім вершы «Ноч»:

Веташок атаву косіць,

Стогне ноч у кропе,

Нада мной брывей двухкоссе

І грудзей двухкроп’е…

 

Загайдалі хвалі неба.

Замуцілі воч зіхценне.

Цягнем невад, Цягнем невад…

Паліць смага цела.

Вершаў, прысвечаных каханню, у кнізе «Рэха журбы» шмат, цэлы раздзел — «Вір вачэй», ды ўсе яны вабяць і нязвыклай стылістыкай, і нечаканым усплёскам думкі, і непадробленым, перажытым пачуццём. «Зноў мяне ты затапіла поймай русых валасоў» — вобразна і наглядна. «А грудзі пахнуць грушамі і завяззю грахоў» — яшчэ вобразней і відавочней. Помніцца, акурат на гэтыя, поўныя любоўнай пяшчоты радкі некалі адзін хуткі перасмешнік надрапаў пародыю, дык, прызнацца, было смешна з марнай спробы прынізіць паэта. Няма ў Віктара Стрыжака пустых вершаў, няма халодных, няма абыякавых — балючае сэрца пераплавіла кожную страфу, кожны радок:

Твае лісты —

Маё збавенне

Ад крыўды восені

Былой:

Трымціць у плыні

Слоў завейных

Вясны гаючае святло…

Вось яшчэ адзін, калі можна так сказаць, парадокс паэта. Не стала яго халоднай, слотнай вясною, а любіў ён залатую восень. Любіў шчыра і  самааддана той разумны час, калі «бульбоўнік паляць, быццам бы кадзілам махае восень над маім былым…». Любіў, мусіць, таму, што ў хвіліны маркоты само напрошвалася пытанне: «Жыццё маё, ты дзе хадзіла, што стала горкім, як палын?» Пра тое, што Віктар Стрыжак любіў восень, ведаю не толькі па яго вершах. У кампаніі Валодзі Саламахі мы ездзілі неяк у Вязынку па чорныя грузды, праўда, з нас потым пасмяяліся: хто збірае грыбы ў чыстым полі з невялікімі пералескамі? Аднак гэта не перашкодзіла Віктару адстаць дзесьці ў барвах верасня, заблудзіцца сярод купалаўскіх дубоў, і ў той дзень замест чорных груздоў ён прывёз дахаты вядро чырвоных памідораў — насыпаў нейкі шчодры дзядзька з дачнага пасёлка. Тут вельмі дарэчы згадаць цудоўны верш паэта «Песня пра каня». Толькі адна страфа. «Продкаў дух і дух вякоў разліваюцца па нервах: я не веру, што мой конь — конь фанерны». Варта было заблудзіцца ў бярозавых барвах, і на вочы патрапіўся іншы конь — жывы, рабой масці:

Як ні плач ты

І як ні кляні,

Я ніколі

Не буду з табою.

Восень едзе

На рабым кані,

Паганяючы жоўтай журбою…

Мне здаецца, асеннія матывы ў творчасці Віктара Стрыжака прысутнічаюць зусім прадказальна. Неўтаймоўная журба, непераадольны смутак — гэта стан, уласцівасць збалелай і спакутаванай душы. Ён быў сапраўдным паэтам і таму стаў шчаслівым выключэннем у манатоннай і, здаецца, бясконцай вершаванай эквілібрыстыцы. Конь траянскі і конь рабы скачуць побач. Ці чуе звон капытоў там, у сваёй Заспе над сівым Дняпром, нашчадак «слоў Скарынавых»? Мабыць, чуе, бо ледзь заявіцца восень, і абавязкова на рабым кані, дык у які ўжо раз над магілай Віктара Стрыжака закружыцца журботнае лісце горача шаноўных ім бяроз і клёнаў. Жоўтае лісце — гэта нявыплаканыя слёзы Радзімы, якую паэт любіў самаахвярна і да канца.

Віктар ГАРДЗЕЙ