Наваельня і блізкія адрасы

Наваельня — гэта сёння гарадскі пасёлак у Дзятлаўскім раёне Гродзеншчыны, пры зліцці рэчак Моўчадзь і Ятранка. Інтэрнэт падказвае: паселішча — за 13 кіламетраў да ўсходу ад Дзятлава. Многім, хто ездзіць паяздамі па лініі Баранавічы — Ліда, вядомая й чыгуначная станцыя Наваельня. Вось у тыя мясціны й заглянем, вандруючы па літаратурных адрасах Мірскіх ваколіц.

У санаторыі “Радон”, што прымае гасцей з усяго свету на Дзятлаўшчыне, зусім выпадкова сустрэліся мы з вядомай рускай паэтэсай, празаікам, публіцысткай, перакладчыцай Лідзіяй Грыгор’евай. Прыехала ж яна ў “Радон”, каб падлячыцца, з Лондана, дзе жыве ўжо болей чвэрці стагоддзя. Было ў нас трохі вольнага часу, і пісьменніца запытала: што можна паглядзець з літаратурных, цікавых для яе адрасоў у блізкіх ваколіцах. Тым болей, што збіралася госця праводзіць свой творчы вечар у Мінску. І, відаць, хацела ўразіць публіку веданнем пра Беларусь літаратурную, гістарычную…

Мы шмат з ёй размаўлялі, нешта планавалі. Кагосьці ўзгадвалі са знаёмых пісьменнікаў. Чутнымі мне падаліся й раней знаёмыя яе, Лідзіі Грыгор’евай, вершы — дарэчы, я ўпершыню сустрэўся з паэтэсай і яе мужам і яркім, самабытным літаратарам Равілем Бухараевым яшчэ ў 2009 годзе… Вось адзін з яе вершаў:

Чтоб выйти в сад, не нужно  и предлога,

особенно, когда он у порога

старательно и праведно  возделан,

и потому возлюблен без предела.

Чтоб выйти в сад, не нужно и стараться:

там множатся миры, цветы  плодятся,

там гроздья звездные, огрузнув, вызревают,

и сам Господь с небес их призревает.

Чтоб выйти в сад, достаточно забыться:

отчаяться, очнуться, возродиться —

как дикая лоза в саду нетленном,

стать ласковым — коленопреклоненным.

…Мне хацелася б правесці для яе, духам і сэрцам чутнай да болю розных народаў і краін, чутнай да розных культур, экскурсію ў дзятлаўскай Наваельні. Пра тое думалася тады, у вячэрняй і перадзімняй прасторы аднаго з сімпатычных куточкаў Дзятлаўшчыны. Мяркую, калі б адбылася тая экскурсія, у рускай паэтэсы нарадзіліся б радкі пра Касцёл Найсвяцейшага Сэрца Езуса (пабудаваны ў 1936 годзе), а мо й пра царкву Раства Багародзіцы (1876–1879, якую называюць яшчэ “мураўёўкай”) ці то пра мемарыяльную калону. А мо хто з мясцовых краязнаўцаў распавядзе ў часе той экскурсіі пра мясцовы палац XVІІ стагоддзя… На жаль, ён ужо застаўся толькі ва ўяўленнях, у памяці жыхароў паселішча, якая перадаецца з пакалення ў пакаленне…

Але не атрымалася пакуль што зладзіць такую экскурсію… І я ўжо вось такім чынам, праз нататкі, праз час і Лідзіі Грыгор’евай паўтараю сваё ўласнае веданне пра Наваельню.

Мясцовая сярэдняя школа зберагае там шчымлівую памяць пра дзяцей з розных краін, якія адпачывалі ў Наваельні ў самы пярэдадзень Вялікай Айчыннай вайны. Быў такі драматычны эпізод (гэта калі мераць маштабамі сусветнай драмы пад назвай “Другая сусветная…”), калі на Гродзеншчыне, Дзятлаўшчыне сабралі дзяцей высокіх камуністычных, рэвалюцыйных дзеячаў Еўропы і Азіі. Бацькі ўдзелам у падпольнай рабоце, ваенных дзеяннях пашыралі абсягі пралетарскай рэвалюцыі, а іх дзеці, як яны лічылі, знаходзіліся ў болей бяспечных умовах. Юра Галавін, Юлій Гера, Чжу Мінь, Іонка Чынгелаў, Валодзя Марсін… Музей так і называецца: “Дзеці ліхалецця”. Яго заснавалі з падказкі пісьменніка Вячаслава Адамчыка (ён жа нарадзіўся ў недалёкай, суседняй з Наваельняй Варакомшчыне), які ў 1984 годзе прыехаў на сустрэчу са школьнікамі. Вячаслаў Адамчык — выпускнік Наваельненскай сярэдняй школы. Потым рупліўцы некалькі гадоў збіралі розныя матэрыялы, а пасля прадставілі ўвазе школьнікаў дый ўсіх жыхароў гарадскога пасёлка досыць красамоўную экспазіцыю пра драматычныя часіны, драматычныя выпрабаванні Вялікай Айчыннай…

Пройдзе час — і падзеі ў Наваельні, здзекі фашыстаў над дзецьмі розных народаў, якія не паспелі эвакуявацца ў тыл, стануць асновай для дакументальных фільмаў балгарскіх кінематаграфістаў, многіх часопісных і кніжных публікацый. Кітайцы здымуць у Беларусі некаторыя фрагменты мастацкага фільма “Чырвоная вішня”: пра лёс юнай кітаянкі Чжу Мінь. Дачка аднаго з першых кітайскіх маршалаў, вядомага палітычнага і ваеннага дзеяча КНР — Чжу Дэ (1886–1976), яна прайшла праз выпрабаванне і фашысцкім канцэнтрацыйным лагерам, куды патрапіла пасля Наваельні ў студзені 1944 года. На вялікае шчасце, Чжу Мінь здолела выжыць. З Германіі дзяўчына вярнулася ў Савецкі Саюз. Выйшла замуж. І праз некаторы час аказалася ў сябе на радзіме, сустрэлася з бацькамі. Яна закончыла ВНУ ў Маскве. Выкладала рускую мову ў Пекінскім дзяржаўным педагагічным універсітэце. Паспела напісаць кнігу “Мой бацька Чжу Дэ” — пра маршала, аднаго з кіраўнікоў КНР, які пражыў 90 гадоў. Сама Чжу Мінь пайшла з жыцця на 84‑м годзе жыцця — у 2009 годзе… Кніга “Мой бацька Чжу Дэ” выйшла на кітайскай і рускай мовах.

Чаму б не расказаць Лідзіі Грыгор’евай (а мо й адбудзецца сустрэча на Дзятлаўшчыне, у Наваельні?!) яшчэ пра згаданага ўжо вядомага беларускага празаіка Вячаслава Адамчыка?.. Нарадзіўся ён у 1933 годзе ў Варакомшчыне. Вучыўся ў Наваельненскай сярэдняй школе. Закончыў там сем класаў. Пайшоў працаваць грузчыкам на мясцовую чыгуначную станцыю. І вучыўся ў вячэрняй школе. Пасля — Мінск, вучоба ва ўніверсітэце, праца ў рэдакцыях газет, літаратурных часопісах. Вячаслаў Адамчык стаў вядомым пісьменнікам, ён — аўтар кніг апавяданняў “Свой чалавек” (1958), “Млечны шлях” (1960), “Міг бліскавіцы” (1965), “Дзікі голуб” (1972) ды іншых. У адным з інтэрв’ю сын пісьменніка — паэт, празаік, мастак Адам Глобус так расказаў аб правобразах з раманаў бацькі — “Чужая бацькаўшчына”, “Год нулявы”, “І скажа той, хто народзіцца”: “…Міця — гэта такі своеасаблівы аўтапартрэт бацька рабіў. Наколькі я разумею. Зрушаны ў часе. Аднесены ў мінулае. Вясковы паэт. Гэта ўсё быў аўтапартрэт. Алесю знешне бацька пісаў з маці. Прынамсі, такі вось, каб былі рэальныя людзі з рэальнай фактурай. Ня думаю, што ўсе яны былі ў рэальнасці. Краявіды — так”. І расказваў пра тое паэт у самой Варакомшчыне, сам спрычыніўшыся да роднай старонкі. Хаця ж яму яна з маленства знаёмая, бо прыязджаў туды гасцяваць да дзядулі з бабуляй. Пасвіў там кароў, гуляў па ваколіцах…

У Наваельненскай сярэдняй школе пасля Вялікай Айчыннай вайны працаваў настаўнікам беларускай мовы і літаратуры славуты літаратуразнаўца, крытык, пісьменнік, доктар філалагічных навук Сцяпан Александровіч (1921–1986). Аўтар кніг “Старонкі братняй дружбы” (1960), “Незабыўнымі сцежкамі” (1962), “Па слядах паэтычнай легенды” (1965), “Кнігі і людзі” (1976), “Тут зямля такая” (1985), іншых цікавых прац, без якіх нельга ўявіць гісторыю беларускай літаратуры. Многія свае творчыя клопаты Сцяпан Хусейнавіч пачаў рэалізоўваць яшчэ ў Наваельні, бо ў рэспубліканскай літаратурнай перыёдыцы ён пачаў друкавацца ў 1946 годзе.

У Наваельні ў 1947 годзе нарадзіўся паэт Кастусь Ільюшчыц. Праўда, правёў там толькі самае маленства. Сям’я Кастуся пераехала на радзіму бацькоў — у вёску Рог, што каля Старобіна, у цяперашнім Салігорскім раёне. З 1968 года Кастусь Ільюшчыц звязаў свой лёс з вайсковай службай. А вершы пісаў па-беларуску. Выдаў паэтычныя кнігі “Таёжны гарнізон”, “Армейскія будні”. Вершы нашага земляка перакладзены на рускую, украінскую, польскую, грузінскую мовы.

У школе ў Наваельні працавала настаўніцай беларуская мовазнаўца, доктар філалагічных навук Марыя Канюшкевіч (у дзявоцтве Дзядовіч). Нарадзілася таксама на Дзятлаўшчыне: у вёсцы Погіры, у 1941 годзе.

Маршруты літаратурнага краязнаўства па Дзятлаўшчыне яшчэ не завершаны. І, канешне ж, іх прадаўжэнне супадзе са згадкамі шмат пра якіх пісьменнікаў, гісторыкаў літаратуры, якія нарадзіліся, вучыліся, жылі, працавалі ў гэтым цікавым і багатым на гісторыю краі.

Алесь Карлюкевіч

Нумар у фармаце PDF