Паглядзелі, як праходзіць народнае абрадавае ігрышча «Ката пячы»

«Дзень добры гаспадару і гаспадыні! Ці гатовы ўжо кот?» — у адзін з пакояў Скірмантаўскага дома культуры, што ў Дзяржынскім раёне, уваходзіць немалая чарада святочна адзетых мужчын і жанчын з «музыкай» — гармонікам: бубнам ды барабанам — і рознымі прысмакамі: ад марожанай каліны-маліны да пахкіх дранікаў ды кішкі. Так ужо шмат гадоў 27 лістапада напярэдадні Піліпаўскага посту тут праходзіць народнае абрадавае ігрышча «Ката пячы», якое з 2017 года мае статус рэспубліканскай гісторыка-культурнай каштоўнасці. У Скірмантаве гэта дзяжурны жарт, але, каб не раніць нічые пачуцці, пацвердзім: падчас свята ніводны кот не пацярпеў.

Месцічы на загадчыцу дома культуры Наталлю Радзько не нарадуюцца: «Яна болей за ўсіх за «ката» перажывае, дзякуючы ёй гэты абрад захоўваецца і працягваецца, і кожны год збірае гасцей — прыязджаюць з суседніх вёсак, з Путчына, з Логавішча, з Дзяржынска, нават з Мінска. А каб вы ведалі, як цудоўна яна спявае! Сёння, можа, якраз пачуеце».

Сама ж Наталля Пятроўна кажа, што галоўная заслуга не яе: «Пра тое, што існавала такое ігрышча, мне расказала свякроўка Соф'я Адольфаўна, якая згадвала, як цікава даўней у вёсцы праходзілі вечарынкі для моладзі. І мы адрадзілі спачатку вечарынкі з песнямі і танцамі, а потым наважыліся і на «ката». Асабіста мяне ўсцешвае, што ў абрадзе ўдзельнічае і старэйшае пакаленне, наш народны хор «Весялуха», і творчая моладзь, хай яе зараз нямнога, але яна ёсць, і гэта наша будучыня. Значыць, традыцыя не забываецца, а перадаецца».

...Раней гэты абрад праводзілі ў вялікай хаце, каб было вольна спяваць і танцаваць, але паступова колькасць удзельнікаў павялічылася, таму дзею перанеслі ў Дом культуры, дый тое, усе ахвотныя ледзь змяшчаюцца ў адным пакоі. «Нічога, — смяюцца, — галоўнае, нашаму кату месца хапае». «Кот», сабраны з булак (галава, тулава і лапы), сала (вушы), каўбасы (хвост) ды іншых элементаў — вусы з макароны, вочы з разынак, рот з морквы ці памідора — падвешваецца на тканым поясе пад столь насупраць чырвонага кута. Потым кожны па чарзе «пад'язджае» да ката верхам на вілках ці чапяле і стараецца адкусіць кавалачак, а іншыя ўдзельнікі смешаць і перашкаджаюць. Пры гэтым трэба гучна прамаўляць: «Ад парога да кута еду на лысага ката!» Хто не спраўляецца з задачай, выконвае «фант» — спявае прыпеўкі, альбо «ходзіць пеўнем вакол курыцы», альбо, калі гэта маладая дзяўчына, становіцца на табурэтку ды крычыць: «Мама, рыхтуй падушкі — замуж хачу!» Самыя рызыкоўныя кабеты пагаджаюцца на «габляванне». Гуляць можна доўга, але калі ўжо ўсе стаміліся, даюць умоўны знак — музыканты выконваюць песню «Час дадому, час...».

Абрад, дарэчы, разлічаны выключна на дарослых, бо і застолле, і некаторыя народныя гульні ды жарты разлічаны строга на «18+». Але каб пазнаёміць дзяцей з традыцыяй, некалькі разоў арганізатары рабілі для вучняў 3—4 класаў салодкі варыянт печанага «ката» — з зефірнымі вушкамі, яблыкамі і мармеладам, а таксама паказалі простыя гульні і танцы — асабліва папулярным у дзятвы аказаўся «раменьчык».

«Кананічны» рэцэпт ката нязменны: 1 кг мукі, 450 мл малака, 40 г дражджэй, 2 яйкі, 2 сталовыя лыжкі цукру, чайная лыжка солі, крыху (каля 50 г) маргарыну ці масла. Калі цеста падыдзе ў цёплым месцы, яго трэба абмяць і даць падрасці яшчэ, потым пакачаць як след на стале, зляпіць галаву, тулава, лапкі, на бляху — і ў печку. Пакуль гаспадар яго дастае і збірае фігуру на шпажкі, госці распяваюцца, гуляюць ды танцуюць.

«Што танчым? Па-рознаму: «Стукалку-грукалку», падэспань, кадрылю, «лысага», кракавяк, — пералічвае мастацкі кіраўнік Дома культуры Сяргей Янкоўскі. — Спяваем «Дробну драбніцу», «Была ў мяне курачка», «Паляцеў галуб», нашу мясцовую «Зялёнае лісце» ды іншыя народныя песні, ладзім гульню-знаёмства «падушачка», танец з дзеркачом, гульню ў «раменьчыкі», ды шмат чаго — кожны раз атрымліваецца крыху іначай, чым папярэдні.

Чаму наогул кот? Пераемнікі традыцыі тлумачаць: «Кот — ахоўнік шлюбу, сімвал сямейнага шчасця і дабрабыту, урадлівасці і пладавітасці. Таму гуляць у яго могуць як маладыя хлопцы і дзяўчаты, так і ўжо замужнія і жанатыя, сталыя людзі — хіба каму не хочацца, каб усё пладзіла ды радзіла і ў доме, і на агародзе? Наш кот — руды, бы сонейка, ён клапоціцца пра людзей, і чорнага ката, які сімвалізуе няшчасце, ён не любіць і праганяе прэч, каб нікому не шкодзіў і пары не разбіваў». Летась скірмантаўскі кот пацвердзіў сваю славу і «звёў» яшчэ адну пару — Аляксандру і Дзмітрыя; маладыя людзі пазнаёміліся менавіта на свяце і вырашылі быць разам, а сёлета зноў прыйшлі — па новую порцыю сямейнага шчасця.

Пасля ўнясення абраду ў спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны Беларусі цікавасць да яго значна вырасла. «Вы гатовыя, калі што, да наплыву турыстаў? — пытаемся ў скірмантаўцаў. — Гасцям мы заўжды рады: калі трапяць акурат на «ката», на Піліпаўку ці ў студзені на Каляды, можна ўбачыць абрад на свае вочы, калі прыедуць у іншы час — усё адно зможам расказаць і паказаць, бо ў Доме культуры сабрана вялікая фотавыстаўка за розныя гады, ёсць добры фільм».

Для шырокай публікі «ката» ўпершыню паказалі ў сярэдзіне 80-х — у праграме «Запрашаем на вячоркі», якая некалі ішла на айчынным тэлебачанні. Архіўны запіс на касеце, кажуць, недзе захаваўся дагэтуль.

Сёлета ж саўдзельнікамі і назіральнікамі абраду сталі не толькі журналісты «Звязды», але і калегі-тэлевізійнікі з «Беларусь 3» — у студзені наступнага года пра скірмантаўскага «ката» раскажа выпуск праграмы «Жывая культура», вядучая якой Кацярына Ваданосава прызналася, што ўпершыню ў жыцці далучылася да выпечкі ката: «Цеста сама мясіла, таму якасць гарантую: кот смачны!».

Пад песні і танцы, гульні і жарты некалькі гадзін пралятаюць незаўважна. «Ката» ўдалося адкусіць, абрад завяршаецца, і вядучая-Свашка Наталля Юшкевіч раздае ўсім па кавалачку, ды не проста так, а з пажаданнямі: скажам, «вушкі — каб муж не хадзіў да падружкі», «лапы — каб мужык быў ля хаты», але найчасцей усе просяць «дайце мне каціны хвост, бо ўжо хутка пост!».

Паколькі па кавалачку печыва ў абавязковым парадку дастаецца ўсім прысутным, засведчым і мы: скірмантаўскі «кот» — смачны! А людзі, якія захоўваюць гэты абрад, — гасцінныя, актыўныя, жыццярадасныя, далікатныя, творчыя і дасціпныя. Здаецца, у аграгарадку пад Дзяржынскам жыве і не кот зусім, а нейкі дух-ахоўнік, які дае людзям зарад бадзёрасці перад доўгай зімой і налета абяцае вярнуцца.

Вікторыя ЦЕЛЯШУК

Фота Анатоля КЛЕШЧУКА