Па слядах аднаго здымка

Год таму да 95-годдзя «Маладняка» на першай старонцы лістападаўскага нумара «ЛіМа» было надрукавана легендарнае фота з І Усебеларускага з’езда пісьменнікаў, дзе ёсць выявы амаль усіх сяброў літаратурнай суполкі. З таго часу рэдакцыя атрымала не адно паведамленне ад чытачоў: яны пазнавалі сваіх родзічаў, сваякоў, удакладнялі інфармацыю пра іх. Не так даўно прыйшоў да нас і ліст ад Яўгеніі Дзяркач з аграгарадка Кляннік Смалявіцкага раёна Мінскай вобласці. Вось некаторыя вытрымкі з яго: «...Маю гэткі ж здымак, і іншыя, якія тычацца аднаго пісьменніка з ліку забытых. Гэта — Мікола Нікановіч, якому я даводжуся ўнучатай пляменніцай. На фотаздымку яго няма, магчыма, таму, што ў гэты час ён знаходзіўся на службе ў Чырвонай Арміі. Але ёсць яго сябры-маладнякоўцы».

Пра жыццё пісьменніка, дзе былі і перамогі, і паразы, і хвіліны акрыленасці, і моманты роспачы і тугі, можна было б напісаць раман. Пра тое, якім ён запомніўся, расказала Яўгенія Дзяркач. Яна вельмі шануе памяць пра таленавітага родзіча. У сталым веку жанчына пераехала з горада ў вёску, дзе напрыканцы ХІХ стагоддзя было «фамільнае гняздо» яе продкаў па матчынай лініі  — Уладзіміра і Юліі Нікановічаў.

Мікола, будучы пісьменнік, нарадзіўся 2 красавіка 1902 года і быў трэцім дзіцём у сям’і. У сялянскай сям’і, паводле інфармацыі з пісьменніцкіх даведнікаў. Але гэтыя звесткі памылковыя. Яўгенія Дзяркач, зацікавіўшыся лёсам Міколы Нікановіча і ўласнай радаслоўнай, працавала ў архівах, каб адшукаць звесткі пра сям’ю. Яна знайшла дакументы, дзе значыцца, што Уладзімір Нікановіч быў адстаўным фельдфебелем царскай арміі, а ў Кляннік пераехаў загадваць віннай лаўкай. З ім пераехала і жонка Юлія, у дзявоцтве Астрэйка. Паходзіла яна з мяшчанскага асяродка, мела гімназічную адукацыю. Былі ў яе родзе і пісьменнікі. Відаць, Міколу пісьменніцкі дар перадаўся менавіта ад маці. Адзін з братоў Юліі, дарэчы, быў артыстам драматычнага тэатра.

Калі Міколу было 8 гадоў, бацька загінуў. Апякунства над малым узяў муж старэйшай сястры Вольгі Сцяпан Пашкевіч. Даў яму пачатковую адукацыю, потым уладкаваў ва Ігуменскую гімназію, пасля сканчэння якой Мікола стаў працаваць у Клянніку настаўнікам. Тады ж і праявіўся пісьменніцкі талент: пачаў пісаць вершы, нарысы, апавяданні, дасылаў у рэдакцыі. Першая публікацыя была ў «Савецкай Беларусі» ў 1923 годзе. Уступіў у «Маладняк» (што стала сюжэтам аднаго з апавяданняў). Гэтыя часы былі найбольш плённыя і натхнёныя ў жыцці Міколы Нікановіча. Разам з сябрамі-пісьменнікамі, сярод якіх быў маладняковец Васіль Каваль і іншыя, ён прыязджаў у родную вёску. Асабліва любілі слухаць расповеды Міколавага дзеда Міхалкі, які застаў прыгоннае права. На матэрыяле тых расповедаў потым пісалі творы. Так выйшла кніга «Пад прыгонам», асобнік якой і падарылі дзеду Міхалку...

Асабістае жыццё Міколы было пакручастае: кахаў мясцовую дзяўчыну Анэлю, яна ж была закаханая ў іншага. Але замуж выйшла за Нікановіча, перайшла да яго жыць. Нарадзіліся дзве дачкі: Вольга і Маргарыта. Міколу ж запрасілі на працу ў Мінск, у рэдакцыю «Чырвонай змены». Уладкаваўшыся, атрымаў кватэру, хацеў забраць у сталіцу і сям’ю. Жонка не паехала, засталася з дзецьмі ў вёсцы. Разышлася з Міколам і выйшла замуж за таго, каго даўно кахала. Мікола ж ажаніўся другі раз у Мінску: Вольга была супрацоўніцай той жа рэдакцыі... Нарадзіўся сын Валодзя. Здавалася б, вось яно, шчасце: улюбёная праца, узаемнае каханне, жаданае цяпло сямейнага ачага, дзе любяць і чакаюць, незалежна ад таго, якія поспехі ў цябе на службе...

У 1933 годзе ў адным з нумароў «Чырвонай Змены» быў надрукаваны артыкул, дзе крытыкавалася палітыка Сталіна. З гэтай нагоды ўсе супрацоўнікі выдання былі арыштаваныя і прызнаныя ворагамі народа. Падчас следства іх трымалі ў турме на Валадарскага. Адразу ж на рэдакцыю наклалі арышт і ўвесь наклад, што быў у друку альбо планаваўся ў друк, знішчылі. Кнігі, якія ўжо былі выдадзены, сабралі па бібліятэках і знішчылі таксама. А іх было нямала: зборнікі апавяданняў «Золак» (1926), «Радасць» (1926), «Крык працы» (1928), «Вясновы прамень» (1929), аповесці «Мяцеліца» (1930) і «У паўстанцаў» (1931)... Прысуд быў такі: Міколу выслалі ў Растоў-на-Доне, а жонку з дзіцём выселілі з кватэры і забаранілі пражываць у Беларусі (яна з’ехала на Украіну, адкуль паходзіла). У Растове Мікола працаваў карэспандэнтам газеты, а як пачалася вайна, пайшоў на фронт...

Пасля сваякі атрымалі даведку, што ў кастрычніку 1944 года Мікола Нікановіч прапаў без вестак на тэрыторыі Чэхаславакіі. Былі спробы адшукаць яго сляды: сваякі пасылалі запыты ў росшук, але там толькі пацвярджалі ранейшую інфармацыю. Рэабілітавалі пісьменніка ў 1956 г. Жонка звярнулася ў творчую арганізацыю  — там сабралі ўсе матэрыялы, якія па ім засталіся, і выдалі кнігі «Летнім днём» (1960) і «Светлая даль» (1985) (апошняя  — з уступным артыкулам Міхася Мушынскага).

Рукапісы пісьменніка захоўваліся ў вёсцы. Маці берагла іх, хавала ў куфры, заклаўшы розным начыннем (спачатку — каб не знайшлі следчыя з органаў, пасля  — падчас вайны). Але ў вайну не было чаго есці... Юлію звалі да сябе сваякі з іншай вёскі — усё ж гуртам лягчэй ператрываць любыя нягоды. Яна адмовілася ад пераезду: вартавала спадчыну сына... Не здолела: памерла ад голаду... У хаце, дзе яна жыла, пасля вайны зрабілі амбулаторыю. Там не было чым паліць печку: так і згарэлі знойдзеныя ў куфры паперы… Пляменніца пісьменніка ў 1953 годзе, наведаўшы амбулаторыю, заўважыла на падлозе некалькі спісаных аркушаў, падняла іх і гаворыць санітарцы: «Гэта ж рукапісы дзядзькі Міколы! Што ж ты робіш?» Тая адказала, што больш нічога не засталося, усё спалілі…

Яўгенія адшукала Уладзіміра Нікановіча, сына пісьменніка ад другога шлюбу (ён жыў у Растоўскай вобласці), размаўляла з ім па тэлефоне. Сустрэцца не паспелі: Уладзімір памёр. Вядома пра яго тое, што жыў адзінокім.

Матэрыял падрыхтавала Яна БУДОВІЧ

Фота — з прыватнага архіва Яўгеніі Дзяркач