Яўген Шышкін. Мужчынскае жыццё

     На спатканне з Палінай я спазняўся на паўгадзіны, але сваю магутную «пяцёрку» БМВ не гнаў, ехаў за старэнькім аўтобусам у плыні машын. Я не збіраўся пакрыўдзіць Паліну, якая чакала мяне на абед, — гатавала яна цудоўна, — але хацеў даць ёй зразумець, што наш раман з ёй заканч-ваецца, што мы сустракаемся апошні раз, хаця, можа, і не апошні, а апошнія разы. Неабавязковасць, спазненне і тое, што я прыйду без кветак і падарункаў — гэта сведчанне блізкага расставання, якое я задумаў на гэтую вясну.

     Хацелася б расстацца з ёю сёння ж, у цёплы красавіцкі дзень, якраз перад адпачынкам, які я не збіраўся праводзіць з Палінай, але па вопыце ведаў, што не з усімі, далёка не з усімі жанчынамі можна парваць адразу ж, у адзін дзень, што лепш зрабіць гэта паступова, за некалькі тыдняў-месяцаў, каб няспешна рассасалася…

     Жанчынам, з якімі я сустракаўся, тлумачыў, нават вывучаў іх: нельга, няма ад гэтага карысці, адразу ж ісці ад мужа, або сужыцеля, ці каханка, трэба гэта рабіць паступова.

     Канечне, не кожны мужчына, але большасць, вельмі прывыкаюць да жанчыны і смяротна пакутуюць, калі яе страчваюць. Але калі яна адкрыта пайшла да іншага, мужчыны шалеюць ад рэўнасці, пачынаюць піць, дэградуюць. «Калі ты, галубка, надумала расстацца са сваім мужыком, — вучыў я сваіх сябровак, ківаючы перад імі ўказальным пальцам, як перад вучаніцамі, — зрабі гэта не спяшаючыся, пластычна: раз-другі не прыйдзі на спатканне, спазніся, з’едзь куды-небудзь на месяц, знайдзі сотню прычын, каб не спаць з ім, прыкінься хворай… І гэтак паступова ствары ў галаве мужчыны фундамент, на які ён і сам зможа пакласці сцяну адчужанасці… (Я будаўнік, таму тэрміны «фундамент», «сцяна» для мяне прывычныя.) А адсякаць адным тэлефонным званком: «Усё, больш ніколі не прыходзь!» — гэтак нельга, гэта канфлікт, слёзы, лаянка, абразы…»

     Я таксама не хацеў, каб Паліна плакала, сварылася, абражала мяне. Па вялікім рахунку, мы не так ужо і кепска правялі разам больш як год. Ну, а далей і глыбей, напэўна, няварта. «Не яна першая, не яна апошняя», — шапнуў я сабе па сакрэце. Але ўсё ж асекся, паглядзеў у люстэрка задняга віду. Ужо сівізна на скронях і па ўсёй галаве. А сівізна не ўпрыгожвае. Мабыць, прыдае высакароднасці, але не ўпрыгожвае. Мне ўжо сорак пяць. Гэтая дата здавалася памежнай, каварнай. За ёй пачынаецца старасць. Спярша прама да пяцідзесяці, а там — да пенсіі. І… фініш. Дэмбель.

     Не так даўно я прыйшоў у касу купляць білет на самалёт, касірка папярэдзіла: пашпарт тэрмінова мяняйце, хутка будзе несапраўдным. А ў пашпартным стале звычайна незадаволеная цётка ў акенцы з цынізмам сказала:

     — Трэба сфатаграфавацца. Выдадзім апошні пашпарт.

     — Чаму апошні?

     — Пасля сарака пяці… апошні.

     Гэты «апошні» пашпарт крыху перакуліў свет. Жыццё быццам пакацілася ўніз.     Апошні…» Значыць, усё апошняе. А ў мяне к старасці няма сям’і, няма каханай жанчыны. «А Паліна? — быццам дражнячы самаго сябе, спы-
таў я. — Паліна ўжо не лічыцца».

 

     Горад наш Гур’янск — правінцыяльны, вялікі раённы цэнтр, жыхароў амаль сто тысяч, але ўсе адзін аднаго ведаюць і ўсе пра ўсіх ведаюць. Паліна стала ўдавой гады тры таму. Мне яна расказвала, што яе муж апошнім часам часта хварэў, але працягваў ужываць горкую. Памёр у ложку «пасля запою». Іншыя «добрыя» людзі паведалі мне падрабазна, як памёр Палінін муж: па словах яе «лепшай» сяброўкі, якая была ў яе ў той дзень у гасцях, муж быццам прасіў Паліну схадзіць у магазін і купіць «чакушку». Яна не пайшла. Па тэлевізары ішоў новы серыял, які яна хацела паглядзець. Так і памёр яе суджаны, не дачакаўшыся шклянкі, каб пахмяліцца. Магчыма, быў бы жывы, каб не тэлесерыял… Колькі праўды было ў гэтай гісторыі, я вызначыць не вазьмуся, але тое, што Паліна дзеля дурнотных серыялаў гатова плюнуць на ўсё, — гэта на яе падобна. А калі я гэтаксама, як яе бедалага муж, буду ляжаць у ложку і прасіць кілішак каньяку, а па тэлевізары пойдзе яе любімы серыял, а ў яе кожны другі — любімы, што тады будзе? З-за нейкіх дурніц у тэлескрынцы пакінуць без клопату роднага чалавека — нешта ж тут ёсць у жанчыне ўжо вельмі халоднае, што пазбаўляе яе пачуццяў. Мне цяпер хацелася менавіта гэта прыкмячаць у Паліне…

 

     Злева на вялікай хуткасці, па сустрэчнай паласе, абганяючы мяне і ўсю плынь аўтамабіляў, праляцеў стары «жыгулёнак» з зацемненымі вокнамі.
У нашым Гур’янску аўтамабільныя заторы — з’ява звычайная, і плыні машын, якія рухаюцца з хуткасцю чарапахі — таксама. Ці то я, ці то мой стальны конь не вытрымалі і памчаліся за «жыгулёнкам», каб аб’ехаць затор. Я ехаў амаль побач з ім, прыкідваючы, куды можна будзе з’ехаць, калі на сустрэчнай паласе
прама на мяне выедзе машына. Я не бачыў таго, хто сядзеў за рулём «жыгулёнка» з зацемненымі вокнамі, але, відаць, адчайны чалавек. Цяпер на такіх дабітых машынах ездзяць бамбілы, шабашнічаюць таксістамі якія-небудзь малдаване, узбекі… Неўзабаве я аб’ехаў і сустрэчны паток, і абагнаў «жыгулёнка», скоса глянуўшы на яго. І раптам убачыў за рулём сына.

     — Э-э-э! Толік! Стой! — замахаў я рукой, крыху прыціскаючы «жыгулёнка» да ўзбочыны. той! Стой, кажу табе!

     Я выскачыў з машыны, падбег да «жыгулёнка», ірвануў на сябе дзверцу.

     — Адкуль у цябе гэты хлам? У цябе ж няма вадзіцельскага пасведчання! Куды ты гоніш?!

     Толік глядзеў неяк няўцямна, быццам не пазнаваў мяне. Здалося мне, што ён нейкі неадэкватны, «сам у сабе».

     — Чыя гэта машына? — дапытваўся я.

     — Але… — нарэшце загаварыў сын. — Узяў пакатацца… Гэта сябрава… Макса. Нічога, тат. Даішнікаў няма. А мне трэба вучыцца вадзіць машыну.

     — Дзе твой Макс? Куды даставіць машыну?

     — Ды я сам даеду. Чаго ты? Тут побач… Ты за меня не бойся… — Ён чамусьці рассмяяўся.

— Вылазь! Дастаўлю гэтую хламіну твайму Максу. А ты больш не
ўздумай!

     Толік уступіў мне месца кіроўцы, перабраўся на пасажырскае, пярэчыць не стаў, адчуў, што я раз’юшаны. Колькі ехалі, а гэта чвэртка гадзіны, я сварыўся на сына:

     — Ты атрымай пасведчанне! Адвучыся як трэба ў аўташколе… Я туды цябе ўжо двойчы адводзіў, а ты… Тыдзень пасядзіш і ўсё!

м      — Пасведчанне і так робяць, — вяла адказаў Толік. — Купляюць…

     — На якія грошы? Я цябе адмазаў ад войска, увапхнуў у інстытут. Ды ты хоць цяпер… — Мы прыехалі на стаянку, якую паказаў Толік.

     — Звані свайму Максу! Пры мне.

Толік неахвотна дастаў мабільнік, і як толькі сказаў: «Алё! Макс!», я вырваў у сына трубку.

     — Макс, з табой гаворыць бацька Толіка, Валянцін Андрэевіч Буркоў! Забяры сваю машыну! Яна на стаянцы каля інстытута. Больш ніколі не давай Толіку! У яго няма вадзіцельскага пасведчання!

     У адказ прагучала нешта падобнае да здзіўленай хмыкаючай насмешкі, потым агіднае:

— Гэта не мая машына, дзядзька.

     Затым пачуўся чыйсьці смех. Напэўна, побач з Максам быў яшчэ нехта, і той гаварыў з паўднёвым акцэнтам.

     — Хай, хай, — казаў нехта той, — няхай пешшу ходзіць…

— А калі гэта не твая машына, ключы будуць у мяне! Хто ўспомніць, чыя гэта машына, хай пазвоніць мне! — сказаў я і абарваў размову з Максам.

     — Ды чаго ты, тат? — умяшаўся Толік. — Усё нармальна.

     — Я куплю табе тачку, добрую! Толькі адвучыся ў аўташколе, атрымай пасведчанне! — выкрыкнуў я ў твар сыну. — Сумленне май!

     Толік стаяў перада мной пануры і, здавалася, пакрыўджаны, але ў яго вачах было нешта чужое, быццам бы на нейкі час ён выключыўся з жыцця, а калі вяртаўся, натыкаўся на нейкі дыскамфорт і бяспеку.

     — Дадому дойдзеш пешшу. Тут недалёка, — сказаў я прымірэнча.

     — А як ты да сваёй машыны дабярэшся?

     — Дабяруся як-небудзь…

     — Тат, аддай ключы. Мне вельмі трэба. Я цябе падвязу і аддам машыну. Праўда… Мяне тут ніхто не спыніць.

     — Не, — як адрэзаў я.

 

 

* * *

 

     Гэта было некалькі гадоў таму. Яшчэ была жывой маці, і я ехаў да яе ў родны пасёлак. Летам траса амаль пустая — дзве паласы, раздзеленыя перарывістай лініяй. Нармальная, не слізкая, не вельмі бітая. Наперадзе паварот. Лінія стала суцэльнай. Я толькі падумаў, больш дакладна, паспеў падумаць, што трэба было б збавіць хуткасць, але нага па-ранейшаму ціснула на газ. Упішуся, мільганула думка, траса сухая, і затармазіць заўсёды паспею перад спадарожнай машынай. Але спадарожнай не было, а на сустрэчную выскачыў бартавы «КамАЗ». Ён не ўпісаўся ў паварот, а магчыма, і не хацеў упісвацца, не бачачы маёй машыны за дрэвамі. Ён заўважыў мяне позна, і звярнуць управа не мог, ужо не мог!

Калі пачуўся віск тармазоў «КамАЗа», калі затармазіў я, усё жыццё праляцела перад маімі вачыма. Не, ні як на кінастужцы, а імгненна, адным вялікім кадрам, нібы яно адлюстравалася на адной вялікай карціне, на нейкім палатне, і на ім усё бачна: і дзяцінства, і школьныя гады, і студэнцкае жыццё, і праца, і быт, і сям’я. Апошняй імгненнай думкай было шкадаванне: маці мяне не дачакаецца, а яна ж чакае…

     Удару не было. Мая машына, быццам разумеючы, што яе больш не будзе, заўпарцілася, устала на дыбы, замерла, упіўшыся калодкамі ў дыскі, а шынамі ў асфальт. Гэты выпадак запомніўся мне назаўжды. Нават не пагрозай, перад якой я знаходзіўся, а тымі магчымасцямі мозга, калі табе імгненна адкрываецца ўсё тваё жыццё і, здаецца, яно, гэта тваё жыццё, адлюстраванае на адным палатне нейкім недарэчным, пустым, шэрым: дзеля чаго жывеш?!

     — Даруй, братан! — выкрыкнуў мне вадзіцель «КамАЗа», калматы, худы, вастраносы мужык, не жаўтароты хлапчук, а па ўсім бачна, вопытны ша-
фёр. — Вельмі спяшаюся.

     Я нічога яму не сказаў. Я не мог гаварыць. Нават мацюкацца не змог.
У горле — суха.

 

     Яшчэ аднойчы маё жыццё праляцела адным кадрам перад вачыма, калі я адмазваў Толіка ад войска. Пару гадоў таму ў Гур’янск прызначылі новага ваенкама, і ён стаў прабіраць прызыўнікоў. Ён строга сказаў майму сыну:

     — Буркоў, пойдзеш служыць! Адтэрміноўка скончылася… У інстытут потым паступіш.

Тады я ўзяўся, як кажуць, «адмыць» Толіка ад войска. Але не без удзелу маёй былой жонкі і самаго сына. Толік жа не дурны хлопец. Трэба даць яму шанец паступіць у інстытут. У яго з першага разу не атрымалася: не хапіла балаў. Але ваенкамат гэты шанец зноў паспрабаваць паступіць майму сыну не даваў. Жонка абуралася: «Што там творыцца, у гэтым войску? лужыў бы яшчэ ў Савецкай Арміі… А цяпер?» Гэта цяпер не тлумачылася, але быццам і так усё было зразумела…

     І я пачаў дзейнічаць.

     — Леў Дзмітрыевіч, што рабіць? — я пазваніў свайму добраму знаёмаму псіхіятру.

     — Бяры бутэльку і прыязджай з сынам раніцай да мяне. Нешта прыдумаем… У бальніцу пакладзём, — сказаў ён.

     Гісторыя Льва Дзмітрыевіча была арыгінальнай, і разам з тым звычайнай. Ён лячыў у сваёй псіхушцы хворых на алкагалізм і людзей з рознымі псіхічнымі адхіленнямі. Лячыў усіх сумленна, наколькі ў яго хапала ведаў і таленту, але сам пры гэтым добра-такі ўжываў… Піў усё: спірт, віно, гарэлку, каньяк…

     Моцны арганізм доктара доўга трываў, але з узростам стаў «прыбуксоўваць», і Леў Дзмітрыевіч трапляў у запоі, ад якіх сам сябе і лячыў. Апошнім часам ён піў радзей, арганізм не дазваляў, але і не піць не мог.

     У той незабыўны дзень мы з Толікам прыйшлі да яго ў кабінет раніцай, як дамовіліся. З буйнай краснаватай лысінай, прыплюснутым носам і маленькімі вочкамі, з цяжкім падбародкам, кепска паголеным, у белым халаце з закасанымі рукавамі, Леў Дзмітрыевіч больш нагадваў лазеншчыка, чым доктара.

     Быў ён тоўсты, непаседлівы, у добрым настроі, меў звычку шумна паціраць рукі. Калі ж быў не задаволены, ціха пачэсваў то адзін, то другі тыльны бок кісці рукі. У крэсле часта круціўся.

     — Ну што, узялі? — усклікнуў Леў Дзмітрыевіч.

     Я апасліва і асцярожна дастаў з пакета бутэльку каньяку.

— Вось і выдатненька! — усклікнуў псіхіятр і пацёр рукі. — Зараз трохі вып’ем і ўсё абмяркуем. — Леў Дзмітрыевіч зачыніў кабінет на ключ.

     Ён выпіў паўшклянкі каньяку, кінуў у рот жоўтых вітамінак, радасна пацёр рукі, агледзеў Толіка, які сядзеў на канапе, бледны, насцярожаны, і сказаў:

     — Не бойся, хлопча! Зараз я зраблю табе ўкольчык. Сатрасенне мозга падробім — ні адна камісія не прыдзярэцца. Паляжыш у бальніцы, кніжкі пачытаеш, — і паклікаў: — Ідзі сюды! — Ён ускочыў, падышоў да акна, мы з сынам — за ім. — Запомніце, зараз я зраблю ўкол, вы хутка пойдзеце. Хвілін праз дзесяць пачне дзейнічаць лякарства. За гэты час вы дойдзеце да аўтобуснага прыпынку. Вунь бачыце?

     — Бачым, — адказаў я.

Гэта быў бязлюдны аўтобусны прыпынак пад павільёнам без сцен. З аднаго боку да яго падступала пустэча, з другога — старыя двухпавярхоўкі. Маршрутка тут праязджала рэдка, здавалася, на яе мала хто спадзяваўся.

     — Калі вы туды дабярэцеся, ты, — Леў Дзмітрыевіч паказаў тоўстым пальцам на Толіка,— упадзеш… Валя, глядзі, каб ён не стукнуўся галавой. Цябе пачне ванітаваць, магчыма, што страціш прытомнасць, агульная слабасць… А ты, Валя, выклічаш «хуткую». Скажаш: сын стукнуўся галавой, паслізнуўся, ванітуе, страціў прытомнасць. Тэрмінова! Прыпынак: «4-ы квартал», каб не блыталі. Прыедуць хутка, дарога сюды свабодная.

     Мы з Толікам пераглянуліся. Здаецца, мы з ім у думках нават перагаварылі. Можа, не трэба нам гэтае медыцынскае жульніцтва, а сумленна адслужыць? Але, як я зразумеў, Толіку служыць не хацелася.

     — Лепш на маёй машыне яго да бальніцы давезці.

     — Не, лепш будзе, калі яны з вуліцы возьмуць. Машыну сваю пакінь. — Леў Дзмітрыевіч пацёр рукі. — Ну што, яшчэ пяцьдзясят грамаў — і наперад…

     — Не трэба, Леў Дзмітрыевіч. Гэтая справа — не жартачкі!

     — Добра, потым вып’ем… — Доктар паглядзеў на Толіка. — Якая твая вага?

Толік адказаў. Леў Дзмітрыевіч крыху падумаў, потым проста сказаў: «Штаны спусці», і выцягнуў са шкляной шафы шпрыц і ампулу.

     Чаму? Чаму я не спыніў ні Толіка, ні доктара-прайдзісвета?! Тысячу разоў я задаваў сабе гэтае пытанне: драма ж адбывалася на маіх вачах, і ні з кім-небудзь, а з маім сынам! У нейкі момант мне здалося, што зараз Толік
пабяжыць з кабінета, але ён не пабег. Укол быў зроблены. А далей здарылася непрадбачнае: да прыпынку мы з Толікам не дайшлі. Недзе на паўдарозе ён учапіўся ў мой локаць.

     — Тат, — прашаптаў ён. — Мне кепска. Усё, не магу больш…

Яго твар стаў зусім белы. Толік захістаўся, у яго падкасіліся ногі, мацней учапіўся ў маю руку, потым адпусціў яе і паваліўся на зямлю, на ўзбочыну, у вясеннюю гразь. Праз хвіліну яго стала ванітаваць, ён стукаў нагамі, качаўся па зямлі, як у агоніі, у несвядомасці хапаць мяне за ногі.

     Я дастаў мабільнік і патэлефанаваў Льву Дзмітрыевічу:

     — Леў Дзмітрыевіч, ён упаў, яго ванітуе, ён зараз памрэ! Што рабіць?!

     — Рабі як я сказаў! Выклікай «хуткую»!

     Я патэлефанаваў у «хуткую». Не памятаю, колькі часу працягвалася гэтае злачынства супраць свайго сына, але за гэтыя хвіліны перад маімі вачыма праляцела ўсё маё жыццё. Яно прачытвалася мной быццам не на першым, а на другім плане. На першым — перада мной ляжаў Толік у гразі, бледны і, здавалася, ён вось-вось сканае. А маё жыццё зноў уяўлялася пустым, неразумным і злачынным. Нават гадзюка-думка наведала мяне: «Калі зараз Толік памрэ на тваіх вачах, цябе яшчэ і пасадзяць за ўдзел у смяротным членашкодніцтве!»

Я зноў патэлефанаваў у «хуткую». Цяпер ужо крычаў. І тут нарэшце прыбег Леў Дзмітрыевіч. У расшпіленым халаце, дыхае, як паравоз.

     — Ух ты! — усклікнуў ён. — Няўжо доза вялікая? Але ж ён сказаў, што важыць семдзесят кілаграмаў… Валя, прытрымлівай яго на баку, каб ванітамі не захлынуўся.

     Калі з’явілася «хуткая» з уключанымі маячкамі, малюнак мінулага жыцця патух. Хлопца майго выратавалі. І нават далей усё выйшла як па нотах. Туфта Льва Дзмітрыевіча прайшла. Дыягназ у траўматалагічнай бальніцы Толіку паставілі такі: «сатрасенне мазгоў». Ён тры дні праляжаў у бальніцы, магчыма, нават святкуючы перамогу. Набор у войска прайшоў. Пазней Толік паступіў, не без майго ўдзелу, у інстытут. Але з таго часу, калі сын валяўся ў гразі на ўзбочыне, я стаў сівець. Спярша скроні, потым чуб, хоць сярод блізкіх родзічаў сівых не было, значыць, сівізна не перадалася мне па спадчыне.

 

 

* * *

 

     Мяне чакала Паліна. Я ведаў, што яна чакае, што злуе і чакае, ды і на тэлефоне ўжо тройчы адбіўся яе нумар. Я спазняўся, але нейкая неадольная сіла павярнула маю машыну ў кірунку псіхбальніцы. Хутка я пад’ехаў да непрык-метнага трохпавярховага будынка за зараслямі старых таполяў, да «Псіханеўралагічнага дыспансера № 2». Мне патрэбна было менавіта зараз — сюды…

     Леў Дзмітрыевіч сустрэў мяне ў вясёлым настроі, непаседлівы, круглы, ён хадзіў па пакоі — падскокваў. Убачыўшы мяне, сказаў калматаму пацыенту, які сядзеў на канапе:

     — Потым зойдзеш.

     Пацыент падазрона і разам з тым з усмешкай паглядзеў на доктара, сказаў, паказваючы пальцам:

     — У цябе волас на губе. Знімі, ён табе падманваць перашкаджае, — і засмяяўся.

     Леў Дзмітрыевіч машынальна пацягнуўся да губы, потым ціха вылаяўлся, крыкнуў:

     — Пайшоў вон!

     Пацыент з радасным віскатам знік за дзвярыма, але праз некалькі секунд заглянуў у кабінет:

     — А ў цябе парушынка ў воку, — звярнуўся ён да мяне.

     — Знікні! — узвыў Леў Дзмітрыевіч. Потым пачасаў рукі, быццам просячы прабачэння, сказаў — Ён усім так кажа. Кантынгент, Валя, сам разумееш… Выпіць хочаш? — прапанаваў доктар і пацёр далоні.

     — Хачу, але не магу. За рулём. Я, Лёва, іншы раз знарок за руль саджуся, каб спакусы не было… А калі казаць праўду, выпіць хочацца часта, амаль кожны дзень. Стрымліваю сябе. І не пахмяляюся. Нават калі перап’ю.

     — Гэта правільна, — падтрымаў Леў Дзмітрыевіч. — Праўду казаў брат Пахлёбкін: «Ніколі не стане алкаголікам той, хто п’е пасля трох гадзін дня
і не пазней дзевяці вечара». Атрымліваецца, любое пахмелле шкодна… Ты моцны, Валя, чалавек, а я вось слабы…

     Тым часам я сказаў яму, чаго прыехаў:

     — Лёва, скажы як урач, як спец, ці можна вылечыцца ад наркаты?

     Леў Дзмітрыевіч нават здрыгануўся, спытаў:

     — Няўжо Толік?

     — У мяне ёсць падазрэнне… Нейкі ён не такі. Няўважлівы, пагляд блукае… Я сёння заспеў яго ў чужой машыне. Брудная кампанія ў іх… Я не думаю, што гераін, але… Што такое сінтэтычныя наркотыкі?

     — Гэта сурагат. Як бы брага для алкаголікаў, што яшчэ не адхадзіла… У войска, Валёк, яго трэба было адправіць, — раптам сказаў Леў Дзмітрыевіч і пачухаў свае рукі. — Пры савецкай уладзе сістэма была жорсткая, але дакладная. Малады чалавек не кідаўся туды-сюды. Яму на выбар: студэнцтва або войска. І там, і там кантроль. З войска прыходзіць паразумнелы, а там жэніцца, сям’я, дзіця і… Самы бяспечны перыяд прайшоў. А сёння ў іх вецер у галаве доўга гуляе.

     — У мяне так і было, — уздыхнуў я. — Спярша — войска, потым інстытут, жаніўся на трэцім курсе… Ну, а далей ты і сам ведаеш. Каюся, Лёва, што тады яго ад войска адмазаў.

     — Але, Валя, я і сам тады перапалохаўся да смерці. Думаю, калі б стала вядома, далі б па вушах…

     — А мне як было? Уласнага сына… Я ж пасля гэтага пасівеў.

     Леў Дзмітрыевіч прайшоўся па кабінеце, пацёр далоні:

     — Прыводзь Толіка да мяне. Быццам бы выпадкова. Я зразумею, наколькі ён да гэтай справы прыахвоціўся… Ёсць такая кніжка, называецца «Как остановить падающего в рай». Я табе дам пачытаць. Толькі б Толік на іголку не сеў… Зараз галоўнае — вырваць яго з таго асяроддзя, сілай адсекчы ад сувязі… Валёк, давай заспяваем нашу любімую! — раптам прапанаваў Леў
Дзмітрыевіч.

     — Не спяваецца, Лёва. Прабач…

     — Але ж песня, сам ведаеш, усю брыдоту з душы здымае… Ладна, я табе сам праспяваю. Мне тут адзін алкаш песню праспяваў старадаўнюю, ка-зацкую.

     Доктар стаў каля стала, выпрастаўся, расправіў плечы, завёў:

 

За высокий, за курган по степи стелил туман,

А на небе алая заря, заря наступала!

Как по этой, по степи, слышно движутся полки,

Попереди, ой да, казаков едут командиры.

 

     Леў Дзмітрыевіч з дзяцінства захапляўся спевамі. У юнацтве ён нават паступаў у кансерваторыю. А потым хадзіў у мясцовы Дом культуры ў вакальны гурток, каб быць бліжэй да сцэны, хай хаця б і не прафесійнай, а самадзейнай. Там мы з ім і пазнаёміліся: наша будаўнічая брыгада рамантавала Дом культуры. Аднойчы мы з ім праспявалі разам «Любо, братцы, любо…»

     Але цяпер ён саліраваў і спяваў з душой:

 

Зря женили рано вы меня, парня молодого!

Зря женили потому, что покинул я жену.

И поехал с вами на войну, с вами, с казаками…

 

     Калі я ішоў па калідоры ад доктара, у галаве круцілася мелодыя казацкай песні, але замест тэксту былі іншыя словы: «Вырваць з таго асяроддзя — вырваць сына». Аднойчы мне ўжо даводзілася вырываць з асяроддзя дачку Рыту. Давялося пераводзіць яе ў іншую школу. У яе ад стасункаў з адной дзяўчынай з класа пачаліся істэрыкі. Калі яны гаварылі між сабой, дык зусім вар’яцелі. Яны маглі сваімі паводзінамі, як кажуць, давесці да белага калення настаўніцу… А потым яны з нянавісцю адносіліся адна да адной, і нават пачалі біцца… Тады я перавёў Рыту ў іншую школу, добра што каля дома была яшчэ адна. Вырваў Рыту «з асяродку». І яна больш ні з кім ні білася і ў стасунках не была дурніцай… Асяродак — гэта важна!

     Я выйшаў з будынка, накіраваўся да машыны і пачуў песню: Леў Дзмітрыевіч спяваў у сваім кабінеце, яго голас тонка ліўся праз расчыненую фортку. Спяваў ён з самазахапленнем, не саромеючыся, што спявае на працоўным месцы. А дзе яшчэ шчыра выявіць сябе, як не ў жоўтым доме!

 

 

* * *

 

     Настрой змяніўся. Мне здавалася, што спазняючыся на абед да Паліны, гэтым самым умацоўваю сябе ў тым расстанні, якое неўзабавае адбудзецца між намі. Але цяпер мне стала шкада Паліну, да ўсяго хацелася есці.
А гатавала яна смачна, ды і чамусьці хацелася яе ласкі. Мужчынская натура не менш інстынктыўная і пераборлівая, чым жаночая. Магчыма, мне захацелася пабыць не з Палінай, а проста з жанчынай, бо быць з жанчынай мне хацелася заўсёды… Нават калі я любіў жонку Аню, калі была сям’я, якую мацавалі двое дзяцей, Толік і Рыта, чужыя жанчыны заставаліся жаданымі.

Але колькасць пакораных жанчын узнімала аўтарытэт ва ўласных вачах. Толькі нічога асаблівага не адбывалася, навечна адзінай жанчыны не з’яўлялася, спакою і глыбокага сэнсу ў жыцці — таксама, аднак і не было прымірэння і раўнадушша да ўсяго, што адбывалася навокал. На шчасце: першае каханне было такім моцным, непарушным, яно ўсё яшчэ ў маім сэрцы і цяпер, у адпачынку ў мяне будзе магчымасць праверыць гэта…

     Па дарозе да Паліны я дамовіўся сам з сабой: расставацца з ёй цяпер не трэба. Пазней. Бо ў мяне ўсё роўна няма іншых варыянтаў. Варыянт, можа, хутка і з’явіцца. Але калі сапраўды з’явіцца, тады і пакіну Паліну. А пакуль… А на спатканне я спазняўся амаль на дзве гадзіны.

Паліна адчыніла мне дзверы, і я здагадаўся, што яна нешта зразумела або пра нешта даведалася, пра тое, пра што мне не хацелася, каб яна ведала.

     — Спаткання сёння не будзе. Абед таксама адмяняецца. Хто не паспеў, той спазніўся, — холадна, не вітаючыся, сказала яна.

У гэтую хвіліну я чамусьці ўспомніў: як добра, што адмовіўся ўзяць ключ ад яе кватэры. Паліна ўсяляк паказвала, што давярае мне і некалькі разоў прапаноўвала ўзяць ключ ад яе кватэры. Але я адмаўляўся: «Што я буду рабіць у тваёй кватэры без цябе?» Напэўна, гэта было нават больш, чым проста
давер, — гэта было жаночае жаданне стварыць сям’ю, прыручыць мяне спярша як каханка, а потым як патэнцыяльнага мужа.

     У той жа час я адчуваў, што Паліна з асцярогай ставіцца да мяне і правярае. Калі шчыра прызнацца самому сабе: я не любіў яе. З ёй было адносна ўтульна, яна была прыгожая, разумная, клапатлівая, але быць з ёй усё жыццё не хацелася — не такі я ўжо безнадзейны стары ў сорак пяць. Паліна адчувала мае слабасці і, напэўна, здагадвалася, што я не маю намеру з ёй быць усё жыццё, але іншых яшчэ трэба пашукаць…

     — Я нічога не збіраюся табе тлумачыць! — крыкнула Паліна, і гэта прагучала як «Пайшоў прэч!»

     — Чаму? — наіўна спытаў я.

     — Што табе тлумачыць? Ці не ты мяне вучыў: перш чым задаць каму пытанне, задай яго спачатку сабе! І сам адкажы на яго. Потым і іншаму чалавеку не трэба будзе задаваць гэтае пытанне.

     — Але… У любым пытанні ёсць скрытая агрэсія, — я паспрабаваў працягваць размову. — Чалавек, у якога пытаюцца, быццам павінен даваць справаздачу, а таму гэта заўсёды непрыемна. Тое, што чалавек хоча сказаць сам, хай сам і скажа…

     Паліна нервавалася, нарэшце, села на канапу і выпаліла:

     — Ты едзеш у адпачынак. Едзеш без мяне. Якія могуць быць тлумачэнні! І не важна, адкуль я гэта ведаю.

     — Гэта не зусім адпачынак, я еду ў Адэсу па справах. Там у мяне армейскі сябра… У мяне ёсць да яго камерцыйная прапанова.

     Мінулым летам мы з Палінай правялі адпачынак у Іспаніі — корань крыўды быў знойдзены. Ад каго яна даведалася, што я еду ў адпачынак, я адразу здагадаўся. Паліна пасябравала з маёй бухгалтаршай Алачкай, тая і прагаварылася, а можа, і далажыла па-сяброўску.

     — У ванным пакоі — твой халат і шлёпанцы, у гардэробе — сарочкі, бялізна. Забяры!

— Ты ўпэўнена, што зараз трэба так зрабіць? — спытаў я.

     — Не пудры мне мазгі, — ціха прамовіла Паліна. На яе вачах выступілі слёзы.

     Я не мог бачыць, як плачуць жанчыны. Гэта мяне бянтэжыла і раздражняла, выклікала ў мяне хваравітае шкадаванне. Але цяпер мне здалося, што заплакала яна знарок, каб я шкадаваў яе. І ўсё ж у нейкі момант мне стала шкада яе — як-ніяк больш чым год мы былі з ёй, і між намі ўжо была гісторыя адносін… і ўзаемавыручка. Мне нават захацелася прасіць прабачэння ў Паліны, уладзіць канфлікт, а потым дабіцца яе пяшчоты. Нават падумалася, што калі мы былі разам з ёй, дык яна заўсёды вельмі пяшчотна ставілася да мяне. Але раптам Паліна рэзка абразіла мяне:

     — Сволач! Я больш чым год на цябе патраціла! — вочы яе заблішчэлі, сталі сухімі. Я ўпершыню ўбачыў яе такой: злосная, раз’юшаная, каварная самка. Раптам яна схапіла глянцавы часопіс, што ляжаў у яе на канапе, і кінула ў мяне.

Мне не давялося адварочвацца. Часопіс праляцеў паўз мяне, расправіўшы старонкі крыламі, стукнуўся аб сцену.

     — Я таксама хачу каханага мужчыну, а не так… Пабылі разам і разбегліся, — прашыпела Паліна. І ў гэтым яе «я таксама» была глыбокая праўда. —
А ты, ты — сволач… — яна шукала, што яшчэ сказаць, каб мне стала вельмі балюча. — Ты дабегаешся! Здохнеш у адзіноце!

     — Я дарую табе гэтыя словы. — Трэба было ісці, не зацягваць сцэну і не чуць абраз. —           Рэчы забяру потым. Кінь куды-небудзь у кладоўку…

     «Уперад!» — гэта я сказаў ужо сам сабе. Прывучыў даваць сабе каманды: «Уперад!», «Назад!», «Стоп!», «Забылі!» У іх, здавалася мне, ёсць нейкая энергетыка для таго, каб утапіць непатрэбнае ў мінулым назаўжды, каб не ўсплыло. Магчыма, гэта быў псіхалагічны самападман.

     Звычайна, калі я ішоў ад Паліны, я паварочваўся і глядзеў на яе акно на трэцім паверсе. Яна заўсёды стаяла каля акна, махала мне рукой. Гэта было неяк нават па-сямейнаму, быццам яна праводзіла ў шлях-дарогу, а сама заставалася чакаць. Яна прыціскалася носам да шкла, каб было смешна, і нешта малявала на шкле пальцам. У гэтым было нешта рамантычнае і інтымнае.

     Цяпер, выйшаўшы з пад’езда, я думаў: павярнуцца да акна ці не? Не! Мяне абразілі, прагналі, я і сам адмовіўся ад Паліны, — чаго круціць носам. Гэта, канечне, яшчэ адзавецца болем у сэрцы, нішто ў жыцці не праходзіць бясследна: год з нечым блізкіх адносін — гэта не проста так. У той жа час мне здавалася, што Паліна абразліва глядзіць на мяне зверху і гатова кінуць чым-небудзь, і я ішоў зноў пад прыцэлам снайперскай вінтоўкі… Я хутчэй забраўся ў машыну. Усё! Усё, што засталося за спінай, засталося за спінай…

Ад’ехаў, набраў нумар тэлефона бухгалтаршы Алачкі, я хацеў ёй крыкнуць: «Ты, дурніца! Я цябе звольню!», але ў апошні момант сказаў ёй:

     — Дзякуй за паслугу, сяброўка… Але ты, здаецца, забылася: у Адэсу я ўсё ж еду па справах… А ў санаторый у Сочы, бліжэй да Мацэсты, едуць лячыцца, а не забаўляцца. Я думаў, Алачка, ты памятаеш пра мой радыкуліт. Сама масаж рабіла…

 

 

* * *

 

     Мне вельмі не хацелася ехаць да маёй былой жонкі Ані. Я баяўся, што яна не стрымаецца, пачне як заўсёды папракаць мяне, дакараць. Але трэба ратаваць Толіка. Яго паводзіны, пагляд напалохалі мяне. Трэба дабрацца да сутнасці!

Я пазваніў Ані. Не званіў ёй гады два. Ды і яна за апошнія гады званіла толькі пару разоў, па неабходных справах, звязаных з натарыўсам і вайсковымі Толікавымі праблемамі.

Голас у трубцы быў здзіўлены і напалоханы.

     — Мне трэба прыехаць да цябе і пагаварыць, — сказаў я.

     — Пра што? Пра каго? Пра Рыту? — спытала Аня.

     — Пра яе таксама. Але галоўнае — пра Толіка.

     — У мяне не прыбрана… Можа, лепш сустрэнемся дзе-небудзь у іншым месцы.

     — Не. Мне трэба паглядзець якія-небудзь асабістыя Толікавы рэчы.
Я буду праз паўгадзіны.

     Не прыбрана, хмыкнуў я. Як заўсёды, не прыбрана. А што, хіба за паўгадзіны нельга прыбраць у кватэры, навесці элементарны парадак?! Канечне, калі месяцамі не прыбіраць, то і дня не хопіць… Мяне заўсёды раздражняла тое, што Аня раскідвала рэчы як хацела, паўсюль не выключала святло, пачынала нешта шыць, вязаць, потым кідала, так і не скончыўшы, купляла масу непатрэбных рэчаў, якія валяліся гадамі дзе папала, а потым стагнаць: гэтага няма, таго няма…

     У перабудовачны час з’явілася мода на саслоўе, многія пачалі шукаць свае радавыя карані. Асабліва жанчыны. Мабыць, разрывала жаданне прыбіцца да эліты… Аня раскапала ў нафталінавых куфрах маці — маёй цешчы — нейкія
дакументы, размалёўвала радавод і бязмерна ганарылася тым, што яе далёкія продкі былі з дваран, знатныя. Пасля таго, як яна атрымала дваранства, нават стала хадзіць неяк па-іншаму, з ганарліва ўзнятай галавой, і яшчэ стала больш лянівай, што датычылася хатніх спраў. Горы бруднага посуду ў ракавіне, бялізна непамытая, а Аня сядзе сярод ўсяго гэтага бруду з кубачкам кавы са старадаўняга фаянса і разважае пра дваранскія звычаі і сем’і…

     Стоп! Стоп! Не трэба заводзіцца — усё ўжо засталося ззаду. Ужо наеўся, досыць… А ўвогуле, у той час я ўжо і сам зацікавіўся сваімі каранямі. Аб сям’і маёй маці я ўжо многае ведаў, але нічога нечаканага там не было: сяляне з пакалення ў пакаленне. А вось па бацьку выявіліся нечаканыя карані. Аказалася, што прадзед быў вайсковы старшына з-пад Екацярынаслава, цяперашняга Днепрапятроўска. Інакш — казацкі падпалкоўнік, лёс якога абарваўся пры нявысветленых абставінах недзе ў 20-я гады. А дзед быў марскім афіцэрам (а я думаў, што ён служыў матросам, а аказалася, капітан-лейтэнантам). Ён загінуў у Вялікую Айчынную, абараняючы Адэсу. Магілай яму стала Чорнае мора… А бабуля спявала ў нейкім знакамітым хоры. Невыпадкова мне падабаліся казацкія песні. У генах нешта такое, мабыць, захавалася. Таму і Льва Дзмітрыевіча я любіў паслухаць, калі ён зацягваў казацкія балады, ды і, здаралася, пад чарку сам падпяваў яму.

     …Аня адкрыла дзверы адразу, быццам стаяла ў прыхожай і чакала майго званка. Я нерашуча пераступіў парог. Вось і сустрэліся. Яшчэ ў ліфце я адчуў, як моцна стукае сэрца. Стук нават аддаваўся ў скронях, і ўсё гэта таму, што мяне чакае не толькі нялёгкая размова пра Толіка, але і сустрэча з Аняй, якая з’явіцца з сямейнага мінулага.

     Пасярод вялікага пакоя на дыване стаяў пыласос — прыбраць у кватэры Аня, канечне ж, не паспела. Затое вусны і вейкі яе былі падфарбаваны…
І наогул яна някепска выглядала. Ува мне нават нешта зрушылася, — нешта падобнае да напаўпагаслага кахання, бо гэтую сімпатычную жанчыну я ведаў нямала гадоў… Яна зусім знешне не змянілася. Чаму не выходзіць замуж? Няма за каго? Годных, маўляў, няма, кепскага не трэба.

     Апынуўшыся там, дзе пражыў дванаццаць гадоў, я быў уражаны: тут амаль нічога не змянілася, быццам я толькі ўчора выйшаў адсюль. Тая ж канапа-ложак з абшарпанай спінкай, шафа са старадаўнімі кнігамі, да якіх ні ў кога не даходзілі рукі, антыкварнае высокае крэсла з парванымі падлакотнікамі і круглы столік з інкрустацыямі на разной тоўстай назе. У куце, як і раней, чорнае аўстрыйскае піяніна.

     Гэтае піяніна Аня падаравала пяцігадовай Рыце ў дзень нараджэння, хоць тады я ўсё збіраў грошы на машыну. Працаваў, дзе толькі выпадала, браўся за любую працу: мулярам, цеслем, грузчыкам. «Машына пачакае. Зато Рытачка будзе вучыцца музыцы!» — радавалася жонка. Яна нават не заўважала, што ў той момант я пачырванеў ад злосці. Але стрымаўся, сцярпеў дзеля дачкі, не ўпікнуў жонку, толькі гэтую дарагую «труну з музыкай» узненавідзеў. Да ўсяго Рыта не мела жадання вучыцца, у яе не было музычнага слыху, і я рабіў усё для таго, каб яна не займалася музыкай.

     «Трэба быць вельмі абмежаваным чалавекам, каб не разумець, як важна для дзіцяці музыка!» — абуралася часам Анна. Але я настойваў на сваім: «На чорта гэтая музыка! Хай Рыта больш гуляе, а не чахне над клавішамі. Як піністка яна ўсё роўна нікуды не праб’ецца!»     — «Ты думаеш толькі пра грошы… Ты не разумееш, што музыка — гэта палёт душы…» Так пачыналася чарговая сварка, якая пераходзіла ў крык і абразы, пасля чаго мы тыднямі не размаўлялі, і ніхто не хацеў першым прабіваць сцяну адчужанасці паміж
намі!.. А Рыта так і не навучылася іграць на піяніна. Сяк-так скончыла музычную школу. А потым стала артысткай. Праўда, гэта ўжо іншая гісторыя…

     — Яна паведаміла табе, што выходзіць замуж? — спытала Анна.

     — Хто?

     — Рыта, вядома! Вось пачытай. Па скайпе я з ёй звязацца не змагла, — Анна працягнула мне канверт. Сама села ў крэсла.

     Я пачаў чытаць.

     — Ды садзіся ты, Валя, куды-небудзь. Ты ж не чужы… — сказала яна.

     Я ўладкаваўся на ўскрай канапы. Пісьмо ад Рыты было наступным:

     «Мамачка, любая мая!

     Вырашана. Я выходжу замуж! Вяселле потым. Так што не перажывай. А пакуль — я выходжу замуж і пераязджаю ў Польшу. Ён рэжысёр, ставіць там п’есу ў Познані… Ён геніяльны рэжысёр! Ты, канешне, не чула, але гэта геній! Стас Разантаў. Я адразу чую тваё пытанне: ці старэйшы ён за мяне. Ну, канешне, старэйшы, яму сорак сем. Але гэта не мае ніякага значэння. Ён вельмі шчыры, вельмі таленавіты, вельмі-вельмі… А вяселле, родзічы, госці, вэлюм і іншы рэквізіт — гэта потым. Гэта не галоўнае!»

     На гэтым месцы пісьма я нават глынуў сліну. Перавёў пагляд у кут, дзе горкай ляжала вопратка. Падлічыў: Рыце нядаўна споўнілася 23. У мінулым годзе яна скончыла Інстытут тэатральнага мастацтва. А гэтаму генію —
47, розніца ў 24 гады…. Стаў чытаць далей! Пісьмо было кароткім. Прачытаў яго хутка. Дачка не прасіла ў маці дазволу на шлюб. Не ўспамінала Рыта і мяне.

     — Хутка я буду ў Маскве. Вось і паглядзім на гэтага жанішка.

     — Хіба гэта што зменіць? — крыху скрывіла вусны Анна.

     — Нічога не зменіць. Рыта, думаю, хворая на каханне… Але з рэжысёрам трэба пагаварыць. Думаю, калі мужчыне за сорак, у яго тое-сёе ёсць у галаве.

     — Усе мужчыны думаюць толькі адным месцам, — са з’едлівай усмешкай сказала Анна.

     — Для дваранкі гэта непрыстойна, — заўважыў я.

     — Зато сумленна, — хутка адказала Анна. — Ты падлічыў, колькі разоў мне здраджваў?

     Шмат гадоў нашага сумеснага жыцця Анна дакарала мяне ў тым, што я ёй здраджваю. Шмат гадоў я выслухваў яе глупствы і слухаць цяперашнія прэтэнзіі ўжо не мог. Яна так і не супакоілася, яна ўсё яшчэ быццам лічыла сябе маёй жонкай і прад’яўляла мне прэтэнзіі.

— Хопіць! — рэзка абарваў я яе. — Ёсць больш важнае, чым гэтыя твае папрокі. Я імі ўжо наеўся… Дзе Толікавы асабістыя рэчы? Трэба ўсё прагледзець.

     Мы прыйшлі ў маленькі пакой сына. Тут таксама мала што змянілася. Хіба толькі з’явіліся плакатныя партрэты глянцавых дзевак і шыкоўных машын.
Я адчыніў скрынку яго пісьмовага стала.

     — Мне здаецца, што ты не там шукаеш, — падказала Анна, хоць не ведала, што я шукаў. Ды я яшчэ і сам не ведаў; мне вельмі не хацелася гэтае нешта знайсці. — У яго пад шафай ёсць сакрэтная каробка. Я незнарок туды заглянула. Шпуля нітак закацілася… Адкрыла гэтую каробку, а там…

     Перш чым стаць на калені перад шафай, я спытаў:

     — Што там цікавага?

     — А ты, Валя, не ведаеш? — абурылася Анна. — Ну, порна там. Часопісы.

     — Ён дарослы мужчына. І тут няма нічога дзіўнага… І гэта месца якраз для такіх рэчаў, — я ціха правёў рукой пад шафай.

     Там ляжала некалькі часопісаў, ксеракопіі дакументаў на машыну, візітоўкі, рэкламкі і, нарэшце, — вось яны! Я ўзяў у рукі невялікі пластыкавы пакет, у якім была жменя таблетак белага колеру.

     — Што гэта? — успыхнула Анна.

     — Вось і я хачу даведацца, што гэта?

     — Можа, у паліцыю паведаміць?

     Анна заўсёды была панікёршай і ў нечаканых сітуацыях адразу ж прапаноўвала розныя, часам незразумелыя выйсці.

     — Паспрабуем пакуль без паліцыі, — адказаў я, хоць ужо ведаў, да каго з паліцэйскіх сяброў звярнуцца.

     — Няўжо гэта наркотыкі? — шэптам спытала Анна, і на яе вочы навярнуліся слёзы: мне нават падалося, што яна памкнулася да мяне — так часта здаралася, калі на сям’ю навальвалася нейкая бяда, хай нават і невялікая.

     — Не трэба плакаць. Пакуль нічога страшнага не адбылося, — супакоіў я Анну і пагладзіў яе па плячы.

     — Валя, што ж гэта будзе? За гэтыя таблеткі Толіку свеціць турма! — яна стаяла агаломшаная.

     — Раскажы мне падрабязна. Усё, што з ім было за апошнія месяцы. Хто яму званіў, хто да яго прыходзіў. Калі ён прыходзіў. Які ў яго быў пагляд. Ці прасіў ён ноччу есці.

     — Я не помню. Прыходзіў ён позна. Я ўжо спала…

     Мне ўспомнілася адна размова, я ў ёй не ўдзельнічаў, але быў сведкам гэтага дыялогу: дырэктар вучылішча, дзе мая кантора рабіла рамонт, тлумачыў нешта маці аднаго навучэнца, напэўна, абэлтуха-хулігана. Маці скардзілася: «Ну хоць вы мне падкажыце, таварыш дырэктар, што рабіць з сынам? Мужа ў мяне няма, няма каму па-мужчынску прыструніць. Прыйдзе сын апоўначы, што я зраблю? Праўду не скажа… А да турмы — крок зрабіць…»

«Трэба чакаць… — уздыхнуў дырэктар. — Маці павінна чакаць сваё дзіця! Хай ідзе сын дадому хоць у дзве гадзіны ночы, а вокны ў доме павінны свяціцца. Там яго чакае маці! І кожны раз ён будзе ведаць, што яна не спіць, сустрэне яго… Некалі ж яму стане сорамна... І не сыдзецца ён з першым, каго сустрэне на сваім шляху. Акно маці, у якім не гасне святло, каля якога яна чакае свайго сына, выратавала многіх абэлтухаў! Дзяўчынак — асабліва. Хай свеціцца і ваша акно…. Трэба перамагчы гэты перыяд».

     Я ўспомніў пра акно маці, у якім гарыць святло, хацеў пра гэта сказаць Анне, але прыкусіў язык. Яна хутчэй за ўсё зазлуе, пачне ўпікаць мяне: вось і выхоўваў бы сына сам, калі такі разумны, а не шастаў бы па бабах, і не разбіваў бы сям’ю… Не, я не хацеў разбіваць сям’ю: былі нейкія жанчыны, але дзеля сям’і, дзеля двух дзяцей я не пайшоў бы ад Анны да самай прыгожай. Ды і пайшоў я ад Анны ў нікуды, а не да жанчыны… Усё стараўся зарабіць як мага больш. Бегаў па шабашках, каб жонка і дзеці, былі апранутыя ў дублёнкі, каб летам маглі з’ездзіць на мора, а сваркі на глебе рэўнасці не спыняліся. Грошай увесь час не хапала. І, у рэшце рэшт, грукнуў дзвярыма: чужы пакой, які я зняў, і ўсё — спачатку, з нуля. Так вырашыў лёс. І невядома, што будзе далей.

     — Ты пакуль прыгледзься да яго,— сказаў я, забіраючы таблеткі з сабой. — Што гэта за брыдота — даведаюся. Калі Толік будзе пытацца, дзе яны, не падманвай. Скажы, што я прыходзіў і забраў.

     — Не было скрухі…— не стрымліваючы слёз, уздыхнула яна.

     Мне захацелася хутчэй пайсці. Ні Аніны прычытанні, ні асуджэнні мне адчуваць не хацелася. Але няма чаго вярэдзіць душу, ніякага ранейшага клопату! Час!

     — Ты — нікому ні слова… Нікому! — кіўнуў я на развітанне.

* * *

 

     Я выйшаў з дому, з некалі мне роднага дому, з рашучым настроем: за сына буду змагацца! Рыту таксама проста ў лапы нейкаму рэжысёру не аддам!

     У двары ў пад’ездзе на лаўцы сядзелі чатыры старыя жанчыны. Вось дык нечаканая сустрэча! Яны мяне ведалі, безумоўна, помнілі, чый я былы муж, віталіся, перабіваючы адна адну. Я іх лічыў старымі яшчэ і таму, што ўсе яны былі ўдовамі. Але, мабыць, яны сябе не лічылі старымі, і цяпер вясною расцвілі. Падфарбаваныя, з новымі завіўкамі, сівых валасоў не бачна, пахнуць духамі, яны, напэўна, яшчэ на нешта спадзяваліся, а можа, проста маладзіліся.

     — Вітаю, вітаю, паненкі!— з зычлівай насмешкаю сказаў я, агледзіўшы былых суседак.— Што, даражэнькія, выбраліся на прызбу некаму костачкі перамыць?

     — І гэта трэба…

     — Мы і ёсць грамадскае меркаванне! — весела, бяскрыўдна адгукнуліся старыя суседкі.

     — А скажыце мне, жанчынкі, — хітравата павёў я, — дзе вашы мужыкі, дакладней, мужы?

     — Дык жа памерлі яны, Валянцін. Хіба забыў?

     — Царства нябеснае!

     — Ты ж ведаў іх, усіх мужыкоў нашых!

     І сапраўды: усіх іхніх мужыкоў я ведаў. Адзін быў ваенны, маёр танкавых войск. Другі — аўтаслесар, «залатыя рукі», ён не раз заглядваў пад капот маіх першых «Жыгулёў». Трэці быў інтэлігент, які любіў добра выпіць, карэспандэнт мясцовай газеты. А чацвёрты — трэнер па боксе. Сам былы баксёр.

     — Хто ім дапамог памерці дачасна? А, жанчынкі? Хто ім кроў псаваў скандаламі, не даваў пахмяліцца, хто за імі кепска глядзеў, і не клапаціўся пра іхні адпачынак і здароўе? А? — іранічна, і ў той жа час вельмі сур’ёзна казаў я. Бабулькі ўсхвалявана насцярожыліся. — З’елі вы, прыгажуні, сваіх мужыкоў дачасна. А цяпер сядзіце як куры на курасадні, квокчаце…

Гоман абурэння пачуўся, але я не стаў слухаць, выкрыкнуў з вясёлай
злосцю:

— Эх, жанчынкі! Сваіх мужыкоў трэба берагчы пры жыцці! Дзецям сваім, дочкам-унучкам накажыце, каб бераглі сваіх мужоў!

     Я хутка прайшоў да сваёй машыны. Ну і абгавораць мяне старыя жанчыны за такія мае словы! Усё мне прыпомняць: і маё расколатае сямейнае жыццё, і сваю любоў да сваіх мужыкоў, якія, канешне ж, моцна выпівалі, пра сваё здароўе не клапаціліся, гулялі, калі былі маладымі, і самі вінаваты ў тым, што іх рана зацягнулі на могілкі…

 

 

* * *

 

     Гэта прагучала так нечакана і, здавалася, без усялякіх падстаў. У мяне і не было ніякіх хваравітых сімптомаў да гэтага. Калі пачаўся прыступ, я сядзеў у кабінеце: працаваў тады ў адным будаўнічым трэсце маленькім начальнікам. Боль у правым баку пачаў паступова скоўваць мяне, ды так, што я нават не мог паварушыцца. Пот выступіў на маім твары, хацелася стагнаць, і я спалохана думаў: «Што ж гэта такое?» Але ні да чаго не мог дадумацца, адно апендыкс. Выклікаў сакратарку Алену, у той час яна была маёй блізкай сяброўкай. Сказаў амаль шэптам:

     — Ленка, мне вельмі кепска. Выклічы «хуткую». Рэзкі боль у правым баку. Падобна, апендыкс.

     Алена пляснула рукамі:

     — Валянцін Андрэевіч! Які вы бледны…

     — «Хуткую» выклікай! — пераадольваючы боль, крыкнуў я.

     «Хуткая» доўга не ехала. (Што гэта быў за час?! Дзевяностыя!..) А я ўжо валяўся на канапе ў сваім кабінеце, прыціснуўшы калені да грудзей. І ледзь стрымліваўся, каб не закрычаць ад болю.

     У акулярах худая, знерваваная доктарка — ад яе агідна патыхала тытунём,— якая прыехала на «хуткай», паглядзела на мяне, як на злачынцу, рэзка папрасіла паказаць язык. Затым націснула на жывот, і я завыў ад нясцерпнага болю. Потым яна адвярнулася ад мяне, нешта стала пісаць у блакноце, спытала мімаходзь:

     — Да машыны самі дойдзіце? Або насілкі?

     — Што са мной?

     — У бальніцы паставяць дыягназ. Думаю, ныркі…

     — Але ж у мяне ніколі не было…

     — Усё некалі пачынаецца, — па-філасофску сказала доктарка, хмыкнула і дадала: — І заканчваецца…

     Яе цынізм мне нават нечым спадабаўся. Не сюсюкае. Адразу ў бальніцу без непатрэбных пытанняў: што елі, як спалі?.. У стацыянар — і ўсё тут!

Калега па працы і сакратарка дапамаглі мне дайсці да «хуткай». Алена хацела ехаць са мной. Але я сказаў: «Не!»

     У машыне я не крычаў, але калі дабраўся да канапы ў прыёмным пакоі, пачаў стагнаць. Тут я быў адзін, саромецца не было каго. Але калі б тут было хоць і сто чалавек, хоць сто жанчын, я ўсё адно стагнаў бы. А пазней і зусім не стрымаўся — пачаў крычаць ад болю…

Я сам сабе не верыў: хіба такое магчыма, што я буду крычаць у істэрыцы і качацца на канапе? Але ніхто не прыходзіў: ні дзяжурны ўрач, ні медсястра, і тады зноў я падумаў: што ж мы нарабілі, калі так апусцілі медыцыну? Я крычаў, толькі, здаецца, усім было напляваць на мяне… Але гэтыя дзевяностыя! (Хаця, ні 90-я гады, ды 20 стагоддзе тут ні пры чым, усё ў людзях).

     Нарэшце прыйшоў урач. Немалады, лысы, увесь чырвоны, на лысіне — кропелькі поту, мне нават здалося, што ён «пад мухай», праўда, ад яго не пахла…

     — Ты чаго так крычыш? — нязлосна прыкрыкнуў ён на мяне.

     — Баліць… — прашаптаў я.

     — Не мог раней,— апраўдваўся ўрач, падсеў да мяне на канапу: — Ну-ка, пакажыся, — стаў абмацваць мой жывот.

     — Што са мной?

     — Звычайная ныркавая коліка. Зараз зробім укол… Паляжы яшчэ.

     — Толькі нядоўга.

     — Але, але, але… — урач хуценька знік.

     Я зноў застаўся на канапе са сваім болем. Я моўчкі цярпеў не больш як хвіліну — зноў застагнаў. Закрычаў.

     З’явілася медсястра, увішная пажылая жанчына ў вялікіх акулярах, са шпрыцам у руцэ.

     — Чаго крычыш? Трэба цярпець… П’яце, п’яце… Ныркі не жалезныя. З доктарам вам пашанцавала. Добры. Апошнюю ампулу вам аддаў. Лепшае лякарства.

     — Што за лякарства? — праз зубы ледзь прамовіў я.

     — Анальгетык… Боль як рукой здымае… А ныркавая коліка — такая зараза — ніхто ніколі не ведае, дзе гэта пачнецца. Можа, каменьчык з месца скранецца і пайшоў гуляць… Ляжы! Пройдзе, — медсястра зрабіла ўкол,
пайшла.

     Я зноў застаўся адзін. Але стан у мяне ўжо быў іншы. Боль пачаў адступаць… Я заснуў.

     …Прачнуўся ад голасу ўрача.

     — Сціх, заснуў, значыць, усё нармална.

     — І што цяпер рабіць? — не расплюшчваючы вочы пачуў я голас жонкі.

     — Абследавацца, лячыцца… Тут нікуды не дзенешся.

     Я з цяжкасцю расплюшчыў вочы.

     — Куды мне цяпер, у палату? — спытаў я доктара.

     — Так, так, так, — жвава азваўся ён. — Можна абысціся і без стацыянара. Да таго ж у стацыянары ўсё адно няма лякарства… Амбулаторна палечы-цеся.

     Я паспрабаваў усміхнуцца, гледзячы на Анну, узяў яе руку, якую яна працягнула мне.

     — Значыць, нічога страшнага? — спытаў я.

     — Бывае і горш.

     У гэты момант у прыёмны пакой рашуча ўвайшоў высокі мажны мужчына, таксама ў белым халаце, мабыць, урач рангам вышэй, чым мой лысы лекар-выратавальнік. Гэта быў галоўурач.

     — Ах, вось вы які, галубок! Мне ўжо тэлефон абарвалі… — з нейкай здзеклівасцю сказаў ён, і падазрона паглядзеў на Анну: — А вы хто?

     — Жонка, — адказала Анна і чамусьці расплакалася, слёзна спытала: — Скажыце чэсна, што з ім, доктар?

     Але галоўны ўрач не адкзаў, затое ўдакладніў:

     — Значыць, вы жонка?

     — Так.

     — А хто вам паведаміў аб гэтым, што ў вашага мужа прыступ і дзе ён знаходзіцца?

     — Яго сакратарка.

     Галоўны кіўнуў, сказаў упэўнена Анне:

     — Не хвалюйцеся! З вашым мужам усё будзе добра. А пакуль выйдзіце, калі ласка. Мы яшчэ раз агледзім вашага мужа… — ён чамусьці выдзеліў гэтыя словы «вашага мужа». Як толькі Анна схавалася за дзвярыма, галоўурач паківаў галавой:

— Так-так, галубок, — ён прысеў на край канапы. — Мне тэлефануюць і тэлефануюць. Але я не магу казаць пра дыягназ хворых чужым людзям, а толькі блізкім. Родзічам… У вас яшчэ дзве жонкі, галубок. Не лічачы той, якая толькі-што стаяла тут.

     Я не зразумеў, што ён гэтым хацеў сказаць:

     — Адкуль яны возьмуцца, яшчэ дзве?

     Галоўны перайшоў на шэпт:

     — Мне спачатку патэлефанавала ваша сакратарка. Назвалася. Распытвала, дзе вы, і што з вамі… Тут усё зразумела. Але потым патэлефанавалі яшчэ дзве жанчыны. І кожная сказала, што яна ваша жонка. Урэшце, атрымалася тры, Валянцін Андрэеевіч!

     — Не можа быць! — ашаломлены сказаў я.

     — У жыцці, галубок, усё можа быць… Прычым адна з іх званіла з вуліцы, з аўтамата. Я чуў шум машын.

     Лысы ўрач засмяяўся. А потым сказаў іранічна і па-сяброўску:

     — Ідзіце дамоў, мнагажэнец. Лячыцеся амбулаторна. Гэта ўсяго толькі ныркавая коліка.

     — І толькі? Я крычаў так, што ўвесь горад чуў.

     — Здараецца.

     Галоўны ўрач выйшаў з памяшкання, было чутна, як ён сказаў Анне:

     — Вы можаце забраць свайго мужа. Сачыце за ім. Я маю на ўвазе здароўе…

     Калі ў гэтых словах і была насмешка, то прыхаваная. Мне нават здалося, што, наадварот, доктар гаварыў вельмі сур’ёзна. Павучальна.

Загадка аб трох жонках доўга не давала мне спакою. Часткова гэтую загадку ўдалося разгадаць. Супрацоўніца юрыдычнай службы Кацярына, калі адзначалі 23 лютага, на падпітку, прызналася мне: «Калі вас на «хуткай» павезлі, я вельмі перапалохалася. Падумала, у чалавека інфаркт… Патэлефанавала галоўурачу, сказала: “Я жонка! Кажыце праўду!”»

Кацярына мне падабалася. Не, я не заляцаўся да яе, але яна мне падабалася: сочыць за сабой, прыемна ўсміхаецца. Усё разумее. З такімі заўсёды хочацца бавіць час. Але не думаў, што я яе так цікаўлю. Бач, назвалася жонкай… Пазней мы з ёй правялі разам некалькі вечароў — не мог жа я адмовіцца пасля таго, як яна назвалася маёй жонкай. Я яе так і называў: «Мая другая жонка».

     А хто быў трэцяй тэлефоннай жонкай — так і засталося таямніцай. Я прыглядаўся да кожнай патэнцыяльнай жонкі ў сваёй будаўнічай канторы. Але нікога не мог выбраць. Было не зусім зразумела толькі з адной кандыдатурай. У эканамічным аддзеле працавала дзяўчына Аксана. Яна была ціхай, сціплай, непрыкметнай. І, па-мойму, вельмі саромелася мяне. А яшчэ была нітачка — аднойчы я пачуў, як адна жанчына, якая працавала побач з ёй, спытала: «Ты чаго, Аксана, з тэлефона-аўтамата тэлефонуеш? Хіба ў нас у аддзеле тэлефонаў не хапае?»

Я адразу ж насцярожыўся: што адкажа Аксана. Але яна паціснула плячамі, а тая папрасіла прабачэння: «Даруй, за такое пытанне. Размаўляць са сваім маладым чалавекам лепш за ўсё без лішніх вушэй», — і яна рассмяялася.
А Аксана крыху пачырванела. Але ці была «трэцяй жонкай» сціплая Аксана — яшчэ пытанне. Так я і не даведаўся, хто яна, мая цудоўная адданая трэцяя жонка. У гэтай тайне быў нейкі супакой, ілюзія кахання і шчасця. І нават, напэўна, добра, што не знайшоў адгадкі.

     Але галоўнае ва ўсёй гэтай гісторыі з прыступам была загадка пра Толіка…. Як яго выратаваць? Дапамагчы ў гэтым мог Віталь Шароў.

 

 

* * *

 

     Актыўны, энергічны ў справе чалавек з гадамі заўсёды наладжвае сувязі, знаёмствы з патрэбнымі людзьмі. Калегі, аднакласнікі, армейскія сябры, аднакурснікі — яны таксама з часам становяцца начальнікамі, уплывовымі чыноўнікамі, атрымліваюць званні, узнагароды і зоркі на пагоны. Віталь Шароў быў мянтом. Мянтом азартным, якія не любяць прайграваць. Гэты Шароў, калі яшчэ быў капітанам, папсаваў мне крыві.

     У дзвевяностыя гады ў краіне быў бум прадпрымальніцтва. Дакладней — лёгкай нажывы і непрыкрытага раскрадвання ўсяго, што толькі можна было скрасці. Канторы з’яўляліся і знікалі… ТАА — таварыствы з абмежаванай адказнасцю… Як цудоўна — з абмежаванай адказнасцю! Чаму не з поўнай?
Я, канешне ж, адкрыў сваё ТАА, потым яшчэ адно, а затым іншае, і г.д. Але забываў закрываць іх. Вось і атрымалася, што адно таварыства разам з усімі дакументамі «павісла» на бухгалтарцы Ксюшы-кулямётчыцы. Яна не гаварыла, а нібы страляла словамі, таму ў яе і было такая мянушка.

     З Ксюшай у мяне быў кароценькі раман. Нават не раман, а так… Многія дырэктары такіх арганізацый, як мая, мелі асаблівыя адносіны са сваімі бухгалтаркамі — так было прасцей дамаўляцца праводзіць афёры.

     Але з Ксюшай мы развіталіся бяскрыўдна, мірна, нешта не зладзілася: тады дакументы і пячаткі ТАА з рамантычнай назвай «Паўночны маналіт» так і засталіся ў яе. Яны павінны былі, як кажуць, кануць у Лету, такое было звычайнай справай. Але не зніклі, а ўсплылі ў мянта Віталія Шарова.

     Мяне пацягнулі на допыт. І тут я ўбачыў яго, Шарова, і здзівіўся. Ён сядзеў у цёпленькім мянтоўскім кабінеце, але якім выглядаў франтам! У касцюмчыку з іголачкі, курыў дарагія цыгарэты, на руцэ — залаты бранзалет. На пальцы — пярсцёнак з белага золата. Шароў вострым паглядам мянта і псіхолага, мабыць, вызначыў, што я ні ў чым не вінаваты, хоць спачатку напусціў такога туману, што мяне можна было без суда і следства весці на расстрэл…

     — Вось дакументы. Грамадзнін Буркоў, пяць вагонаў з цэментам вы атрымалі ад Гур’янскага цэментнага завода, не заплацілі ні капейкі, хоць давалі гарантыю….

     — Нічога я не атрымліваў! Нічога не гарантаваў! — ускрыкнуў я. — Не было ў мяне ніякага кантракту. Клянуся, не было!

     Тут Шароў па-панібрацку сказаў:

— Ды веру я табе, Валянцін. Але ўвесь фокус у тым, што і пячатка,
і Статут твайго ТАА сапраўдныя. Шэршэ ля фам… бухгалтарша твая дзе?

     — Не ведаю. Яна цяпер у мяне не працуе.

     — А дакументы і пячаткі ў яе засталіся?

     — У яе. У яе! Найду яе, сучку, Ксюшу-кулямётчыцу! — не стрымаўся я.

     — Кулямётчыцу? Гэта цікава! Трэба знайсці, градзянін Буркоў. Пяць вагонаў цэменту — гэта, канешне, не батон каўбасы, украдзены ў магазіне. За батон каўбасы пару гадоў атрымаў бы. За дзвесце тон скрадзенага цэменту цябе, канешне, не пасадзяць, адкупішся, выкруцішся, але будзе брудная пляма…

     Тут я засмяяўся і ўсё перавёў на жарт:

     — Даруй, начальнік, але не я вінаваты… Ксюшу-кулямётчыцу табе дастаўлю. З ёй пра ўсё і пагаворыце.

     — Думаю, што яна таксама не вінаватая. Які-небудзь хахаль падлез да яе. На чыстых бланках распісваўся, Валянцін? На ордэрах расходных-прыходных, у чэкавых кніжках? — тут ён змяніў тэму допыту. — Але хай. Час позні. Канец дня, пятніца. Пайшлі ў рэстаран. Перакусім. Там усё і абмяркуем…

     Я адразу зразумеў, што плаціць за рэстаран прыйдзецца мне: мець за сябра такога капітана, непрыкрытага праныру, крыху хама і цыніка, чэпкага, але які і курчыць з сябе геніяльнага сышчыка, — факт вельмі выгадны. Толькі калі ён ідзе са мной у рэстаран, значыць, давярае мне, не дурны, з шантрапой піць не будзе, з уркамі піць не будзе, і пра мяне, мабыць, тое-сёе ведае.

     У рэстаране з Шаровым мы добра напіліся. Шароў адкрыта сказаў мне:

     — Пяць тысяч зялёных — я ўсё ўладкую... Знайду гэтага гада, які тваю Ксюшу-кулямётчыцу акулямёціў.

     — Слова?

     — Слова афіцэра!— п’яна ўсміхнуўся Шароў.

Потым, яшчэ крыху выпіўшы, я прыабняў Шарова і спытаў, гледзячы яму прама ў вочы:

     — Скажы мне, Віталь, — у гэтым месцы я спатыкнуўся: я хацеў спытаць асцярожна і ўедліва: — што табе трэба для шчасця?

Шароў задумаўся, неяк сабраўся, нават быццам працверазеў і адказаў сур’ёзна і ўжо сапраўды чэсна:

     — Самае галоўнае для мяне, каб маці не хварэла. Усё астатняе — дробязь… Маці ў мяне моцна хварэе. Не ведаю, ці выкараскаецца. Лякарствы імпартныя трэба.

     Гэтая шчырасць Шарова запала мне ў сэрца. Ён неўзабаве пасля таго, як памерла яго маці, ажаніўся, і, дзіўна, перастаў фарсіць, стаў хадзіць у асноўным у міліцэйскай форме, зняў залатыя ўпрыгожванні, хоць па-ранейшаму быў акуратным, любіў добрае віно, дарагія цыгарэты і каву «амерыкана»…

     Цяпер Віталь быў падпалкоўнікам. Ён сядзеў пад партрэтам прэзідэнта ў прасторным кабінеце, абстаўленым добрай мэбляй. Шароў быў у новай паліцэйскай форме, а пасаду займаў важную для правінцыйнага Гур’янска — адзін з намеснікаў раённага начальніка паліцыі.

 

     Я заспеў Шарова ў кабінеце. Моўчкі паклаў на яго стол пакет з таблеткамі. Шароў паглядзеў на іх без асаблівай цікавасці, быццам бачыў такія таблеткі кожны дзень.

     — Мой сын звязаўся з кепскай кампаніяй, — сказаў я. — Баюся, што яго пільнуюць нейкія гніды.

— Наркотыкі — цяжкі артыкул. Твайго хлопца трэба ратаваць, — прагаварыў Шароў.

     Я расказаў яму пра загадкавыя паводзіны майго сына, пра яго знаёмых, пра «жыгулёнак», на якім ехаў Толік

     Шароў курыў цыгарэту. Курыў ён прыгожа. Я глядзеў на яго і нават крыху любаваўся ім. Цяпер гэта быў не капітанчык у абшарпаным кабінеце, які пасля працы на «халяву» ішоў у рэстаран. Цяпер перада мной сядзеў
прагматычны паліцэйскі старшага афіцэрскага чыну, не пазбаўлены цвярозага разліку ў сваіх дзеяннях. Праўда, левымі грашамі і падарункамі Шароў не грэбаваў, але не ставіў перад сабой мэту разбагацець такім чынам. Ён адразу адвяргаў сумніўныя падарункі, ад маіх жа не адмаўляўся, спадзяваўся, што не выдам яго.

     Але ўвогуле ён неяк абыякава адносіўся да грошай. Калі яны былі яму патрэбны, знаходзіў іх. Грошы ж дзеля грошай — гэта для яго было нешта накшталт поскудзі. Ён і супрацоўнікаў адразу ж звальняў, калі заўважаў, што яны шкурнікі. Цяпер Шароў маўчаў. Я скончыў свой аповед і чакаў.

     — Шмат гадоў таму. Я тады быў лейтэнантам, дурнем, яшчэ толькі першыя справы вёў… Словам, хлопчыка аднаго пасадіў. Васілём звалі. Ніяк сабе дараваць не магу. Яго сябры падставілі… Аднясі, маўляў, пасылачку, заробіш. Потым яшчэ, яшчэ… А калі хлопец зразумеў, што стаў наркакур’ерам, абурыўся. А тыя яму: калі вякнеш — сядзеш. Здалі ўрэшце. Я мог яму дапамагчы, але… Ці то розуму ў мяне не хапіла, ці то фанабэрыстасць саплівая — выкрыў, маўляў, цэлую сець. Словам, хлопцу далі тры гады. На зоне нейкія жывёліны яго зноў падставілі і згвалтавалі… Ён павесіўся.

     — У чым мараль? — спытаў я.

     — Жыць цяжка. Грахоў шмат. Трэба б у царкву хадзіць… Ды ўсё неяк не атрымліваецца… Твайго Толіка я крыміналу не аддам! — раптам рэзка сказаў ён. (З маім сынам Шароў быў крыху знаёмы, нават неяк гуляў з ім у шах-маты.) — Ты сказаў, што ён ехаў на разбітых «Жыгулях». Нумар помніш?

     Я назваў нумар.

— Заходзь заўтра, Валянцін. Я праб’ю нумар, чыя машына. І наогул, нешта прыдумаем. Таблеткі патрымай у сябе. Экспертызу трэба зрабіць…

 

 

* * *

 

     Алік Лабастаў быў сапраўдным унікам. У НДІ, дзе ён працаваў у хімлабараторыі, на яго глядзелі як на генія. Хоць дысертацыі ён не абараняў, навуковай кар’еры не рабіў, зато працаваў з захапленнем і меў шмат рацпрапаноў і някепскія грошы, атрымліваў прэміі, граматы і медалі. Але надышоў
1991 год і перавярнуў свет Аліка Лабастага. НДІ перастаў існаваць, дакладней, яго задушылі, як казаў Алік, «заходнія зычліўцы і айчынныя дурні» — супрацоўнікі разбегліся. Засталася толькі экспертная лабараторыя, якая прымкнулася да аднаго гарадскога дэпартамента. Аліка запрасілі туды як выдатнага спецыяліста ў якасці эксперта. На сціплую зарплату. Але і праца была —
не бі ляжачага…

Я ведаў Аліка і як хіміка, і як музыканта: хімікам ён, безумоўна, быў таленавітым, музыкантам-трубачом — так сабе: нават просценькія партыі з пахавальных маршаў доўга развучваў па нотах, а калі выконваў іх, часта не патрапляў… Затое іграў з захапленнем, спрабаваў імправізаваць, мабыць, уяўляў сябе Луі Амстронгам.

     Алік Лабастаў хадзіў з адной і той жа кампаніяй «жмурыкаў» на пахаванні, дзе праводзіў у апошні шлях са сваёй музыкай нябожчыкаў. Я не спадзяваўся заспець Аліка на месцы, паехаў на могілкі, ведаючы, што там ён кожны дзень; смерць людская дзён тыдня і пары года не прызнае. На працы Алік быў звычайна да абеду. Пасля — як эксперт ездзіў па нейкіх арганізацыях, або рабіў выгляд, што ездзіць. Але на могілках «жмуры» не прапускаў…

     Музыкантаў на могілках не было. Пахаванне скончылася. Але я ведаў: Алік Лабастаў тут… недалёка ад могілак было невялікае кафэ. Там заўсёды праходзілі памінкі, і хлопцы пахавальнага аркестрыка (труба, трамбон, бас і бубен) у цёмных сарочках і абавязкова пры гальштуках — гэта нешта накшталт уніформы, прыходзілі ў кафэ, каб памянуць нябожчыка.

     Абслуга кафэ вельмі добра ведала музыкантаў і адносілася да іх пачціва. Музыканты сапраўды мелі інтэлігентны выгляд, ды і былі з «інтэлігентаў», адукаваныя, а гаспадары жалобных сталоў, калі і забываліся іх запрасіць, дык не мелі нічога супраць таго, каб тыя самі прыходзілі ў кафэ.

     Тут было два дзясяткі столікаў, і музыканты займалі адзін, што знаходзіўся з краю. У іх быў жалобны выгляд. Яны не спяшаючыся выпівалі дзве бутэлькі гарэлкі — звычайна столькі ставілі на стол на чатыры чалавекі. Елі куццю. Потым боршч або вараную капусту. Затым усё, што падавалі на жалобны стол і, п’ючы гарэлку, добрым словам паміналі таго, хто ўжо не можа выпіць… або тую, якая «пайшла, усё ўсім дараваўшы».

     Цяпер у кафэ паміналі бабульку. Яе партрэт у чорнай рамцы стаяў на памінальным століку, побач гарэла свечка.

     Я зайшоў у кафэ, ведаючы, што тут і знайду Аліка. Пачуў прамову сівога падцягнутага чалавека з пародзістым высакародным тварам. Мужчына, мабыць, блізкі родзіч бабулькі, казаў:

     — …Клаўдзія Піліпаўна пражыла цяжкае працоўнае жыццё. Незайздроснае. Але пайшла, усё і ўсім дараваўшы.

За крайнім сталом я заўважыў кампанію. Гэта і былі музыканты. Сярод іх — Алік Лабастаў. Яны моўчкі сядзелі, не спяшаючыся закусвалі. Адзін з іх акуратна наліваў гарэлку. Я злёгку памахаў рукой, каб Алік звярнуў на мяне
ўвагу, але да мяне падышла жанчына ў чорнай лёгкай хусцінцы на галаве і не вітаючыся, ціха, настойліва сказала:

     — Вы праходзьце, малады чалавек. Прысядзьце. Памяніце нашу бабульку Клаўдзію Піліпаўну. Вельмі добры быў чалавек… акажыце павагу…

     Я накіраваўся да століка, за якім сядзелі музыканты. Пакуль ішоў знайшоў не занятае крэсла, узяў яго і наблізіўся да кампаніі. Жанчына ў чорнай хусцінцы загадала, і неўзабаве афіцыянтка прынесла мне сталовы прыбор. Добрую бабульку Клаўдзію Піліпаўну я памянуў, выпіўшы кампот і з’еўшы смачнае пірожнае з яблыкамі.

     Мы сядзелі кампаніяй з пяці чалавек, але я змог нягучна размаўляць толькі з Алікам.

     — Сябра, мне трэба зрабіць экспертызу таблетак, — сказаў я, адказваючы на Алікава пытанне, як і чаму я тут з’явіўся. — Зможаш зрабіць заўтра і напісаць заключэнне?

— Пра што размова? Зраблю. Калі зручна, прыязджай сюды. Заўтра я зноў буду тут. Сёння нешта з музыкай здарылася. Спачатку яны запрасілі, але бабуля-нябожчыца, аказваецца, загадзя наказала, каб яе толькі адпавялі, а музыкі не трэба…

     Алік усміхнуўся, пагладзіў вусы і бараду. Вусы і барада ў яго былі бляклыя, пярэстыя, не вельмі прыемнага колеру. Аднойчы я спытаў у яго, чаму ён носіць вусы і бараду. Спытаў, спаслаўшыся на тое, што я і сам хацеў бы адрасціць бараду. На гэта Алік адказаў проста і шчыра, маўляў, лянота галіцца, электрабрытву не любіць, а са станком шмат валтузні, вось і стаў барадатым…

     Ён быў старэй за мяне на добры дзесятак гадоў, але я ніколі не называў яго па бацьку, толькі Алікам, як і ўсе. Чаму адным так пасуе імя, што па бацьку называць не паварочваецца язык, і ведаеш, што не пакрыўдзіш чалавека, называючы толькі па імені? На гэта Алік адказаў мне: «Ёсць імёны, накшталт майго, якія больш чым імёны, у іх яшчэ заключаны сэнс мянушкі, а да яе імя па бацьку не дадаецца… Гоша, Стас, Алік… вельмі зручна, каб абысціся толькі імем, а ўзрост тут ні пры чым».

     Я адчуў сябе крыху няёмка, але не паказаў гэтага, і шчырасць, з якой можна было гаварыць з Алікам, перамагла. Я сказаў так, каб не чулі астатнія музыканты, а іх акрамя Аліка было яшчэ трое, і яны пра нешта гаварылі між сабой.

     — Алік, сябра, ты кожны дзень тут. І — на шклянцы… Гэта ж — дэградацыя… Кожны дзень царства мёртвых і шклянка. З тваімі мазгамі, Алік? Цябе ў Амерыку запрашалі на працу, а ты тут прапісаўся… Я кажу не асуджаючы, я проста хачу зразумець, — быццам бы просячы прабачэння, дадаў я.

     — Пляваць я хацеў на Амерыку! — ён усміхнуўся, у гэтай усмешцы быў адказ на маё пытанне: маўляў, ты і сам ведаеш, чаму рускі чалавек не спяшаецца на працу да амерыканцаў. — Там проста так не пасядзіш. Мы і ведаць не ведаем гэтую нябожчыцу Клаўдзію Піліпаўну, а яна нам як родная. — Алік кіўнуў свайму таварышу-музыканту: «Разлі, што засталося».

     Адзін з музыкантаў беражліва разліў па стаграмовіках гарэлку, што засталася ў бутэльцы.

     — Зямля ёй пухам, — сказаў ён. Усе кіўнулі, выпілі. Памаўчалі.

     — Пайшлі, — сказаў мне Алік.

     Усе, хто сядзеў за нашым сталом, падняліся, пакланіліся партрэту старой і выйшлі на свежае паветра. У зале станавілася гаманліва, усе выпілі, сталі «цёпленькімі», успаміналі, напэўна, не толькі трагічнае, але і нешта светлае, магчыма, вясёлае з жыцця нябожчыцы Клаўдзіі Піліпаўны.

     Дзень, між іншым, быў добры, светлы. Сонца вясенняе, жоўтае, насычанае, дрэвы вось-вось абудзяцца і апрануцца ў лістоту. Ды і паветра тут было асаблівым. Чыстым, а галоўнае — атмасфера ціхая і задумлівая.

     Развітаўшыся з музыкантамі, мы з Алікам вырашылі прайсціся па цэнтральнай дарожцы могілак: ён прывык да гэтага царства мёртвых, да ўсяго, у яго тут пахаваны і бацька, і маці. Я прызнаўся, што таксама не цураюся цішыні могілак і да магіл родзічаў хаджу спакойна.

Мы ішлі з ім, не спяшаючыся, сярод пірамідак і крыжоў. Гаварылі пра тое, з чаго пачалі:

     — У маскоўскім універсітэце са мной вучылася нямала хлопчыкаў і дзяўчынак з тагачаснай эліты. Мне было нязвычна, але я сапраўды сустракаў людзей, у якіх ніколі, разумееш, Валя, ніколі не было праблем з грашыма…

А цяпер уяві: што азначала для хлопца з глухамані прабіцца, у якога маці кладаўшчыца ў гаражы, а бацька акамулятаршчык. І сталічнаму сынку, у якога маці ў Мінфіне, а бацька ў Дзяржзабеспячэнні. А яшчэ былі дзеткі розных гандлёвых дзялкоў… Хоць у параўнанні са мной яны ў навуцы не петрылі, але ў іх не было праблем з жыллём, ежай, вопраткай. Многія з іх таму і з’ехалі за мяжу…

     Нешта падштурхнула мяне спытаць, зноў жа шчыра:

     — Ты зайздросціў ім?

     — Не! — тут жа адказаў Алік. — Я не зайздросціў парасткам багатых бацькоў. Але крыўда была, раздражнялі яны!.. У мяне не было магчымасці, як у іх, рэалізаваць сябе, заняць сябе вялікай справай, мець лабараторыю, добры бюджэт, свабоду творчасці… Зайздросціць, Валя, можна абставінам, магчымасцям. Нарэшце, грашам. Грошы — гэта вялікая сіла. У нас такой сілы няма. Рускім правінцыялам можна сябе адстаяць толькі сваім розумам і талентам.
А калі б я з’ехаў у Амерыку, зноў стаў бы працаваць не на сябе — на амерыканскі бандыцкі капітал…

     — Чаму бандыцкі? — шчыра спытаў я.

     — Таму што яны друкуюць грошы. І могуць надрукаваць столькі, колькі захочуць… — Алік усміхнуўся, патрапаў сваю нязграбную бародку. — Вось я назіраю, як амерыканцы сланцавую нафту распрацоўваюць. Гэта ж эканамічна нявыгадна, не экалагічна. Але пляваць яны хацелі! Выгадна, нявыгадна!
У іх мэта — зламаць канкурэнтаў… А грошы? Грошы надрукуюць! Колькі будзе трэба… Не, Валя, Амерыка не для рускіх майго пакалення. Розная імігранцкая нерусь, кажуць, някепска прыладжваецца, а такія, як я… яны там хутка стамляюцца і ламаюцца.

     — А тут? — спытаў я. — Хіба цябе не зламалі, пакінуўшы без працы, прымусілі ў пахавальным аркестры іграць…

     — Я сюды не толькі дзеля грошай хаджу, — запярэчыў Алік. — Ты вось сказаў пра дэградацыю… Як паглядзець… Мая жонка Кацька ў апошнія гады моцна распаўнела. Зусім круглай стала… І справа не ў тым, што я стаў ад гэтага горш да яе адносіцца або нешта такое. Не, яна мне навек Богам дадзена… Яна проста вельмі любіць сметанковае масла. Са свежым батонам можа яго з’есці цэлы пачак… Кавы сабе зрабіць вялікі кубак, з вяршкамі. З пенкай. Французскі батон, свежы, з храбусткай скарыначкай, і масла таксама свежае… Я аднойчы, Валя, не папракаючы, але з намёкам неяк сказаў ёй: «Чуеш, Каць, каб ты не ела так шмат масла». А яна паглядзела на мяне, таксама быццам не папракаючы, але з пачуццём уласнай годнасці і сказала: «Ты, канешне, не здагадваешся, але я, можа быць, дзеля гэтага сняданка і жыву… Каб раніцай прачнуцца з радасцю…» Вось, Валя, і зразумей, як хочаш, дэградацыя гэта
ці не. Вось і я, можа, дзеля гэтага і жыву… — Алік абвёў рукамі прастору могілак. — У гэтым заключана філасофія. Калі пачытаеш імёны, палічыш, хто колькі пажыў на белым свеце, а галоўнае: навошта? — дык і задумаешся… — ён пагладзіў бараду, страсянуў галавой.— Старэю я. Вось і не магу без выпіўкі, без пустых размоў з сябрамі. Без гэтай цішыні… Я ўжо нічога не баюся, я выбраў дарогу ўніз.

     — Ты што? — устрапянуўся я. — Табе ж да пенсіі рабіць яшчэ гадоў пяць! А ты ўніз!

     — Уніз. Але не па крутым схіле, — усміхнуўся Алік. — Пад нахіл, дастаткова роўны, не круты, — ён быў разамлелы, захмялелы, дабрадушны, і, на-
пэўна, яму было добра і неяк нават радасна ў такім стане, за таварысцкай размовай, у якой па-філасофску тлумачыў свабоду выбару для кожнага чалавека.

     Мы нейкі час ішлі моўчкі. Мне станавілася крыўдна за нашых рускіх мужчын. Чаму яны так рана старэюць, так рана апускаюць рукі?

     У чалавека на пад’ёме павінна быць мэта ў жыцці. Галоўнае — мэта! Каб ён трымаўся за яе. Калі мэты становяцца нязначнымі, так бы мовіць, драбнеюць, знікаюць, чалавек ужо не гарыць. Ён становіцца скептыкам. Як я… Скажы, Валянцін, у цябе ў жыцці ёсць вялікая мэта?

     — Няма, Алік, — шчыра прызнаўся я. — Вялікай мэты няма. Ёсць абавязкі. Я павінен дапамагчы дзецям стаць на ногі. Нешта ім пакінуць.

     — Гэта звычайныя клопаты. А мары ў цябе ёсць? — дапытваўся Алік. — Мара і мэта — розныя рэчы. Вось у мяне няма ні мары, ні мэты. Чалавек без гэтага проста жыве. Я проста жыву, дзеля маленькіх клопатаў.

     Не ведаю, чаму так здарылася, што нешта падштурхнула мяне на шчырую размову з Алікам. Можа, момант быў па-філасофску-могілкавы. Можа, проста ў апошнія гады я думаў пра гэта. Магчыма, мне самому хацелася, каб у мяне была мара, — мара вялікая, не звязаная з грашамі…

     — Я дзяўчыну ў школе любіў. І нават цяпер, да сённяшняга дня, не згасла мара — пабыць з ёй.

— Прабач, што груба, — удакладніў Алік, — пераспаць, ці што?

— Нават неяк шырэй, — стараючыся разупэўніць яго, адказаў я. — Палюбіць яе па-сапраўднаму. Папакутаваць з-за яе. Разумееш?

— Што табе перашкаджае? — спытаў Алік.

— Адным словам не адкажаш. Я баюся яе шукаць…. Мне ўжо нямала гадоў. І ёй таксама… Яна была замужам, ёсць дзеці… Цяпер удава, — няўпэўнена адказаў я. — Навошта я ёй патрэбны?

— Няўпэўненасць — гэта сапраўды прыкмета павагі і кахання… Значыць, ты ў нас яшчэ жаніх. Добра быць маладым! — нягучна рассмяяўся Алік.

— З таго часу, як я скончыў школу, прайшло амаль тры дзясяткі гадоў, — сказаў я. — Што можа мяне цяпер аб’ядноўваць з гэтай дзяўчынай?

— У гэтым і ёсць інтрыга, — зноў павесялеў Алік.

— Хутка гэтая інтрыга, спадзяюся, вырашыцца, — сказаў я. — А цяпер пайду пакажу таблеткі шчасця, якія ты будзеш даследаваць.

Мы вярнуліся з могілак да выхаду, дзе стаяла мая машына. Выходзячы, я паглядзеў на крыжы і пірамідкі, на разнастайныя помнікі. Падумаў, што яны для таго, каб нашчадкі помнілі нябожчыкаў; для павучання тым, хто жыве, каб кожны крок у сваім жыцці маглі звяраць па гэтай могілкавай цішыні і па вечным спакоі!

У машыне я паказаў пакет з таблеткамі Аліку.

— Тут ніякія экспертызы не патрэбны! Дай-ка нож!

Я даў Аліку сцізорык. Ён расціснуў лязом адну таблетку на вокладцы
кнігі, якая знайшлася ў мяне ў машыне, паслюнявіў палец, тыцнуў у парашок і паклаў на язык.

— Так і ёсць!..

Ён расказаў мне, што гэта такое, як уздзейнічае на чалавека. І што амерыканцы як дэпрэсанты давалі такое сваім салдатам. І што вельмі страшна, калі гэты «сродак» уводзіцца як ін’екцыя.

— Дзякуй, Алік, — горка сказаў я, калі ён яшчэ тое-сёе паведаміў мне пра гэты «прэпарат». Я папрасіў яго, каб ён усё ж зрабіў афіцыйную экспертызу і даў мне заключэнне. На бланку з пячаткай. Я таксама папрасіў, каб ён узяў з сабой пару таблетак.

Пасля таго як я «падкінуў» Аліку Лабаставу працу, яму трэба было паказацца на службе: таленавіты вучоны робіць выгяд, што працуе!.. Я доўга сядзеў у машыне. Алік не пытаў, навошта мне трэба інфармацыя пра гэтыя таблеткі. Ён, верагодна, і так зразумеў, адкуль вецер… На душы было вельмі неспакойна. Я спрабаваў зразумець, што прымусіла майго сына і такіх жа, як ён, ужываць гэтую брыдоту, бо яны былі не настолькі дурныя, каб не разумець, якія будуць наступствы. Але хіба я, выпіваючы ў маладосці шклянку брыдотнага пладова-ягаднага пойла або разведзены сірт «раял» думаў пра наступствы?!. Колькі жыццяў маіх равеснікаў забраў розны сурагат! І ўсё ж нарката нешта іншае, страшэнна жахлівае. А можа, цяперашняя моладзь больш легкадумная. Загадка маладосці, тупасці, ці ад няма чаго рабіць яны такія? А можа, што іншае… І ўсё ж чаму мой Толік трапіў на гэты кручок? Вось што мне трэба было зразумець, каб сцягнуць яго з гэтага кручка.

Сэрца балела за сына, але разам з тым мне было неяк трывожна і няёмка за сваю шчырасць перад Алікам. Навошта я расказаў яму пра Ладу? Я заўсёды трымаў у тайне гэтае каханне. А тут раптам ні з таго ні з сяго выдаў яе. Няўжо таму, што ў гэтай тайне стала менш кахання? Таго чароўнага, светлага, да якога нават у думках баішся дакрануцца, каб раптам не ўбачыць у ім нешта вельмі наіўнае і недаравальнае для свайго ўзросту…

Эх, Лада, Лада! Колькі часу ты трымаеш мяне ў палоне: з пятага класа!

Лада і так засталася для мяне сімвалам чыстага юначага кахання, іншага сімвала я не сустракаў. З іншымі ўсё было проста і зразумела… Нават у школьныя гады, здаралася, я кахаў некага дзень-два. Тыдзень хадзіў зачараваны якой-небудзь сустрэчай, але Лада заставалася каханнем непарушным — каханнем, якое доўжыцца амаль тры дзясяткі гадоў, каханнем без узаемнасці і, можа, містычным! Стоп! Хопіць пра гэта, цяперашняе. Я патэлефанаваў Толіку. Тэлефон не адказваў. Не трэба было панікаваць і абцяжарваць сябе кепскімі думкамі раней часу.

 

 

* * *

 

Анна пазваніла бліжэй да вечара. Я вяртаўся з канторы: перад адпачынкам даводзіў да ладу такія-сякія справы. Як жа мне хацелася думаць пра добрае і светлае!.. Пра адпачынак, пра сустрэчу з Ладай, нарэшце… Але ж не!.. Анна крычала ў трубку і істэрычна плакала, яна ва ўсім абвінавачвала мяне:

— Толіка забралі паліцэйскія! Забралі прама з дому! Кажуць, што ім трэба нашта ўдакладніць!.. Нейкая машына! Быццам бы ўгнаў… Што рабіць? Яны яго пасадзяць?

— Супакойся. Я пра ўсё даведаюся і патэлефаную.

«Я пра ўсё даведаюся і патэлефаную», — паўтарыў фразу тройчы.

У тым, што здарылася з нашым сынам, безумоўна, адчувалася рука Шарова. Я набраў яго нумар. Але ён прашаптаў мне:

— Я на нарадзе… Не хвалюйся, пазваню.

Чакаць… Чалавек у экстранай сітуацыі павінен дзейнічаць, а мне прапанавалі чакаць. А я прапанаваў Анне чакаць. Недзе ў паліцыі чакае Толік. Што чакае?.. Я паехаў дадому, каб супакоіцца, падрыхтавацца да размовы з Шаровым, падрыхтавацца да самага горшага. А хіба можна падрыхтавацца да самага горшага?!.

Сонца садзілася. У прачыненае акно ўжо ўрывалася халаднаватае паветра. Але ў гэтай плыні веснавога паветра было нешта жывое, новае… Мянты зацікавіліся сынам: угнаў машыну і, барані Бог! — распаўсюджванне наркотыкаў… З каханкай у мяне разлад і сварка, дачка ў Маскве, збіраецца выскачыць замуж за нейкага старога маіх гадоў… Ды яшчэ сусед карупцыянер застрэліўся, каб не сядзець у турме — вясёлы час!..

Каля дома, ля суседскіх веснічкаў, я ўбачыў грузавую машыну з мэблевым фургонам. Грузчыкі выносілі з дому рэчы, грузілі ў фургон. Што за чорт? Няўжо рабуюць? Але неўзабаве я заўважыў удаву Салаўёва.

— Рэчы забіраюць! Я звальваю!— з нейкім выклікам сказала Ірына.

— Чаму?

— Гэтая жывёліна дом запісаў на дачку ад першага шлюбу. У яе трое дзяцей. Прыязджала ўжо, глядзела… — Ірына павярнулася, мабыць, слёзы не давалі ёй гаварыць: — А гэта ўсё маё, я нажыла! Сваё забіраю, сваё! — яна нават пастукала сябе кулачком у грудзі.

Я паціснуў плячамі, пайшоў дадому: нічога не маю супраць і не палезу ў вашы з нябожчыкам маёмасныя справы. Мудрагелістае жыццё! А Салаўёў аказаўся не такім ужо і дурнем: разумеў кошт кахання маладой жонкі, таму ўсю маёмасць запісаў на дачку ад першага шлюбу.

Я хадзіў з кута ў кут, чакаў вестак ад Шарова. У галаву лезла рознае глупства. Чамусьці ўспомніўся эпізод…

Гэта быў жудасны эпізод. На пачатку дзевяностых. Рознае пойла прадавалі ўсюды, дзе толькі можна: усе кіёскі былі забіты бутэлькамі! На многіх віселі аб’явы: «Куплю ваўчар». У мяне тады быў правал: ні капейкі ў кішэні. Ад адчаю і злосці я ўзяў свой ваўчар і пайшоў да бліжэйшага кіёска. Навошта мне гэты ваўчар?! Тыя, хто дарваўся да ўлады, не выклікалі ніякага даверу. Пра павагу — і заікацца не варта. Усё роўна падмануць…

— Колькі за ваўчар? — спытаў я жанчыну ў акне за закратаванай віт-рынай.

Яна адказала.

— Чаму так мала? — абурыўся я. — Усяго толькі на пару бутэлек таннай гарэлкі…

— Хутка гэтыя фанцікі наогул адменяць, — фыркнула прадаўшчыца. — Не хочаш — адыдзі! Чарга чакае.

— Ладна, давай, — я ўвогуле без жалю, а хутчэй грэбліва сунуў ваўчар у акенца.

Прадаўшчыца ўважліва разгледзела ваўчар, дала мне пачак пакамечаных, брудных купюр.

«Дробнымі, гадаўка, дае!» — падумаў я.

 

Я адышоў далей ад закратаванага кіёска, стаў лічыць грошы. Навошта лічыў, сам не ведаю. Спрачацца з жанчынай, нават калі яна мяне аблічыла, было б дарэмна. Ззаду сябе пачуў размову двух хлопцаў, нахабных, вясёлых, на падпітку. Абое ў скуранках, у спартыўных штанах, у красоўках, гавораць па-блатному, але відавочна, што не блатныя — фраерочкі. Куплялі яны віскі і «Амарэта». Гаварылі пра нейкіх «цёлак», да якіх зараз «ламануцца»…

Я міжволі пачаў назіраць за імі. Тым часам да іх падышоў мужык. Бяздомны не бяздомны, хутчэй за ўсё дахадзяга, алкаголік у бруднай цяльняшцы. Стаў прасіць:

— Хлопцы, выручце, крыху не хапае.

— Навошта табе? Чаравікі новыя купіць? — падколвалі хлопцы.

— Не-е. На бутэльку чырвонага.

Раптам адзін з іх сказаў:

— У мяне сёння дзень нараджэння. Я куплю табе бутэльку чырвонага. Але пры ўмове: ты яе адразу, не прыпыняючыся, вып’еш з горла. Зможаш?

— Запраста! Я марак! Усё прап’ём, а флот не зганьбім! — выхваляўся мужык.

— Калі не зможаш, аддаеш мне сваю цяльняшку, — зубаскаліў хлопец.— Усё, па руках!

— Ты што! Не першы раз.

Піў дахадзяга проста каля кіёска. Бутэльку віна. Я назаўсёды запомніў назву гэтай брыдоты. — «Залатыя купалы». Пачаў ён хвацка, піў, задраўшы галаву. Перад тым усміхнуўся, ашчэрыўся:

— Ну, з днём нараджэння! Давай, паехалі!

І змог выпіць. Не зганьбаваў гонар флоту. Дацярпеў.

— Ну, малаток, мужык! Выратаваў цяльняшку. Усю бутэльку выпіў, — пасміхаліся хлопцы.

Мужык таксама ўсміхаўся. Але ўжо не так, як перад тым, як піць. Ён усміхаўся неяк дзіка. Быццам не разумеў, дзе ён і, напэўна, не чуў, што яму гаварылі, нахвальвалі героя-марака, а ён станавіўся ўсё больш бледны. І раптам, быццам падсечаны, упаў. Ні адзін з хлопцаў не падаў яму рукі, не дапамог. Яны хуценька зніклі. Я падышоў да мужыка, нахіліўся над ім і зразумеў, што ён ужо мёртвы. Што гэта было? Глупства, сквапнасць? Подласць хлопцаў? Хто вінаваты? І за што загінуў гэты мужык? Ён жа яшчэ не стары. Гадоў пад пяцьдзясят…

Зразумеўшы, што ён мёртвы, — хутчэй за ўсё адразу адказала печань — невядома якую брыдоту ён выпіў, — я таксама заспяшаўся пайсці, каб не быць сведкам.

…Не, мабыць, я не дарэмна ўспомніў гэты эпізод. Жыццё цудоўнае і жорскае. Нешта непазбежна ў ім збіваецца, зносіць з катушак, і ўсё коціцца пад адхон.

Я зноў нагадаў сабе горкай усмешкай: мой сын у камеры папярэдняга зняволення, з каханкай разлад, дачка выходзіць замуж чорт ведае за каго, сусед застрэліўся, яго ўдава вывозіць мэблю… У гэтым ёсць нейкая відавочная кволасць і няўстойлівасць жыцця. Імгненне — і нешта абарвалася назаўжды.

Я не вытрымаў, зноў пазваніў Шарову. Не можа ж яго нарада працягвацца дзве гадзіны. Ды і рабочы дзень скончыўся.

— Я табе збіраўся званіць! — радасна адгукнуўся Шароў.

«Вось мент! Ведаў жа, што я чакаю яго званка, але не званіў чамусьці. Нечага чакаў, — выпрабоўваў, чамусьці марудзіў».

— Чаму… — пачаў я, але Шароў перабіў мяне:

— Спакойна выслухай, а потым будзеш задаваць пытанні. — Шароў змоўк. Хутчэй за ўсё, закурыў цыгарэту. — Твайго сына патрэбна моцна страсянуць, балявы псіхалагічны шок! Нешта падобнае на ўдар тока, апёк прасам ці моцны бацькоўскі рэмень… Твайго сына затрымалі, я падкрэсліваю: затрымалі, таму сябрукі прыціснуць хвасты, пастараюцца адмежавацца ад яго. Бо за таблеткі свеціць ого-го! Так што ты, Валянцін, не мітусіся. Твой хлопец
павінен пабыць у ізаляцыі. Хай крыху пасядзіць у падвале. Гэта вельмі карысна… Галоўнае ў гэтай гісторыі — пазбавіць яго сябрукоў. Разумееш. Раз — і назаўсёды! Гэта ж не горыч для індывідуалаў, а таблеткі — гэта кампанія. Няма кампаніі — няма цікаўнасці да гэтага дзярма… Маці Толіка папярэдзь: маўляў, сынок моцна абкакаўся, трэба добра памыць яму попу. Пра наркотыкі больш ні слова… І наогул табе сына трэба нагрузіць чымсьці іншым. Вазьмі яго да сябе ў бізнес. Памяняй яму інстытут. Або… Або жані! Гэта, дарэчы, выйсце.

— Яму толькі дваццаць гадоў.

— Гэта і добра. Ранні шлюб для мужчыны — выратаванне. З’явіцца адказнасць, уключацца мазгі. А то за мамчыну спадніцу трымаюцца да сарака гадоў, а потым…

— Па-мойму, нявесты ў яго няма,— сумняваючыся ўсміхнуўся я.

— Выберы! — цынічна і з разлікам сказаў Шароў. — У нас у горадзе, па статастыцы, на аднаго мужыка прыходзіцца па дзве бабы. А ноч хай Толік правядзе на нарах. Хай ён адчуе хоць адну ноч, што значыць быць у шкуры злачынцы…

Я не ведаў, як і чым аспрэчыць меркаванні Шарова. Ён у гэтым пытанні быў больш вопытны, чым я. Толькі нешта зварухнулася ў сэрцы, і я помніў пра ўкол, якім ратаваў (а дакладней — калечыў) свайго сына, каб яго не прызвалі ў войска. Але ж ніхто не мог даць гарантыю, што ў войску з ім нічога такога не здарыцца… Тады і ўкол Льва Дзмітрыевіча будзе лічыцца за дабро.

 

У прыхожай дзынкнуў званок: нехта прыйшоў. Я падазраваў, хто гэта можа быць. Інтуіцыя — зусім не дробязь! Нейкая вельмі невыразная, якую нельга ніяк апісаць і адчуць, і разам з тым згадка, што мільгнула ў галаве, ад якой прыйшоў лёгкі подых эмоцый, або наадварот, ты сам стаў крынічкай гэтага скразнячка… Я не памыліўся. Прыйшла Ірына. Удава суседа. І, канешне ж, з бутэлькай. І таксама з дарагім віскі, як яшчэ не так даўно прыходзіў Салаўёў.

Ірына ўжо была крыху п’янай. Бутэлька была не поўнай.

— Зайшла вось, Валянцін… Не прагоніш?

Яна села ў крэсла. Яна і курыла, і піла гэтаксама, як і Салаўёў. Усё ж тры гады, якія яны пражылі разам, пакінулі свой адбітак. Яна гаварыла. Але я слухаў яе няўважліва, гэта была нейкая балбатня ў апраўданне: як яна напакутавалася. Ведаючы, што ў любую ноч, у любы час могуць з’явіцца мянты і забраць мужа з «цёпленькага ложка, з шаўковых прасцінак», — яна так і сказала! — «На жалезны ложак». Я глядзеў цяпер на яе выключна як на жанчыну… Нічога сабе, з дробнымі рысамі твару, невялікімі, але пульхнымі вуснамі, заўсёды ярка нафарбаванымі, вочы выразныя, шэрыя, вялікія, голас спакуслівы, ціхі і ліслівы, па фігуры не тоўстая — не тонкая, вабная.

— …Не ведаю, Валя, якога ты роду-племені, а я не ўтойваю, што выйшла з гразі. Бацька-рабацяга. Піў, канешне, маці і мяне выганяў з дому… Мне такога лёсу не хацелася — вось я і апынулася замужам за старым Салаўёвым. Ён мяне асабліва не даставаў, так што жыла і жыла як хацела. Але я заўсёды ведала, што іду быццам па канаце… Падзьме мацней — палячу ўніз! — яна перадыхнула, выпіла. Я таксама крыху выпіў. — Ну вось, увесь мой лёс ты ведаеш. Ды і ведаць тут няма чаго. А ўсе грошыкі і нерухомасць гэты жлоб перапісаў на дачку. Ён толькі дачку і любіў. Я яму была патрэбна так, для саліднасці. Маладая, сімпатычная… — яна паглядзела на мяне з нейкім выклікам. — А я табе падабаюся, Валя?

— Падабаешся, — усміхнуўся я.

— Можа… — сказала яна.

— Іншым разам, Ірачка, — адказаў я.

Яна ўстала, не хаваючы крыўды, калюча сказала:

— Іншага разу, Валя, не будзе… Бывай, сусед!

— Будзь здаровай.

— Гэта я забяру, — яна ўзяла бутэльку віскі — там заставалася яшчэ грамаў сто — і пайшла.

Спадарожнага ветру, падумаў я, хоць як мужчына ўжо лаяў сябе. Нават караў: што ж ты, лапаць, адмовіць такой фіфе!.. А мараль? Ды якая тут мараль? Яе тут няма, яна нават не патрэбна, тут яе і не павінна быць! Хопіць, усё! Стоп! Хопіць пра гэта!

Апошняя тэлефонная размова з сынам у мяне была пра злашчасныя таблеткі.

— Тат, тат! Мама сказала, што ты забраў пакет! — крычаў Толік у трубку. У яго голасе адчувалася не столькі абурэнне, колькі страх.

— Пра таблеткі забудзь. І наогул нікому — ні слова!

— Але ж яны мяне спытаюць!.. — сынаў голас задрыжаў.

— Тым, хто з цябе спытае, я адкажу сам. Скажы, што атруту забраў я.
І дай ім мой нумар тэлефона.

 

 

* * *

 

Ноч, цёмная восеньская ноч. Ні месяца, ні зорак. Нябачнае цёмнае покрыва над галавой. Цёпла, добра адчуваецца подых вясны. Я ехаў і шчасліва ўсміхаўся. Я ехаў быццам бы да Паліны, але на разгалінаванні павярнуў на праспект Ільіча. Крыху ўбок.

Неўзабаве каля дарогі заўважыў адзінокую дзяўчыну. Яна стаяла на аўтобусным прыпынку, аўтобуса, мяркуючы па ўсім, ужо не будзе.

Калі я наблізіўся, яна ўзняла руку. Што гэта? Дзяўчаты лёгкіх паводзін руку не падымаюць… І ўсё ж я спыніў машыну, прыадчыніў акно.

— Падвязіце мяне на Лабачэўскага, дваццаць. Я заплачу. Без гэтага толькі… Я не такая, пра якую вы маглі падумаць!

Чамусьці я сказаў ёй:

— Добра, сядай.

Дзяўчына села на задняе сядзенне — значыць, сапраўды «не такая».

Чаму чалавек здзяйсняе ўчынкі, якія не хоча здзяйсняць?.. Складаная, капрызлівая псіхалогія!

Ледзь заўважныя павевы, нейкія флюіды… — і на табе: усё коціцца не так, як хацелася б. Але сарвалася, то хай, шкадаваць не трэба! Усё! Наперад!

— На Лабачэўскага, дваццаць — інтэрнат каледжа. Ты студэнтка? — спытаў я дзяўчыну, паварочваючыся да яе.

— Так, заканчваю ў гэтым годзе… Падзарабляю прыбіральшчыцай у рэстаране. Змена заканчваецца позна, а на веласіпед яшчэ не зарабіла.

— З гумарам? Малайчына! Не баішся позна вяртацца?

— Баюся… Мяне звычайна афіцыянтка падвозіла на машыне, а ўчора яна звольнілася, і ў мяне — аблом. Я таксама неўзабаве пайду.

— З-за афіцыянткі?

— Не. Надакучыла працаваць па начах… А сёння банкет яшчэ быў, юбілей у паважанай цёткі з мэрыі. Падначаленыя абсыпалі яе бліскучымі кан-феці — не хутка ўсё адмыеш. Да падлогі прыліпла, кіпцюрамі аддзірала.

— А бацькі дзе?

— Вёска Ільінская. Не чулі?

— Ты амаль зямлячка! Я родам з Васільеўскага пасёлка. На другім беразе ракі. У Ільінскае я да Цімафея Іванавіча прыязджаў.

— Я помню вас. Мяне Даша Баранава завуць. Я ў камуне Цімафея Іванавіча кожнае лета. Я наогул хачу там жыць. Там людзі іншыя, там усё па-іншаму. — Даша гаварыла з цікавасцю, а я паціху, як кажуць, намотваў на
вус… — У камуне ўжо дзвесце дамоў. Там людзі адзін аднаму не зайздросцяць. Разумееце?

— Разумею!

Мы даехалі да інтэрната. Даша палезла па грошы. Я сачыў за гэтым…

— Колькі я павінна?

— Колькі не шкада…

— Усё шкада… — засмяялася Даша. — Я-то думала, што вы мяне па-зямляцку падкінеце.

— Я праверыць цябе вырашыў, як зрэагуеш. Малайчына, шчыра прызналася, што шкада….

— Грошы нялёгка даюцца.

— Хочаш падпрацаваць? — спытаў я.

— Канешне, хачу!

— Пазвані мне заўтра. У мяне дома трэба прыбраць, як след. На двух паверхах.

Даша ўважліва паглядзела на мяне. У машыне стала загадкава ціха.

— Ты, Даша, кепскае не думай. Ты па ўзросце — мая дачка. Я да цябе заляцацца не буду, або што іншае…

— А раптам я буду? — засмяялася яна. — У мяне ёсць сяброўка, таксама студэнтка. Канешне, яна ўтойвае, але быццам бы ўтрыманка, жыве з адным багаценькім… Прызналася мне, што вельмі прывыкла. Добрых хлопцаў усё роўна на ўсіх дзяўчат не хапае. Яна нават кажа, што любіць свайго папіка.
А ён ужо старэнькі.

— Я для цябе таксама старэнькі? — спытаў я.

— Канешне!

— А ў цябе хлопец ёсць?

— У кандыдаты напрошваецеся?

— А раптам?

— Няма пакуль хлопца. Усе нейкія цюхцяі. Няма з каго выбраць.

— Але пакуль! Патэлефануй!

Мы развіталіся.

Шукаць жанчыну чамусьці расхацелася. Паехалі дадому! Ніякіх прыгод! Як казаў класік: можа, і курэц пасядзець без тытуню. Наперад!

Ехаў і ўспамінаў студэнтку Дашу. Хай яна знешне і не прыгажуня, звычайныя рысы твару, але яна вельмі прыгожая сваёй маладосцю, не — пасрэднасцю, вырасла ў вёсцы, працы не баіцца, вострая на язык, самастойная… Эх, Толіка аддаць бы ёй у рукі на выхаванне. Даша, канешне ж, таблеткамі цябе забаўляць не будзе… Але галоўнае — яна мне нагадала пра камуну Цімафея Іванавіча. Гэта быў мой школьны настаўнік. Ён нам расказваў пра «Горад Сонца», пра «Востраў Утопія», сам марыў стварыць грамадства без зайздрасці і багацця, дзе людзі будуць жыць не на паказ, а справядліва. Сумленна. Вось і будаваў сваю камуну. Трэба б туды аддаць Толіка на прафілактыку, ды Дашу ў напарніцы…

Я вярнуўся дадому, і толькі дома адчуў як мне становіцца сумна і са-мотна…

…Сон быў дурнотны…

Мне сніўся той марак-алкаш з дзевяностых, які «захлынуўся» ў бутэльцы «чырвонага». Вось марак падае, я падбягаю да яго, а на тым месцы, дзе ён стаяў, ляжыць і не дыхае мой Толік…

Я здрыгануўся, нешта прамармытаў ад болю і адчаю і прачнуўся. Я сеў на ложку. У галаве гудзела, уключыў тэлефон (на ноч я яго адключаю, дакладней, толькі гук): некалькі прапушчаных выклікаў, усе ад Анны. Зразумела, ён яе сын. Ён і мой сын. І ён яшчэ дзіця… Я стаў хутчэй збірацца, каб паехаць у паліцыю да Шарова. Анне пазваніў з дарогі, паабяцаў, што без Толіка з паліцыі не выйду.

 

 

* * *

 

Да Шарова я дабраўся толькі к абеду. Спачатку ён быў на нарадзе. Потым на нейкім тэрміновым следчым эксперыменце. Затым — зноў на нарадзе, а потым праводзіў аператыўку ў сваім ведамстве. Нарэшце настаў абедзенны перапынак. Я заманіў Шарова ў рэстаран, які быў насупраць іхняй канторы. Там Шароў будзе больш разгаворлівы, пасля шклянкі віна «адмякне», усё растлумачыць і падкажа, што далей рабіць з Толікам.

— Следчы яго дапытваў, — дакладваў мне Шароў. — На шчасце, нічога сур’ёзнага няма. Нават машына, гэтая жоўтая разваліна, можна сказаць, не скрадзена. Уладальнік кінуў яе ў двары. Паўгода не ездзіў. Машына на хаду… Ён кінуў яе таму, што была непатрэбна. Вось як жыве народ! Маўляў, калі і скрадуць, туды ёй і дарога. А мы на жыццё скардзімся. Добра, Валя, у краіне савецкай жыць. І няма тут чаго сумаваць. — Шароў стаў вясёлы, але мне было зразумела, што ён нешта не дагаворвае. — Калі машыну скралі, гаспадар нават не зварухнуўся. Сказаў: «А раптам вернуць. Пакатаюцца і паставяць на месца». Словам, з машынай справа хутка скончыцца. А вось з таблеткамі… — Ён задумаўся, як заўсёды ненадоўга. Потым узяў бакал з віном: — Давай за жыццё! Якое яно ёсць, за яго, любае!

Мы выпілі. Шароў сядзеў крыху задумлівы, але задумлівы не сумна. Я не стаў прыспешваць яго, каб ён сказаў мне, як далей быць з сынам, вырашыў спытаць, не разумеючы, чаму гэта трэба, мабыць, проста з цікаўнасці:

— Скажы мне, Шароў, у цябе ёсць мара?

Ён адразу ж ажывіўся:

— Паехаць у адпачынак. Да мора. Выспацца. Кінуць курыць… Ды хапае пра што марыць!

— Гэта не тыя мары. Гэта ўмовы камфорту, пра якія мараць кожны дзень. Я пра іншае. Альпініст хоча пакарыць пік Камунізму. Лыжнік — атрымаць золата на Алімпіядзе. Спявак — выканаць партыю князя Ігара ў Вялікім
тэатры…

— Усё, брэк!.. — спыніў мяне Шароў. — Валя, я цябе зразумеў. Быў бы яшчэ ў мяне час для гэтых мараў. Я цынік. Такія, як я, ні ў што не вераць, не хочуць верыць. А калі яшчэ даведаешся, на што здольныя людзі, зусім тушы святло…

— Але ж у юнацтве нешта было? — не адставаў я.

— У юнацтве — было. Я марыў стаць бандытам. Зладзейская рамантыка. Шмары, грошы, аўтамабілі… Хацеў абрабаваць банк. Нават схемы маляваў нашай бліжэйшай ашчаднай касы… А трапіў служыць у мянтоўку. У арміі — ва ўнутраныя войскі. Зону ахоўваў. Адтуль і падаўся ў школу мянтоў. А мог жа быць някепскім злодзеем. Гэта мне і дапамагае выйсці на след
розных нягоднікаў. Я сябе на месца злодзея або бандыта стаўлю, і малюнак зразумелы…

— А ў Бога ты верыш? — чамусьці спытаў я.

— Не…— уздыхнуў Шароў.

— Вось і я не веру, — сказаў я. — Але Бог ёсць… Быў такі акадэмік, не помню прозвішча, нейкае нярускае. Ён горача даказваў, што няма ніякага Бога, што ўсё гэта выдумкі. А вось 11 верасня, калі вежы ў Нью-Ёрку разнеслі, ён усумніўся ў правільнасці сваёй тэорыі. І больш ніколі не казаў, што Бога няма.

— Чаму?

— У яго там была дачка, у гэтых вежах.

— Выжыла?

— Не… У тым вось і загваздка… Нават калі ты не верыш, а нехта іншы верыць, і ад гэтага залежыць тваё жыццё, значыць, Ён ёсць! Калі б не было Бога ў шырокім сэнсе гэтага слова, не было б і фанатыкаў-тэрарыстаў. А калі яны ёсць, значыць, ёсць і Бог…

— Ну, мне філасофстваваць на такія тэмы няма калі. У мяне справы зямныя, крымінальныя, панажоўшчына, бандыты. — Шароў набраў нумар на мабільным тэлефоне. — Самсонаў, з падвала выпусці Анатоля Буркова. Скажы яму, між іншым, каб больш не пападаўся і маці з бацькам слухаўся.
І скажы: хай чакае каля ганка, зараз бацька па яго прыедзе.

— Валя, — звярнуўся два мяне Шароў. — Псіхалагічны эксперымент, я думаю, атрымаўся. Але ты прабач… Выйшла накладка. У бойку там увязаўся твой Толік, ну і атрымаў крыху… Хаця гэта таксама добра. Малайчына, не збаяўся. А што па мосьцы атрымаў — зноў жа ўрок.

— Навошта? Навошта так?! — выкрыкнуў я.

— Бачыць Бог, я не вінаваты. Я ж нічога не падстройваў. Ён жа неразумны яшчэ! Вырашыў там, у камеры, за некага заступіцца… — Шароў злосна ўсміхнуўся. — Там, дзе злачынцы, абавязкова падставяць, здадуць. Там няма гонару і не можа быць! Гэта праверана стагоддзямі! Ты, Валя, растлумач яму гэта як бацька. Я таксама яму растлумачу. Але не як мент. А ў нас да мянтоў адносяцца, як да мянтоў!

 

Толік сядзеў на лаўцы непадалёк ад паліцэйскага аддзела. Ніжняя губа ў яго была разбіта, прыпухла, і пад векам сінела. Толік скоса глянуў на Шарова і саромеўся мяне. Ён нешта шапнуў і адвярнуў ад нас твар, мне здалося, што ён заплакаў.

Сэрца ў мяне абарвалася. Я абняў сына, адчуў як дробна дрыжыць яго цела.

— Пойдзем, Толік, усё скончана! — я павярнуўся да Шарова: — Я табе павінен.

— Я не супраць, — сказаў Шароў.

Ён не саромеўся браць грошы за свае паслугі. Але толькі ад правераных людзей. «Правераных»? Усе навокал «правераныя», пакуль за азадак не ўзялі.

З машыны я патэлефанаваў Анне, супакоіў: сын са мной, пабудзе ў мяне. Словам, усё добра, што добра заканчваецца.

Па дарозе Толік маўчаў. Ён саромеўся свайго выгляду, хаваў твар у каўнер. Я таксама ніяк не мог пачаць размову. А трэба было пачынаць гэтую размову! Трэба было гаварыць хаця б словамі цыніка Шарова, мне здавалася, што гэта ён падстроіў бойку ў камеры, каб правучыць майго сына. Але я мог і
памыліцца. Толіку я пакуль даводзіў шароўскія выкладкі толькі ў думках: там, дзе шпана, бандыты, няма нармальных адносін, ёсць жорсткія жывёльныя паняцці і вечнае правіла: сёння здохнеш ты, я — заўтра! Але Толік, быццам пачуўшы мае распаленыя думкі, сказаў расчаравана:

— Трэба было ў войска ісці. Я цяпер вельмі шкадую аб гэтым.

Я нічога яму не адказаў, толькі ў думках здзівіўся: гэта ж мы з Аннай збераглі сына ад войска, а цяпер — вось, атрымліваецца…

— Завязі мяне дамоў, — папрасіў Толік.

— Паедзем да мяне. Паясі, супакоішся. Раскажаш пра таблеткі.

— Навошта ты іх узяў?! Мне за іх башку адкруцяць.

— Не адкруцяць… Гэтыя хлопчыкі з таблеткамі зараз пад каўпаком.

— Я не хачу нікога падстаўляць! Макс мой сябар!

— Я з ім сам пагавару! Я і маці не хочам ездзіць да цябе ў зону і вазіць перадачы…

Толік прамаўчаў.

Мы прыехалі да мяне на кватэру. Я пасадзіў сына за стол. Трэба было з Толікам неяк больш мякка, каб ён сам пра ўсё расказаў. Я адчуваў, што сын ступіў у дзярмо, але не безнадзейна: ён просты хлопец, у меру распешчаны маці і мной, мы ў нечым не дагледзелі, але ён не дурань, не нягоднік, не злачынца. І не баязлівец, калі палез у бойку…

Я наліў Толіку віна, падсунуў бліжэй талерку з ежай: каўбаса, сыр. Разагрэтая піца. Толік, напэўна, галодны пасля «турмы»… Я цяжка ўздыхнуў: трэба ж, да чаго дайшло.

— Толік, — з горыччу сказаў я. — Мне трэба ведаць праўду. Як ты залез у гэтую гісторыю з таблеткамі? «Жыгулёнак» гэты, язда без вадзіцельскага пасведчання… Запомні: у турме месца хопіць усім! Спачатку выпі, каб зняць стрэс. Яшчэ і нейкая бязглуздая бойка.

— Нармальная бойка. Я за сябе змог пастаяць, — буркнуў Толік. Ён узняў шклянку з віном і выпіў залпам. — Калі мяне цяпер будуць браць у войска, я не буду хавацца…

— Ты цяпер на дзённым аддзяленні інстытута. Студэнтаў не бяруць! —
сказаў я.

— Мяне выгналі з інстытута, — прамовіў ён ціха.

— Даўно?

— Ужо больш як месяц… Маці не ведае.

— За што?

— Кепска вучыўся, пропускі. Кантрольныя не здадзены… Хвасты яшчэ з зімовай сесіі… — ён паглядзеў на мяне. — Не цягне мяне вывучаць уласці-васці металаў. І быць тэхнолагам металургічнай вытворчасці не хачу…

— Але ў нас не было выбару. Я мог уладкаваць цябе толькі на гэтую спецыяльнасць.

— Калісьці я хацеў стаць лётчыкам грамадзянскай авіяцыі. Нават у аэраклуб запісаўся. Помніш?.. Трэба было ўсё-ткі спрабаваць паступаць у лётнае вучылішча. Хоць бы нешта было б у жыцці. Нейкая мэта.

— У кожнага чалавека ёсць мары аб прафесіі. У свой час я хацеў стаць архітэктарам. У мастацкую студыю хадзіў. Антычныя галовы маляваў, вывучаў перспектывы, адценні… А потым… А потым у інстытуце вучыўся на будаўніка!

Толік захмялеў, пагляд яго туманіўся. Разбіты твар здаваўся страшным і сумным.

— Ты паспі, Толік. На канапе… Пледам накрыйся.

Калі ён лёг на канапу, накрыўся пледам, у мяне да горла падступіў камяк. Акрамя бацькоўскага шкадавання да сына, было і раскайванне: гэта ж мы з Аннай прагледзелі яго надзею, яго мару. Нават задушылі яе на самым пачатку.

Толік амаль адразу ж заснуў.

Я глядзеў на сына, на яго пабіты твар. Мне было вельмі шкада сына, і ўсё ж тое глупства, якое ён утварыў, здавалася бязглуздай дробяззю ў параўнанні з самім жыццём, якое аднойчы даецца, даецца ўсім толькі адзін раз, і не важна, хто ты: рохля, працаўнік, праведнік або грэшнік… Ты на гэтай зямлі ўсяго толькі адзін раз!!!

Вось Рыта, дачка, яна заўсёды здавалася мэтанакіраванай, валявой. Нават чэпкай, а Толік — чалавекам, якога трэба весці: адпускаць яго з гнязда не тое, што Рыту, — было страшна, ды і Анне не хацелася заставацца зусім адной. Хто вінаваты? Стоп! Вінаватых шукаць не будзем!

Мозг працаваў дакладна і мэтанакіравана.

У інстытуце я дамоўлюся, што б там ні было! Толіка адновяць, прадоўжаць яму сесію або зробяць «акадэмку»: як ні як, а прарэктарам па адміністрацыйна-гаспадарчай частцы працуе мой даўні прыяцель, таксама выпускнік будаўнічага факультэта Ігар Скурыхін. Да таго ж сёння вечарам мы з ім павінны сустрэцца ў лазні (мужчынскія лазневыя працэдуры ў нас абавязкова раз на тыдзень).

Але я не стаў чакаць вечара і лазні.

 

 

* * *

 

Я ехаў у інстытут, дзе вучыўся Толік, дакладней, адкуль яго выгналі. Ехаў да Ігара Скурыхіна, які і дапамог мне ўладкаваць Толіка сюды вучыцца. Але ці правільна я раблю, зноў сілай выпраўляючы сына ў дарогу?.. Правільна! Хай атрымае вышэйшую адукацыю! А там — як карта ляжа…

Вось і ў майго прыяцеля Ігара Скурыхіна карта спярша легла не ў масць, затым пайшлі козыры. Або па-іншаму: за аднаго бітага двух нябітых даюць… У яго лёсе гэта была каварная метамарфоза (во якое слова ўспомнілася!) Ігар сам мне ва ўсім прызнаўся неяк аднойчы пасля лазні за вячэрай, калі выпівалі. Сутнасць гісторыі я ведаў, але дэталяў — не. А ўсё заўсёды — у дэталях.

…У Ігара тады быў шэры, быццам абсыпаны цэментам, твар. Ён нядаўна страціў працу. Запіў. За даўгі прадаў машыну. Пайшоў ад дзяцей… Дваіх дзяцей! Яны яшчэ вучыліся ў пачатковай школе… Усё атрымалася па-дурному, дзіка. І ўсё ж неяк вельмі звычайна… Ён любіў сваю жонку. Гэта было бачна. Прыгожая, з гучным іменем Жанна, яна ўмела зрабіць уражанне, модніца, транжырка. Умела фарсіць, капрызнічаць, але была выдатнай гаспадыняй, смачна гатавала.

Ігар заспеў яе з мужчынам, немаладым суседам па дачы… Дачу ён таксама прадаў. Заспеў, канешне ж, выпадкова. Ён ніколі не думаў, што Жанне можа спадабацца гэты стары. Аднак стары свайго не ўпусціў, ды і не быў ён старым, проста старэйшы за Жанну гадоў на трыццаць. Але падлюга-круцель быў вельмі адукаваны, працаваў дырэктарам краязнаўчага музея, шмат ведаў, паездзіў па свеце, прыгожа балбатаў. А Ігар у той час, хоць і атрымаў дыплом інжынера, зарабляў тым, што цяслярыў з будаўнічымі брыгадамі.

Ён нечакана прыехаў на дачу: на хвілінку, каб забраць інструменты. Дзеці гасцявалі ў бабулі, а Жанна, як часта бывала, павінна была частаваць суседа блінамі з варэннем, з сёмгай, з рыжыкамі… і слухаць яго бясконцыя аповеды
з гісторыі свету. Але Ігар заспеў іх не за блінамі, а ў ложку, і займаліся яны не гісторыяй. На крэсле ляжаў атласны халат нягодніка, на століку — трубка, якую той заўсёды курыў, побач стаяла яго палка, на якую абапіраўся, калі хадзіў.

Усё было так відавочна і так пошла, што Ігар у першае імгненне анямеў, замест таго каб узяць палку і адлупцаваць нягоднікаў, з ім пачаліся канвульсіі. Яго ледзь адпаіла Жанна. Потым ён яшчэ доўга не мог вярнуцца да звычайнага стану, не мог нічога сказаць пра тое, што ўбачыў.

Стрэс расцягнуўся на пару гадоў. Нармальны, без паталогіі мужчына, моўчкі пакутаваў ад гэтай жончынай здрады. Аднойчы захмялелы Ігар пасля лазні прызнаўся мне: «Я кожную хвіліну пра гэта думаў, я здзекаваўся з сябе… Эх, Валянцін, якіх толькі слоў я не прыдумваў сваёй жонцы! Ад яе, ты ведаеш, я адразу пайшоў да маці, але вырваць з сэрца не мог. І амаль кожную ноч, ворагу не пажадаеш, — я думаў пра гэтага музейшчыка, прыдумваў, уяўляў, распрацоўваў нават самыя неверагодныя катаванні і здзекі гэтаму гаду… Ох, як я хацеў забіць яго!»

«Што ж цябе выратавала?» — запытаўся я.

«Увогуле банальныя рэчы: час, потым самаадданая праца… Усё знікае, усё праходзіць, Валянцін. Цяпер я ўдзячны сваёй былой жонцы. Я цяпер чамусьці ніколі не называю яе па імені, а толькі былая жонка. Яна мяне вызваліла. А так я, можа, усё жыццё пражыў бы дурнем, калі б не гэта… А да таго, каго я хацеў забіць, атруціць, зарэзаць я аднойчы прыехаў на дачу. Ён ужо вельмі стары, варты жалю пашляк… Не, я яго нават і пальцам не крануў… Падзякаваў. Ён і мая былая жонка выпісалі мне пуцёўку ў іншае жыццё. Цяпер я свабодны. У мяне няма рэўнасці, няма фізіялагічнай залежнасці ад адзінай жанчыны. Для мяне свет адчыніў межы… І як гэтага я раней не разумеў! Вось як чорнае ператвараецца ў белае… Хацеў нават напісаць кнігу для падманутых мужоў… Дзяцей крыху шкада. Але яны выраслі, ва ўсім разабраліся. Або разбяруцца…»

«Але ты другі раз ажаніўся…»

«Я іншым чалавекам жаніўся. На цяперашнюю жонку гляджу не так… Яна мае права любіць каго заўгодна. Галоўнае — за тысячы кіламетраў ад дома.
І вяртацца дадому з даведкамі, што здаровая. Гэта для жанчыны — выдатны ледзяны душ… І наогул, мужчына павінен быць мужчынам. А жанчына —
яна ж бязмозглая, ёй падказкі патрэбны».

Я хацеў сказаць, што гэта не каханне, але своечасова прыкусіў язык. Пашкадаваў Ігара. Жанна, напэўна, вытравіла з яго каханне да ўсіх жанчын назаўсёды. Затое з кар’ерай у яго атрымалася. Прарэктарам-гаспадарнікам — клопатна, але аўтарытэтна: замежныя камандзіроўкі і іншыя грамадскія выгады. А ўсё ж неяк горка было за Ігара…

Нам, напэўна, і сапраўды не суджана было зразумець, чаму так, а не інакш, ды і наогул, навошта мы прыйшлі ў гэты свет? Каму які лёс? Дзе чакае цябе злы рок?

У інстытуце Ігар Скурыхін быў вельмі заняты — установу правяралі пажарнікі, таму і «перадаў» мяне прарэктару Віктару Сямёнавічу. Той якраз займаўся вучэбным працэсам студэнтаў. Віктара Сямёнавіча я таксама крыху ведаў, але не мог на яго «ціснуць». Для мяне ён быў «закрытым» чалавекам, з педагагічнай эліты. Знешнасцю ён нагадваў ці то нейкага рэжысёра, ці то акадэміка. А такія «фасадныя» інтэлігенты — пыхлівасць на паказ, чапурыстасць, нейкая ненатуральная ілжывасць: інтэлігенты-інтэлектуалы заўсёды выклікалі ў мяне дваістае пачуццё. З аднаго боку, я схіляў галаву перад іх
ведамі і выхаванасцю, з другога — як мне здавалася, у гэтай «інтэлігентнасці», пра такіх Чэхаў (магчыма, у тым ліку і пра сябе), ёрнічаючы выказваўся так: людзі ўвогуле прыстойныя, але ў чымсьці ілгуць… Але гэта, калі казаць агульна. Для кожнага — свая мерка!

Няўпэўнена, збіваючыся, я абмаляваў прарэктару сітуацыю.

— Буркоў, Буркоў, Анатоль Буркоў… — прамовіў Віктар Сямёнавіч. — Успомніў! У яго канфлікт з выкладчыцай. І вельмі глыбокі канфлікт. Да агіднасці адно да аднаго. Да ненавісці. Ён і на заняткі перастаў хадзіць…

— Ненавісць — моцнае пачуццё, — заўважыў я. — Мне здавалася, што мой сын мяккі, не здольны ненавідзець жанчыну.

— Кепска мы ведаем сваіх дзяцей… А яшчэ менш жанчын, — уздыхнуў Віктар Сямёнавіч і па электроннай сувязі выклікаў загадчыцу вучэбнай часткі Раісу Рыгораўну.

Неўзабаве ў кабінет зайшла жанчына. Была яна малога росту. На галаве — высокая, буклямі, пакрытая лакам прычоска. На твары — акуляры ў залатой аправе. Апранута ў элегантны цёмна-сіні касцюм, на нагах — чаравічкі на сярэднім абцасе.

Я перахапіў пагляд Віктара Сямёнавіча: ён глядзеў на даму прыдзірліва і ўсхвалявана. Падумаў: між імі нешта ёсць…

— Раіса Рыгораўна, што ў нас з Анатолем Бурковым? Вы, здаецца, падрыхтавалі загад аб тым, каб яго адлічылі з вучобы?

— Дакладваю… — яна ўсміхнулася, — Буркоў некарэктна паводзіў сябе з Лашчынскай. А гэта «Тэхналогія». Прадмет важнейшы… Перастаў хадзіць на яе заняткі, лабараторныя, курсавыя не выкананы. Потым іншыя заняткі яго перасталі цікавіць. Каса — на камень.

— Лагчынская — гэта камень? — спытаў прарэктар.

— Не, абое не камяні. І не косы, — усміхнулася Раіса Рыгораўна і злёгку кіўнула мне. — Напэўна, бацька Анатоля пра свайго сына больш раска-
жа сам.

— Як вы здагадаліся, што я яго бацька?

— Вока спрактыкаванае, — хутка адказала Раіса Рыгораўна. — Мой рэцэпт просты. Анатоль ідзе да Лашчынскай, просіць прабачэння… Яна жанчына не без сэрца. Даруе. А потым ён даганяе па праграме тое, што запусціў. Гэта будзе складана. Але трэба ўзяць сябе ў рукі. Вучыўся ён, увогуле, някепска. Цікавасць ёсць. Як кажа куратар групы, гэты студэнт здольны. Не без галавы. Так што канфлікт трэба пагасіць. У хлопца з’явіцца стымул вучыцца далей, а педагог будзе адчуваць сябе пераможцам. Выпадак амаль звычайны. Няварта даводзіць да крайнасці.

— Але менавіта вы падрыхтавалі загад аб яго адлічэнні, — сказаў прарэктар.

— Вядома. Гэта мой абавязак. Каб прымаць нефармальныя рашэнні, трэба заўсёды выконваць фармальныя абавязкі..

— Вычарпальна, — прамовіў Віктар Сямёнавіч. А я толькі змог сказаць:

— Дзякуй…

— Я магу ісці? — спытала Раіса Рыгораўна.

— Так, калі ласка. Скажыце сакратару, каб знайшла і запрасіла да мяне Лашчынскую. У яе зараз якраз пары скончыліся.

Раіса Рыгораўна пайшла.

— Гэта жанчына — конь! — з іранічным захапленнем прамовіў я, спадзеючыся на мужчынскую салідарнасць прарэктара, даючы ацэнку слабаму полу.

—Так. Гэты конь, — не без іроніі згадзіўся Віктар Сямёнавіч, — мая жонка…

Я пачырванеў, пачаў прасіць прабачэння, але Віктар Сямёнавіч усміх-нуўся, цынічна «згладзіў» няёмкую сітуацыю:

— Што ж, жанчыны падзяляюцца на кабыл і малпаў… — І адразу ж перайшоў на іншае: — Для справы, для краіны, па вялікім рахунку, такія хлопцы, як ваш сын, больш патрэбны. Ад такіх можа быць карысць, вялікая карысць… А ўсе нашы выдатнікі, кар’ерысты і выскачкі, — ён махнуў рукой. — Шэсць чалавек атрымалі чырвоныя дыпломы ў мінулым годзе, і дзе цяпер гэтыя выпускнікі? За мяжой! Працуюць на нашых ворагаў. Навошта мы іх вучылі? Навошта?

 Пытанне засталося без адказу. У дзверы кабінета пастукалі. Хутка асцярожна, нават спалохана, быццам на яе адразу ж пачнуць сварыцца, зайшла Лашчынская Інга Міхайлаўна. Чарнявая з ускудлачанымі валасамі жанчына ў цёмнай вопратцы з чорным сетчатым шалікам на плячах. Яна асцярожна і мякка прысела да стала, дастала насовачку і выцерла нос. Быццам падрыхтавалася плакаць.

— Віктар Сямёнавіч, гэты студэнт паводзіў сябе непрыгожа і несумленна. Ён дазволіў сабе сказаць, што я стаўлю яму ацэнкі… — тут яна збілася. — Ён падазрае, што я бяру хабар за ацэнкі… Нават не так… — Яна зноў сумелася, нос у яе моцна пачырванеў. — Так, Гуцыеў пераздаў мне экзамен. Пераздаў лёгка, але…

— Размова не пра гэта, — перапыніў яе Віктар Сямёнавіч. — Анатоль Буркоў хоча папрасіць у вас прабачэння.

— Ён яшчэ такі малады, і часам не разумее, што да чаго. Я ж і Гуцыеву пайшла насустрач, таму што мяне папрасілі з дэканата…

— Давайце усё-такі пакінем у спакоі Гуцыева! Вы можаце пайсці на міравую, не ламаючы сваіх прынцыпаў? Або лепш перавесці Буркова ў іншую групу, каб не было непрыязі?

Яна маўчала. Тут я зразумеў, што мой Толік укусіў яе балюча і крыўдна.

— Я магу дараваць яму, — нарэшце сказала яна. — Але ўсё ж будзе лепш, калі гэты студэнт будзе вучыцца ў іншага педагога.

Віктар Сямёнавіч запытальна паглядзеў на яе.

— А што б вы зрабілі? — крыху задзірыста сказала Інга Міхайлаўна і наблізілася да прарэктара, — каб вы былі ўрачом-стаматолагам, а пацыент сказаў, што ў вас, доктар, брудныя рукі?

— Мне зразумела ваша пазіцыя, — хутка адрэагаваў прарэктар.

Тут Лашчынская чамусьці заплакала, шмарганула носам, прашаптала:

— Прабачце…

Віктар Сямёнавіч узняўся з крэсла, суцешыў яе ласкава, па-бацькоўску:

— Я дзякую вам за шчырасць, Інга Міхайлаўна.

Яна паднялася і выйшла. Яна нават не паглядзела на мяне і наўрад ці здагадалася, што я Толікаў бацька.

— Ваша Лашчынская мне спадабалася. Яна разумная і абаяльная, —
сказаў я.

— І калготкі ў гэтай малпы ёсць, — дадаў прарэктар штрышок да партрэта Лашчынскай.

— А вось сына яна мне адкрыла з іншага боку.

— З вашым сынам няма нічога дзіўнага... У Гуцыева бацька валодае гандлёвым цэнтрам. Вядома, нехта са студэнтаў мог абурыцца, чаму адзін не вучыцца і так лёгка здае экзамены, а іншыя цягнуць воз? Звычайнае імкненне
рускага чалавека да справядлівасці. Па вялікім рахунку, за ўсё расплачваемся мы, рускія!

Пасля гэтых слоў я зразумеў, што ён дапаможа сыну: з гэтым чалавекам нас звязвала нешта вышэйшае, роднаснае. Віктар Сямёнавіч памаўчаў, прайшоўся па кабінеце. Я таксама падняўся. Чамусьці ўспомніў армейскія парадкі: калі ўстане чалавек, які мае вышэйшае званне, і ты павінен устаць…

— Баюся, што Анатоль не дагоніць як след тое, ад чаго адстаў. Забяспечым яму адпачынак, «акадэмку». Але каб далей ён вучыўся так, як трэба.

— Гэта лепшы варыянт! Толіку якраз трэба падлячыцца, — падхапіў я.

Ужо каля дзвярэй, развітваючыся з прарэктарам, паціскаючы яму руку, гледзячы ў яго мудрыя і асцярожныя вочы за шкельцамі акуляраў, я зноў папрасіў прабачэння:

— Даруйце за жонку. З языка сарвалася. Жанчына ўжо вельмі прыкметная. З такой, напэўна, лёгка па жыцці.

— Так, — згадзіўся Віктар Сямёнавіч. Усміхнуўся, глянуў мне ў вочы. Па-мужчынску, прама і хітра, маўляў, сам здагадваешся, не хлапчук… Сказаў: — Тройка гнядых, запрэжаная ў карэту, неслася як толькі магла і спынілася каля самай стромы. І ўсё было б добра, калі б не адно «але»…

 

У той жа дзень вечарам, у лазні, мой прыяцель Ігар Скарухін расказаў мне пра іх жыццё. Аказалася, Віктар Сямёнавіч і Раіса Рыгораўна даўно разышліся, але жывуць разам. І тое, што яны разышліся, не мае ніякага дачынення да службовых патрабаванняў (блізкі родзіч не павінен знаходзіцца ў прамым падпарадкаванні на дзяржслужбе). Уся загваздка ў іншым. Віктар Сямёнавіч пасля інстытута служыў лейтэнантам два гады ў войску, а калі вярнуўся, даведаўся, што ягоная нявеста — аспірантка Раечка — тая самая Раіса Рыгораўна цяжарная… «У каго ж ты так закахалася, галубка?» — пытанне было правамерным. А ў адказ Раіса: «Прабач, сябручок, зламалася. Не магла ўстаяць перад навуковым кіраўніком. Прафесарам…» Яна ў гэты час у Ленінградзе аспірантуру заканчвала. Тое, што навуковыя кіраўнікі, здараецца, заляцаюцца да аспірантак, не сакрэт. Як кажуць, справа жыцейская: прыгалубіць і з абаронай дысертацыі дапаможа, — расказваў Ігар. — Але тут — на табе, нечаканая цяжарнасць… Дактары Раечцы сказалі, пазбаўляцца ад цяжарнасці не варта, бо потым наогул можна застацца бяздзетнай…»

Віктар Сямёнавіч, аказалася, сваёй нявесце дараваў. Вось што такое каханне і моцны чалавек! Прыняў дзіця, Раіса Рыгораўна нарадзіла сына, ён усынавіў. Але дзяцей яна яму больш не нарадзіла… Жылі яны мірна, галоўнае — праца. Яна ў дэпартаменце адукацыі служыла, ён — у інстытуце.

«Але аднойчы… — прамовіў Ігар, і ў гэтым месцы свайго аповяду здрыгануўся, быццам яго працяў холад, хоць сядзелі яны з Ігарам не проста ў цёплым, а ў парыльні… — Аднойчы з’яўляецца да іх у госці п’яны мужык, зэк у татуіроўках, былы Раеччын сусед. Крычыць: аддай мне сына! Віктар Сямёнавіч глядзіць на мужыка і на сына. Як дзве кроплі вады!.. — Ігар усміхнуўся, але не весела: сам ведае, што такое сямейны шматслойны пірог… Віктар Сямёнавіч тут і зразумеў, што ніякага ленінградскага прафесара не было.
А быў у яго нявесты ярасны хахаль, сусед-уркаган, які потым папаўся на буйным крадзяжы. Раечцы было сорамна: з прафесарам здрадзіць жаніху быццам неяк не так ужо і недаравальна атрымліваецца…»

Віктар Сямёнавіч даў ёй добра поўху і пайшоў. Тыдні два Раечка замазвала сіняк пад вокам тэатральным грымам. Але ад народа праўду не схаваеш! Тым больш у правінцыйным гарадку. Яны развяліся. А пазней, праз годзік, калі сварка амаль забылася, разумная Раіса Рыгораўна растлумачыла Віктару Сямёнавічу ўсе матывы сваіх учынкаў… І нават тое, што ёй, як жанчыне, немагчыма было трываць яго двухгадовую адсутнасць… Любыя дзівацтвы — і тыя маюць прычыны, ужо не кажучы пра плоцкія запатрабаванні. «Словам, растлумачыла і пакаялася… Ён да яе вярнуўся. Да таго ж зэк зноў сеў… Цяпер яны як грамадзянскія сужыцелі… На зямлі некалькі мільярдаў людзей. І ва ўсіх нейкая звіліна ў лёсе», — закончыў аповед Ігар Скурыхін пра свайго калегу прарэктара і лінуў з коўшыка на гарачыя каменні — паддаў пары.

Я ўспомніў, як па-заліхвацку Віктар Сямёнавіч падзяліў усіх жанчын на кабыл і малпаў — вельмі інтэлігентна атрымалася… Я ўзяўся за венік.
Лазня — цудоўнае месца! Тут людзі без вопраткі, і быццам душу адкрыць таварышу прасцей.

 

 

* * *

 

З сынавай вучобай у інстытуце вызначылася. Але галоўнае цяпер — праветрыць галаву Толіку. Стоп! Ёсць задні ход! Адпраўлю-ка я яго ў камуну да Цімафея Іванавіча, быццам у будатрад: там людзі добрыя і працы хапае. Яшчэ някепска было б падключыць Толіку ў шэфы ўчарашнюю знаёмую, зямлячку Дашу Баранаву.

А неўзабаве Даша пазваніла сама, спытала, калі прыехаць прыбіраць?

— Адразу ж і прыязджай!

 

Я вярнуўся дадому. Толік не спаў. Ён утаропіўся ў тэлевізар, глядзеў абыякава, тупа старую савецкую камедыю. Чаму тупа? Таму што на яго твары было напісана іншае, нешта зусім не камедыйнае.

— Прасіць прабачэння ў Лашчынскай я не буду, — сказаў Толік, даведаўшыся пра маю размову з прарэктарам. — Я чуў, што на наступны год яна збіраецца ў Маскву ў дактарантуру. Хай едзе, я ў яе вучыцца не хачу.

— Павучальных лекцый я табе чытаць не стану. Але ты сам у сябе спытай: чаму ў цябе праблемы?

— У мяне праблем няма! — усміхнуўся Толік. — Гэта ў вас ёсць праблемы з-за мяне. Маці трэслася, каб мяне не забралі ў армію. Ты трасешся, каб мяне не выгналі з інстытута. А мне гэта цяпер патрэбна? Хто мяне спытаў?

— Ты мой сын. І я заўсёды, пры любых абставінах, буду клапаціцца пра цябе… Ты самастойна можаш выбіраць прафесію, жонку, сяброў. Толькі вось праблема: трэба тэрмінова нешта рабіць, каб ты не нёс адказнасць за ўгон машыны і таблетачкі. Ты зможаш усё гэта вырашыць без мяне?

Толік уздыхнуў: адказ быў не патрэбны.

— Тат, адвязі мяне дамоў. Мне ў цябе нязвыкла. Ды і мама мяне чакае... А яшчэ — аддай таблеткі, — папрасіў Толік. — Я хачу іх вярнуць і папярэдзіць Макса. Мне на астатніх напляваць, гэта не нашы. Прыезджыя...
А Макс мой сябар.

Мяне зноў ставілі перад выбарам. Я не лез у далікатную сітуацыю сам. Мяне ў яе заганялі, заганяў сын, — у мяне зноў было тое ж трывожнае адчуванне, як тады, калі трэба было (дакладней, не трэба было!) рабіць Толіку ўкол, каб яму стала дрэнна і гэтым самым выратаваць яго ад войска. Аддаваць таблеткі я не хацеў, але і падстаўляць сына і яго сябра — таксама не перспектыва.

— З тваім сябрам Максам я пагавару заўтра.

— Макс не захоча з табой сустракацца.

— Тады тэлефануй яму! Зараз! — настойваў я. — Скажы яму, што прыйдзеш на сустрэчу тайна. Што ты на кручку ў мянтоў. Абвінавачваюць, што скраў машыну, а ад таблетак хочаш хутчэй пазбавіцца. Гавары коратка. Прызначай сустрэчу… Месца — на ўскраіне горада, за мостам. Каля яра. Калі спытае, чаму там, скажаш, што там менш людзей. З ім мы сустрэнемся, нікуды ён не дзенецца. А ты пакуль заляж на дно… неўзабаве паедзеш у камуну.

— У якую яшчэ камуну? — вяла спытаў Толік.

Адказаць яму я не паспеў: у прыхожай зазвінеў званок. Прыйшла Даша Баранава. Яна прывезла сумку, у якой былі халат, пальчаткі, нейкія анучы, парашкі.

— Усё, што можна вымыць, вымый. Вокны, дзверы… Усё, што можна вычысціць, вычысці. Калі што прасцірнеш, не буду супраць. Пральная машына ўключаецца проста.

— Я разбяруся, — сказала Даша.

— Там яшчэ гара неадпрасаванай бялізны…

— Э-э, тады гэта мне на некалькі дзён.

— У мяне ёсць пакой для гасцей, — сказаў я. — А гэта мой сын, пазнаёмся. Ён, праўда, з цяжкай працэдуры…

Толік сумеўся. Яшчэ б, палова твару прыпухла, вусны разбітыя.

— Даша ў нас прафесійная пакаёўка. Студэнтка, каледж заканчвае, — сказаў я.

Яна таксама сумелася, шапнула:

— Прывітанне-прывітанне… Я спярша памыю вокны. У пакоях.

Мы засталіся ўдвух на кухні. Я хацеў прапанаваць Толіку паехаць дамоў «да маці», але адчуў, што ён ужо не хоча «да мамы». Здаецца, Даша яго чымсьці зацікавіла, і ён хацеў бы бліжэй пазнаёміцца з ёй. Калі так, дадзім яму час.

— Я зараз на гадзінку ад’еду. Прараб прасіў заскочыць на аб’ект… — сказаў я.

Да прараба на аб’ект сапраўды трэба было б заехаць, хаця такой ужо тэрміновай патрэбы ў гэтым і не было. Я патэлефанаваў на аб’ект, дзе мая кантора выступала субпадрадчыкам, папярэдзіў, што хутка буду.

— А ты дапамажы дзяўчыне. Можа, што-небудзь трэба будзе пасунуць. Вядро вады прынесці… — сказаў я сыну.

— Яна што, сапраўды будзе начаваць у пакоі для гасцей? — спытаў Толік.

Я толькі ўсміхнуўся ў адказ. Сын мяне да Дашы, здаецца, раўнуе. Значыць, яна кранула яго сэрца з першага пагляду. Гэта добра, вельмі добра! Жанчына здольна хоць бы на час завалодаць розумам мужчыны. Вучоныя сцвярджаюць, што мужчына думае пра жанчыну кожныя пятнаццаць хвілін. Толіку быць каля Дашы — толькі плюс. Да таго ж пра камуну мне нагадала сама Даша. Яна на яго паўздзейнічае. Праўда, Толік кіславата выглядае. Зрэшты, з пісягом на твары перад жанчынай не будзеш выглядаць як Бельмандо.

Тым часам я закінуў кручок, ціха спытаў:

— Спадабалася яна табе?

— Нармалёвая, — няпэўна адказаў Толік.

Я намерваўся сказаць сыну: «Вось і дабіся свайго! Стань яе хлопцам… Хоць цікавасць у жыцці з’явіцца. Жаніся на ёй, прыдбай дзяцей… Дапамажы ёй стаць на ногі. Зарабі ёй грошы на сукенку, на букет кветак, каб яна не ішачыла прыбіральшчыцай. Яна ж таксама студэнтка...» Але гэта было б ужо лішнім. Я толькі мімаходзь паведаміў сыну:

— Дарэчы, яна таксама ўсё лета правядзе ў камуне…

А Даша тут як тут.

— У вас на другім паверсе — пакоі жылыя ці не? — спытала яна мяне.

— Можаш не прыбіраць, я туды амаль не заходжу…

— А вы пра мяне гаварылі?

— Адкуль ты ведаеш?

— Шчокі гараць, быццам бы нехта кажа пра мяне кепска, — неяк па-свойску прызналася Даша.

— Не, наадварот, мы цябе нахвальваем. Якая разумная! У бацькоў грошы не бярэ, сама зарабляе.

Пакідаючы прыхожую, я крыкнуў і Дашы і сыну:

— Толік цябе напоіць чаем! З пірожным!

Сын прыкметна павесялеў, да мамы пад крыло не спяшаўся, а Даша мне была патрэбна ўсё больш. Усё нармальна! Усё па плане! Трэба пакруціцца! Так патрабуе жыццё. Наперад!

 

 

* * *

 

На наступны дзень да мяне зноў прыехала Даша: яна учора не паспела ўсё прыбраць, а я тым часам паехаў на сустрэчу з Максам. Паехаў не на сваёй машыне, а на разбітых жоўтых «Жыгулях». Паліцыя нават не стала іх забіраць. Шароў сказаў: «Навошта яны, калі ад уладальніка нават няма заявы, хай сам шукае і забірае сваю разваліну». А мне гэты «жыгулёнак» быў патрэбны, каб перадаць яго разам з таблеткамі Максу і пазбавіцца ад усяго адразу…

 

Я прыпаркаваў машыну каля самага схілу, на ўзбочыне. Гэта была ўскраіна горада, дзе знаходзіўся будаўнічы рынак. Я прыдумаў ужо план, як пазбавіцца таблетак, якія ляжалі цяпер у бардачку. Зрабіць гэта трэба пры сведках, гэта значыць, пры Максе.

Макс прыехаў на старэнькім «мерседэсе», за рулём быў не ён, яго прывезлі. Машына спынілася крыху воддаль. Макс, я ўспомніў яго, бо бачыў гэтага хлопца неяк у кампаніі з Толікам, пайшоў да «жыгулёнка», у якім я сядзеў. Ён падышоў да машыны, падазрона заглянуў у салон, убачыў, што Толіка
там няма.

— Садзіся, пагаворым, — сказаў я Максу ў адчыненае акно. — Толік не змог прыехаць. Я за яго.

Макс агледзеўся па баках і, здаецца, некаму кіўнуў у машыне, у «мер-седэсе».

— А вы хто такі? — яршыста спытаў Макс.

Я паглядзеў на яго: самаўпэўнены і нахабны, напэўна, лічыць сябе разумнейшым за астатніх. Нічога… Гэта можна выправіць…

— Я Толікаў бацька.

— Ён бы яшчэ мамку паслаў, — з’едліва сказаў Макс.

— Я думаю, ты таксама неўзабаве мамку ўспомніш. Толік пасядзеў у КПЗ. Цяпер твая чарга.

— Вы мяне не палохайце! Нам няма пра што гаварыць…

Я выскачыў з машыны, схапіў Макса за руку, выпаліў прама яму ў твар, груба і ўладна:

— Ты, шчанюк, зараз мне ўсё раскажаш! Або сядзеш гадоў на пяць за наркату! Я паклапачуся!

— Адвалі! — рэзка вырваўся Макс.

Я не трымаў яго, нават адпіхнуў ад сябе, калі ён вырываўся.

— Ах так? Ну, і ты валі! Ужо да вечара цябе аб’явяць у росшук… І пачнеш ты слаўнае падарожжа па Расіі — ва ўцёках… За наркату тэрміны вялікія. Валі, галубок!

Ён не адыходзіў.

— Што вам патрэбна ад Толіка? — рэзка спытаў я.

— Ён нам павінен грошы, — сказаў Макс, разумеючы, што размова не-пазбежная.

— Колькі, за што?

— Ён дурату браў на рэалізацыю. Грошы не вярнуў…

— Гэта ты яго ўцягнуў у брудную справу. А цяпер падставіў? Сябра называецца…

— Я тут не пры чым. Ён не маленькі хлопчык… Ён грошы не мне
павінен.

— Тым, хто сядзіць у машыне? — кіўнуў я на «мерседэс».

— Увогуле, так. Але не зусім… Не гэты галоўны, іншыя ёсць. — Макс казаў з нейкім выклікам і крыўдай, але мне хацелася яго разгаварыць, зразумець лепш, сябра ён Толіку або проста так… Ён быў яшчэ не зусім сапсаваны, а значыць, ім можна было кіраваць, ён разумеў… Але і нечага баяўся.

— Пайшлі да твайго галоўнага, — сказаў я і пакрочыў да «мерседэса». Макс спярша разгубіўся, а потым неяк апасліва пакрочыў за мной.

Перад тым, як пайсці ад «жыгулёнка», я пяткай непрыкметна выбіў камень з-пад пярэдняга кола, які ўтрымліваў машыну на схіле ўзбочыны.

У «мерсэдэсе» сядзеў нярускі, хто ён па нацыянальнасці я не зразумеў, мабыць, аднекуль з Азіі.

— Паслухай мяне! — рэзка сказаў я яму. — Ты прадаеш туфту! Пакупнік пакрыўджаны. Вось табе вынік экспертызы. А вось яшчэ візітоўка падпалкоўніка Шарова. Калі будуць пытанні, патэлефануй яму! — Я сунуў яму аркуш з экспертным заключэннем пра «таблеткі», дзе ўказвалася, што яны напалову з глюкозы. — А яшчэ забяры сваю разваліну. Вось ключы! У бардачку ляжаць твае туфтовыя таблеткі! — Я кінуў яму на сядзенне ключы ад «жыгулёнка».

Нярускі хацеў нешта запярэчыць, магчыма, хацеў замяць сітуацыю, ці наадварот, пайсці ў наступ, але яму перашкодзілі…

— Э-э! Што гэта? — раптам закрычаў Макс. — Машына! Э-э! Глядзіце…

— Ух ты! — выкрыкнуў я. — З ручніка сышла!

Мы з Максам кінуліся да машыны, але ўжо было позна — яна кацілася пад схіл у яр, і выратаваць яе ўжо ніхто не мог. Нярускі выбраўся з «мерседэса», аглянуўся і, напэўна, адчуўшы нейкую бяспеку ці падвох, зноў заскочыў у машыну, матор зароў, і «мерседэс» сарваўся з месца, пакідаючы за сабой клубы пылу.

Мы з Максам дарэмна беглі і крычалі. «Жыгулёнак» ужо безнадзейна выкаціўся на схіл і, перавальваючыя на купінах і камянях, набіраў хуткасць, ляцеў уніз. Ратаваць машыну, рызыкуючы сабой, было позна і неразумна.

Макс па-дзіцячы разявіўшы рот, глядзеў, як машына коціцца па схіле, усё больш і больш набіраючы хуткасць. Вось яна падскочыла на купіне, нахілілася, перавярнулася спачатку на бок, потым стукнулася аб камень і пачала куляцца. Нарэшце стукнулася ў вялізны валун і спынілася. Язык полымя вырваўся з разбітага акна, а потым — з-пад капота.

— Адкуль я ведаў, што ў яе ручнік не трымае. Ездзяць на розным
дзярме! — мармытаў я.

— На хуткасць трэба было паставіць, — сказаў Макс.

— Трэба было! — крыкнуў я знарок.

Макс кінуўся наперад. Уніз, але я схапіў яго за рукаў:

— Ты чаго, хлопец? Здурнеў? А калі ўзарвецца… Без галавы хочаш застацца?

Полымя паступова ахапіла машыну, чорны дым пацёк з вокнаў, са шчылін, з расчыненых дзвярэй. «Вось і цудоўна! — падумаў я. — Што і патрабавалася паказаць…»

Я дастаў мабільны тэлефон, набраў нумар:

— Алё! Пажарная! Тут на другім кіламетры ад разгалінавання пад адхон машына сышла. Стаяла пустая… Мабыць, ручнік адказаў. Гаспадара нідзе не бачна. Можа, ён пайшоў на будаўнічую базу, ці ў забягалаўку… Машына скацілася і загарэлася. Людзей там не было.

— Сюды мянты прыедуць? — спалохана спытаў Макс.

— Тым лепш. Пакуль яны прыедуць — усё згарыць. Няма машыны, няма праблем. Няма таблетак, не баліць галава….

— А грошы?

Я адказаў на яго пытанне са спазненнем, ужо тады, калі мы зайшлі ў невялікае кафэ на другім баку дарогі. Каб усё нейкім чынам уладзіць, вырашыў выпіць з Максам па куфлі піва, ахалоніць хлопца, супакоіць яго.

— Грошы не згараць… Яны гандлявалі падробкай. Глядзі, каб яшчэ з іх грошы не запатрабавалі… Вось табе копія экспертызы на гэтую брыдоту. Так што твая кліентура, маўляў, патрабуе з іх кампенсацыю. Лепшая абарона — нападзенне. Але справа ў іншым: вы ўсе на кручку… Так што…

Тут твар Макса змяніўся, пацямнеў, азвярэў:

— Так я і ведаў, — праз зубы працадзіў ён. — Сынка свайго адмазалі, выгарадзілі, а я — здыхай! У вас — грошы, сувязі і іншае, а ў мяне бацька калека. Маці трэці месяц не можа знайсці працу… Мяне ж яны не пакінуць у спакоі.

— Пакінуць! Калі сам гэтага захочаш… А гэтага ты захочаш! Ты ж не лічыш сябе дурнем? Ты ж не збіраешся ўсё жыццё прадаваць сваім сябрам брыдотныя таблеткі? Ты ж не хочаш быць злачынцам?

Макс маўчаў. Мне было шкада яго. Але чытаць яму натацыі я не збіраўся. Калі разумны, усё зразумее сам. Калі дурань, мае павучанні яму не дапамогуць. Але гэта я павінен быў яму сказаць:

— Твае гэтыя сябры вісяць на нітцы. І ты вісіш на нітцы. З імі больш ніякіх сувязей! Інакш ніхто табе не дапаможа. Да таго ж яны па ўсім табе чужыя! — я зрабіў акцэнт на апошнім слове.

Мы абодва паглядзелі ў акно, дзе з яра ўзнімаўся чорны дым — гарэлі колы.

Прыехалі пажарныя. Але ніхто не збіраўся тушыць. За імі прыехала міліцэйская машына з мігалкай

— Гэта цяпер іхнія праблемы. Зрэшты, ніякіх праблем няма.

Макс выпіў піва, абцёр рукавом вусны. Сказаў без страху, але з безнадзейнасцю:

— Яны помсціць мне будуць.

— Помсціць яны табе не будуць. І ўвогуле — гэта памылковая думка…
У дзевяноста дзевяці працэнтаў выпадкаў ніхто не помсціць. Нешта ў псіхалогіі чалавека ёсць такое, што спыняе яго, напэўна, лянота, і ён даруе нават самаму злоснаму ворагу… — Я сказаў гэта Максу, каб супакоіць яго. Але потым паспрабаваў растлумачыць на асабістым прыкладзе. — Мяне ў школе адзін нахабны хлопец стукнуў па твары. Ён быў старэйшы за мяне. З мясцовых хуліганаў. Я пакляўся яму адпомсціць. Пакляўся перад сваімі сябрамі. І не адпомсціў… Не ведаю, ці жывы ён цяпер. Можа, ужо дзе-небудзь згінуў. Або жыве прыпяваючы. Кляўся, што адпомшчу, але так і не зрабіў гэтага. Задумкі чалавека шліфуе жыццё. А яно зменлівае. Я, канечне, помню тую нахабную морду, усё помню. Нават як ён абзываўся. Нават прозвішча помню.

— А якое яно ў яго?

— Казяўкін.

Макс усміхнуўся. Ён крыху палагоднеў, а можа, ап’янеў ад піва. Яно было свежае, у прыгожых высокіх куфлях, шчыльнае, смачнае. З чыпсамі.

— Будзеш яшчэ? — спытаў я.

— Давайце.

Гэта было добра. Мы з ім крыху пасябравалі. Далей я сказаў:

— А Казяўкіна я помніў заўсёды. Але чамусьці не хацеў выконваць сваю клятву. Можна было б знайсці яго і набіць рыла. Але нешта стрымлівала. І не страх, а нейкая ўнутраная лянота, адыход з таго часу, з тых крыўд… Праўда, мне і цяпер часам становіцца крыўдна, што не адпомсціў. Але рэальна зрабіць гэта не змагу.

— Чаму?

— Таму, што псіхалогія… Кажу, што нешта ў чалавеку ёсць такое, ад чаго ён можа змірыцца і з падманам, і з подласцю іншых… Так што не бойся, Макс. Мсіўцаў на зямлі адзінкі. Баяцца іх няварта. Не думай аб сумным!

 

Дамоў я вяртаўся на аўтобусе. З Максам мы развіталіся.

Я сядзеў каля акна і глядзеў на вясну… Свяціла сонца. Некаторыя дрэвы ледзь-ледзь пакрыліся лёгкім пушком дробнай светлай лістоты. Мне было цяпер вельмі-вельмі добра. Так добра, як рэдка бывала: такое здаровае пачуццё, калі табе добра! Зрэшты, часам, калі ў мяне было такое пачуццё, я нават баяўся гэтага стану, быццам прымхліва прадбачыў і чакаў, што жыццё мне за гэта «добра» рыхтуе нешта кепскае. Напэўна, прырода чалавека, прырода яго мыслення і інстынктаў менавіта такая: за штосьці добрае павінна быць немалая адплата. Але пасля я рэдка адчуваў гэты стан «добра». І яго нельга параўноўваць з тым станам, які адчуваеш пасля лазні, ці яшчэ з якім…

«Добра» звязана з нечым іншым, з нечым духоўным. У дзяцінстве я часта апынаўся ў такім стане, асабліва калі прачынаўся з першымі промнямі сонца, і тады мяне напаўняла нешта радаснае, светлае і было «добра». У юнацтве гэтае пачуццё і гэты стан прыходзілі звычайна ў перадсвяточныя дні, перад Новым годам, або — асабліва — вясною, калі звінелі ручаі, раставалі, іскрыліся капяжы, калі нешта бурліла ў крыві. Пазней, у студэнцтве, яно з’яўлялася ўсё радзей і радзей. Звычайна ў пару легкадумнай закаханасці, а потым — усё радзей і радзей. Гэты стан — «добра» з’яўляўся незнарок, ненадоўга, і галоўнае — я яго пабойваўся. Вядома, радаваўся яму, але і пабойваўся, быццам наперадзе мяне чакала пахмелле або нейкая расплата за гэтае недаўгавечнае, зыбкае шчасце.

Аўтобус прыехаў на патрэбны прыпынак вельмі хутка. А так хацелася адчуць асалоду гэтага «добра» і ехаць і ехаць… Зрэшты, аўтобус — не галоўнае. Я злавіў сябе на думцы, што гэтае «добра», гэты цудоўны лёгкі настрой, гэтае хуткаплыннае шчасце свабоды і гэты адпачынак разбураецца не знешнімі абставінамі, а ўнутраным станам. Можа, чалавек вельмі недасканалы, калі здольны сілай думкі ўвагнаць сябе ў скруху?

 

…Быў ў мяне дзядуля па маці Іван Кузьміч — сапраўдны праведнік, а чамусьці заўсёды сумны. Бываў ён часта маўклівы. За цэлы дзень з яго невыцягнеш слова. Ён бываў і вельмі раздражнёны, злосны, а іншы раз пачынаў гаварыць «за жыццё» і адкрываўся з нечаканага боку; ва ўсім ён бачыў сэнс і значэнне: калі мы прыйшлі ў гэты свет, то абавязаны жыць… І кожны павінен выконваць свае функцыі. Аратай — араць, злодзей — красці, палітык — падманваць, настаўнік — вучыць… І не можа быць ніякіх сумненняў, што навокал несправядлівасць, — усё справядліва! — прыкладна так разважаў ён у гэтыя рэдкія хвіліны нечаканай шчырасці. Калі ён быў задаволены жыццём, задаволены цалкам, прыняўшы яго такім, якім яно было, а ўсе скажэнні жыцця адносіў на ўласную недасканаласць.

Аднойчы дзед прызнаўся мне — расказаў пра «сваю» вайну і пра свой лёс. Як ветэран, ён насіў ордэнскія планкі на пінжаку. Але ўзнагароды ў асноўным былі юбілейныя. Я не лез з пытаннямі. Ён сам выказваўся, дзіўна і рэзка.

— Вось увесь час, Валька, здавалася, што жыццё мяне неяк абышло. Багацця не нажыў. Пасады не атрымаў… А цяпер думаю: навошта мне багацце? Ды і што ёсць багацце?.. «Пабеда» ў мяне старэнькая была, а ў суседа Міколы — веласіпед. Ён на веласіпедзе едзе, рот да вушэй, а ў мяне морда кіслая, хоць я і на «Пабедзе»… Брыгадзірам быў, а таксама ўсё незадаволены. Марыў у старшыні выбіцца… А было ў нас два старшыні. Адзін трапіў у турму за растрату, там і акачурыўся. Другі ад інфаркту памёр у сорак сем гадоў… А вайна, Валька, ох, ужо як яна мне далася! — дзед Іван Кузьміч уздыхаў, круціў у руках трубку: курыць на той час ён не курыў, але трубку іншы раз грыз… — Хацелася мне паваяваць, Валька. Брат старэйшы быў на вайне. Бацька загінуў на вайне. За бацьку адпомсціць трэба было. А я па гадах не падыходзіў. Малады. Але ў сорак чацвёртым мяне ўсё-такі ўзялі. Ну, думаю, вось і здзейснілася мая мара, цяпер паваюем. За бацьку ім адпомшчу, гадам.
А ўжо калі прыйдзецца скласці галаву, так таму і быць… Прыбыў я ў полк. Там ў штабе трапіў на вочы нампалка па тыле. Пытае мяне: як вучыўся? Адказваю: выдатнікам быў. Вось і добра, хлопец. Пойдзеш да мяне на склад кладаўшчыком. Мне пісьменны хлопец патрэбен… Тры месяцы я на складзе працаваў. А ўжо і вайне канец. Вось такім я ветэранам вайны аказаўся. Не шанцавала мне… — грыз мой Іван Кузьміч трубку, жаўлакі гулялі на шчоках. — А наш жа полк у такую калатнечу трапіў. Ад яго і аднаго цэлага батальёна не засталося. Атрымліваецца, мне як салдату шанцавала. На складзе ж… Толькі парадавацца б, што шанцуе, але ж не. Вось і ўсялякі чалавек не можа зразумець, дзе і чаму яму пашанцавала. Колькі такіх людзей, як я, ходзіць пакрыўджанымі на жыццё! Ты, Валька, так не жыві: ёсць хлеб, ёсць вада. Ёсць страха над галавой. Ёсць сонца ў мірным небе — вось у чым галоўнае шчасце!

Хітраваў дзед? Яму ж усё роўна хацелася быць героем вайны. А можа, і не хітраваў. Трапіў бы ён у той палкавы бой, забілі б, далі б дзеду пасмяротна ордэн. І ўсё! І мяне не было б, не нарадзіўся б я.

 

…Хоць і знік, адкаціўся некуды, растварыўся ў вясновым паветры гэты магічны стан «добра», але думы аб высокім, аб нечым самым важным у свеце не знікалі.

Чаму пакутуе чалавек? Таму, што набліжаецца смерць? Не. І маладым жа людзям жывецца неспакойна, іх таксама нешта прыгнятае: трывога, адзінота… Можа, традыцыі ў нас змрочныя, улада не тая, якая табе трэба, рэлігія, накіраваная на пакуты, таму так сумна і задумліва, і мала весялосці, а калі і весялосць, дык звязана яна з выпіўкай. А пасля выпіўкі, як звычайна, хочацца ў пельку… А ўсё, напэўна, таму, што рана памірае мара, пакідаючы толькі надзеі… Надзея зарабіць, нешта купіць, кудысьці ўладкаваць дзяцей…
А мара, высокая, сусветная, пакідае чалавека назаўсёды (я ж архітэктарам хацеў стаць, сапраўдным архітэктарам! — і дзе тут яна, гэтая мара?!). Можа, тады душу пачынае з’ядаць сум, а калі яшчэ і ў асабістым жыцці нешта не збылося, то і зусім хочацца выць ад суму.

 

 

* * *

 

Дома я заспеў Дашу, яна разглядвала малюнкі. Гэта былі графічныя работы. Іх я маляваў у юнацтве. Жывыя. Тады я маляваў апантана, бегаў на ўсе мастацкія выстаўкі.

— На антрэсолі пыл працірала. А там папка. Заглянула… Дык вы яшчэ і мастак!

— Я марыў стаць архітэктарам. Маляваў, эксперыментаваў, шукаў сваю манеру. Але потым аказаўся на факультэце «Прамысловае і грамадзянскае будаўніцтва», і мастацкія мары пагаслі.

— Шкада, — шапнула Даша. — Раптам сталі б вялікім мастаком.

— Не, не стаў бы. Каб стаць вялікім мастаком патрэбна апантанасць. Трэба ўмець пераступіць праз усё. Я крыху баязлівы. Выхаваны інакш. Для мяне важней за ўсё сям’я, утульнасць, сытасць. Які-небудзь поспех…
А папоўніць шэрагі мастакоў-няўдачнікаў…

— А чаму ж цяпер вы жывяце адзін? Дзе ваша другая палавінка?

— Не знайшлася пакуль, — адказаў я, ухіляючыся ад адказу. Але раптам мяне злёгку панесла: — Эх, дзяўчаты, дзяўчаты! Вучыць вас трэба сямейнаму жыццю з дзяцінства. Калі ты выйшла замуж за мужыка, дык жыві з ім! Гэта галоўнае ў сямейным жыцці! Даўней жанчын сілком аддавалі замуж, і яны жылі. А цяпер і па каханні выходзяць, а жыцця няма. А чаму?

— А чаму? — весела падхапіла Даша.

— Таму што цяпер дзяўчаты не ведаюць свайго прызначэння. — Я гаварыў напаўжартам, але хацелася, каб гэтая студэнтка Даша ўспрыняла сказанае сур’ёзна. — Замужняя жанчына павінна абавязкова спаць з мужам, гатаваць яму ежу, сачыць за домам…

— І толькі? — хмыкнула Даша.

— Не, не толькі. Але гэта «не толькі» не павіна быць галоўным!.. Вось, напрыклад, купіла ты аўтаручку. А яна не піша. Або папіша, папіша, ды потым перастане пісаць. Затым зноў папіша і зноў каюк. Ты раззлуешся і кінеш. Кожная рэч павінна рабіць тое, да чаго яна прызначана. Так і людзі. Так і жонка!

Я гаварыў напорыста, з энтузіязмам, які ўсё больш і больш ахопліваў мяне. Здаецца, Даша ўжо і не збіралася мне пярэчыць.

— І яшчэ запомні, Дашачка! Каханне там або не каханне, але ні ў якім разе не трэба выходзіць замуж за таго, з кім ты спрачаешся, высвятляеш адносіны, каго па дурному раўнуеш… Не будзе ладу ў сямейным жыцці. Выходзь замуж за таго, з кім у цябе лад з самага пачатку. І ва ўсім мужу падпарадкоўвайся! Дзяцей нараджай, не лянуйся… Тады і сямейнае шчасце прыйдзе.

— Вось за вас я б адразу замуж выйшла. Не раздумваючы. Хоць заўт-ра. Хоць сёння. Хоць зараз… — раптам сказала Даша. Яна глядзела на мяне прама, сур’ёзна. Дзяўчына адкрыта прапаноўвала мне руку і сэрца. І сваё маладое цела.

Быццам ад віна, галава мая злёгку закружылася. Перад вачамі хуткім ланцугом, нібы ў кіно, пабеглі кадры нашага з Дашай кахання, маё да яе заляцанне, яе сукенка нявесты, наша немаўля ў калысцы, наша агульнае, яшчэ нешта абрывіста-загадкава-прыемнае. Быццам вір. Але галоўнае — была гарачая
спакуса: абняць яе, маладую, падатлівую… Нешта ўзарвалася ў свядомасці, жыццё нахілілася на адзін бок, і ўсё маё будучае жыццё з Дашай пранеслася адным імгненнем, адным кадрам, адным малюнкам… Але я своечасова выправіў нахіл, не дакрануўся да Дашы. Стоп! Глупства! Гэта спакуса, пастка!

— Чым я заслужыў такія адносіны да сябе? Мы ж толькі трэці раз ба-чымся.

— За вамі была б як за каменнай сцяной. Не хачу ісці шляхамі маці. Яна білася за свой куток, за ежу, за вопратку, нас усіх падымала на ногі. А потым бацька яшчэ да іншай пайшоў… Пакутавала, пакутавала ўсё жыццё. — Даша зноў прама, адкрыта і, здавалася, вельмі рацыянальна і чэсна, глядзела мне ў вочы. — А вы забяспечаны. Пра дзяцей клапоціцеся. Вы яшчэ соплі Толіку выціраеце… Я б таксама вам дзяцей нарадзіла… І раўнаваць не стала б. Глупства гэта — раўнаваць некага… Я ж вам падыду?

— А як жа каханне?

— Каханне прыйшло б. Яно ж як вецер: то наляціць, то адляціць.
Я думаю, што вас я палюбіла б. Ды і вы пра мяне клапаціліся б. Вось гэта і ёсць каханне. А паўздыхаць пры месяцы — гэта яшчэ не каханне. Свет зараз усё пралічвае. Усе галавой жывуць. Толькі дурні ды жабракі якія-небудзь сэрцам жывуць. Таму што ў іх няма грошай… Так што, калі вам будзе патрэбна нявеста, ведайце — я гатова. Усё па-чэснаму! — сказала Даша.

— Ты гэта кінь, дзяўчынка! — мякка, але ўладна прыпыніў я яе. — Не забівай галаву. Гэта толькі здаецца, што мужык у гадах ды пры грашах — знаходка для асабістага жыцця. Не… Мы к пяцідзесяці ўжо ўсе непаўнацэнныя. Няма ўжо той сілы, каб нешта з некім здзяйсняць запаветнае. Так, хіба што жыць у багацці. Як мой сусед, які нядаўна застрэліўся… — Я змоўк. Успомніў не суседа, а яго жонку, якая хацела пабыць са мной, калі яшчэ і не прайшло трох дзён, як яна стала ўдавой. — Ёсць у мужыкоў такое падманлівае меркаванне: маўляў, ёсць жанчыны для жыцця, іх трэба браць у жонкі. А ёсць, маўляў, жанчыны для кахання, для пацехі… Гэтаксама і жанчыны памыляюцца… Ты, Даша, толькі за грашамі не ганіся. Сёння ён багаты, а заўтра — жабрак. Або наадварот бывае… Табе трэба сваё жыццё пражыць. Вострае, прыгожае. Магчыма, гэта цяжка. Але з каханнем, з сапраўдным шчасцем, з болем душэўным… Ты на драўляную ляльку не падобная.

— Я ні ў каго больш не закахаюся. І калі б выйшла за вас замуж, ні на каго не паглядзела б!

— На гэты конт не заракайся!.. Магчыма, што ты недзе вельмі апяклася.

Яе твар раптам стаў суровы, халодны і нават несімпатычны, як у тых, хто задумаў помсціць.

— У мяне быў хлопец. Яго ў войска забралі. А ён адтуль не вярнуўся.

Я спалохана паглядзеў на Дашу.

— Не-не. Не забілі. Ён там сабе сяброўку знайшоў. З нейкіх вольнанаёмных. Там і застаўся, у войску, кантрактнікам… А я яго чакала. Пісьмы пісала. Дома ляжу на сене, на зоркі гляджу і яму прызнаюся ў каханні. А ён там на іншую зорку глядзеў.

— Можа, гэта і добра. Загартавалася. Лёс пераборлівы. Але крыўдаваць на яго не варта.

Даша ўздыхнула, пачала складваць мае малюнкі ў папку, потым стала праціраць паліцы, засяродзілася сама ў сабе.

— Даша, ты паедзеш у камуну, там будзе Толік. Ты яму прывязі гасцінцаў, што-небудзь салодкае. Ён пірожныя любіць, марожанае. Сам ён, магчыма, будзе саромецца купляць, а з табой за кампанію… Я табе грошай пакіну.

— Няма праблем, — без эмоцый адказала Даша.

…Яна сказала, што не хоча ісці па шляху маці. Сказала, што дзеля іншага жыцця здольна ахвяраваць і каханнем, і яшчэ нечым вельмі важным — напэўна, прадаць душу. Я даймаў Дашу. Разумеў яе выдатна. Я сам пражыў большую частку жыцця пад прэсам: заўсёды не хапала грошай. Заўсёды ў галаве раіўся страх: раптам застанешся без працы, без справы. Раптам захварэеш — на што купіць лякарствы? Як пракарміць сям’ю? Як даць адукацыю дзецям? Усё — ад зарплаты да зарплаты, падлічваеш кожную капейку… Ат!.. Каб пазбавіцца гэтага, пойдзеш на любы кампраміс, пачнеш падманваць, пакрысе махляваць, прадаваць сябе… Даша ж адкрыта прадавала сябе мне. І сказала: «Усё чэсна!» — хоць, безумоўна, не разлюбіла таго хлопца, якога чакала з войска.

Нешта ж ледзяное і вельмі трывожлівае хлынула мне ў грудзі. Мая ж дачка Рыта збіраецца замуж за нейкага пажылога рэжысёра. Хутка я ўбачу дачку, усё зразумею. Не, не ўсё. У кожнага свая праўда. Адразу ж пазваніў Рыце ў Маскву. Сказаў, што неўзабаве прыеду. «Ура!» — ускрыкнула яна.

 

 

* * *

 

Гэта была адзіная масавая бойка ў нашым класе. У выпускным восьмым. Ужо перад экзаменамі. З-за гісторыі. Дакладней — з-за настаўніка гісторыі Цімафея Іванавіча Зыкіна. У школе я не любіў гісторыю. І настаўніка гісторыі — таксама. Ён мне здаваўся нудным. Хоць яшчэ і не стары, а ўвесь такі правільны, ідэйны, нейкі Павел Карчагін, бальшавік… А прычынай бойкі стала мая спрэчка з Санем Касаткіным, які верыў ва ўсім настаўніку гісторыі Зыкіну.

Эх, Саня, Саня!.. Ён прыходзіў у нашу школу з далёкай вёскі. Ішоў і туды і назад пешшу шэсць кіламетраў, калі не было спадарожнай машыны або трактара, а іх часта не было. Маленькі, нязграбны; зімой ён заўсёды хадзіў у падшытых валёнках, а калі было цёпла — амаль заўсёды ў гумавых ботах. Соплі рукавіцай выціраў і размазваў іх па шчоках, быў апрануты абы-як: меншы ў шматдзетнай сялянскай сям’і, а такім заўсёды выпадае даношваць рэчы старэйшых братоў.

Ён, Саня, ніколі не выклікаў у мяне агрэсіі. Я, наадварот, у душы заўсёды шкадаваў яго, быццам ён быў маім малодшым братам. А тут — такая да мяне нянавісць…

Напярэдадні, на апошнім уроку гісторыі ў восьмым класе, неяк пафасна, быццам даючы наказ, Цімафей Іванавіч расказаў нам пра востраў «Утопія» і горад «Сонца». Расказаў пра светлыя мары чалавецтва, пра камунізм, пра сацыяльную справядлівасць, пра імкненне чалавека ва ўсе часы да раўнапраўя: ніхто не хоча жыць бедна, быць жабраком, хварэць, галадаць, не маючы магчымасці атрымаць адукацыю… А для гэтага патрэбна роўнасць. Прымусовая роўнасць! І брацтва!

У брацтва людзей я чамусьці зусім не верыў… Вось на школьным двары, дзе мы сядзелі на жэрдках, курылі, я і сказаў з юначай дзёрзкасцю:

— Воўк з авечкай братам і сястрой не будуць! Плямёны людзей таксама статак і зграя… Шчабеча нам Зыкін, шчабеча пра камунізм!.. У вёсцы дарогу шчэбенем насыпаць не могуць! Лужыны па калена… — я сядзеў у мокрых чаравіках — гразь, хлюпота навокал, пасля дажджу па пасёлку не пройдзеш, а я боты надзеў: не любіў боты, чаравікам аддаваў перавагу.

— Цімафей Іванавіч тут пры чым? — сказаў нехта з дзяцей.

— А пры тым! Ён жа ў нас камуніст! Партыя — розум, гонар і сумленне нашай эпохі. Партыя за ўсё адказвае… — гучалі мае словы так, быццам бы
толькі што настаўнік гісторыі Зыкін быў вінаваты ў тым, што ў нас заўсёды гразь.

І тут раптам з плота саскочыў Саня Касаткін, увесь чырвоны, яршысты, вусны скрыўлены ад злосці:

— Цімафей Іванавіч… Ён разумны… Ты заткніся! — Саня вельмі шанаваў настаўніка гісторыі. І хаця пяцёрак «не хапаў», але слухаў Зыкіна, адкрыўшы рот. Не знайшоўшы патрэбных слоў, якія б джалілі, ён таўхнуў мяне ў гразь, нават не таўхнуў, а даў у грудзі, ды так, што я зваліўся з загародкі.

Я не мог не зрэагаваць на гэта. Падхапіўся, адразу ж стукнуў Касаткіну ў сківіцу. Атрымалася, што я стукнуў яго мацней, чым трэба было б. Саня адляцеў у бок, спатыкнуўся, пляснуўся ў гразь. За Касаткіна адразу ж заступіліся двое. Але і ў маю каманду ўліліся двое аднакласнікаў. Крык, лаянка, — і тут мы сталі біць адзін аднаго. Па твары ўвогуле не білі. У асноўным валтузіліся, пыхкалі, таўхаліся. А двое хлопцаў, якія не ўдзельнічалі ў бойцы, нас разміналі. Разміналі доўга: Саня Касаткін быў настырны, нікому не саступаў, упарты, — яму хацелася давесці бойку да якой-небудзь перамогі, але гэтай перамогі ў прынцыпе не магло быць.

Пазней дырэктрыса, якой далажылі пра «масавыя беспарадкі» ў нашым класе, дапытвалася ў кожнага з нас па адным: з чаго ўсё пачалося? Ніхто, канешне, не прызнаўся, ды і наўрад ці хто змог бы дакладна растумачыць, што пабіліся мы ад веры і бязвер’я ў востраў «Утопія» і горад «Сонца», вось калі б рэзаліся ў карты і нехта змахляваў, было б зразумела…

Настаўніку гісторыі таксама расказалі пра тое, што адбылося ў класе.
Я думаю, ён даведаўся пра сапраўдную прычыну бойкі. Не, гэта не было даносам, магчыма, Саня Касаткін сам расказаў яму пра нашу ідэалагічную спрэчку «пра камунізм», які прыйшлося абараняць кулакамі.

Мы абодва засталіся пры сваіх меркаваннях. Ён, напэўна, з прывіднай верай у «светлую мару чалавецтва», а я пры сваім «суровым рэалізме».

Я лічыў, што роўнасць там, дзе ўсе багатыя або ўсе бедныя, — гэта формула справядлівасці; а брацтва паміж нацыямі ў прынцыпе быць не можа. Салідарнасць — так, а брацтва — для часовых эмоцый.

…Школьная бойка ўспомнілася мне ў дарозе, калі вёз Толіка ў камуну Цімафея Іванавіча. Камуна — назва ўмоўная: афіцыйна «пасёлак Прыазёрны». Але пасёлак быў пабудаваны з нуля. Заснаваў яго Цімафей Іванавіч. За два дзясяткі гадоў ён са сваімі аднадумцамі пабудаваў гэты пасёлак. У ім дзве вуліцы ішлі ўздоўж вялікага прамысловага возера з берагамі, парослымі лесам, да якіх падступалі пясчаныя водмелі. Нейкі рай. Далей ад няраю….

— Можа, там у яго секта якая? Можа, там, як іх, гэтыя, вольныя муляры з трохвугольным вокам, масоны? А ты мяне вязеш да іх у рабства! — пытаўся ў мяне Толік. Пытаўся з іроніяй — значыць, усё як мае быць. Сына можна вылечыць. Калі ў чалавеку жыве гумар і іронія, а галоўнае самаіронія — нічога для яго не страчана.

— Гэта яшчэ цікавей. Новыя людзі, новыя веды… Наогул жа Зыкін марыў стварыць грамадства, дзе не будзе ні бедных, ні багатых. Як хацелі два летуценнікі: Томас Мор і Фрэдэрык Кампанэла. Вядома ж, там прысутнічае ідэалогія, без яе ніяк. Каб утрымаць людзей, іх трэба нечым адурманіць…
У добрым сэнсе… Даша гаворыць: у камуне цудоўна. А ты пабудзеш, быццам у будатрадзе…

Толік хмыкнуў, аднак настрой у яго быў жывы, светлы, бо нешта ж мянялася ў жыцці — хай яшчэ і з невядомым знакам (хаця ўсё ў плюс, усё на карысць, калі ты малады).

Машыну я пакінуў на выездзе з Прыазёрнага, на гасцявой стаянцы, як тут было заведзена, і да цэнтра пасёлка мы ішлі з Толікам пешшу.

Дамы ў камуне былі новыя: з сасны, з чырвонай цэглы, дыхтоўныя, кожны своеасаблівы, дагледжаны, з кветнікамі, палісаднікамі, вуліцы чыстыя, тратуары з пліткі. Такое можна сустрэць і ў фінаў, і ў немцаў, але ўсё ж рускасць тут была бачна. Невялікая драўляная каплічка, разная ліштва на вокнах, певень над комінам… Пачатковая школа тут свая. У гэтым быў, канечне, вялізны выхаваўчы сэнс. Напэўна, некаторыя ўрокі, падумалася мне, праводзіць сам Цімафей Іванавіч.

У цэнтры, акрамя школы, — адміністрацыйны дом. Над ім два сцягі: адзін дзяржаўны расійскі, другі — камуны: белае палатно з выявай зялёных языкоў полымя. Людзі, што трапляліся насустрач, віталіся з намі. Нічога асаблівага ў гэтым не было: невядома, з якіх часоў заведзена ў вёсцы вітацца з незнаёмым чалавекам, а то і шапку перад ім здымаць. Але ўсе тутэйшыя жыхары адрозніваліся ад звычайных вяскоўцаў: апрануты больш арыгінальна, адпаведна надвор’ю, працы, некаторыя ва ўніформе. І яшчэ была адна разыначка: увесь народ пасёлка — рознаўзроставы, і маладыя людзі, і старэйшыя — мелі ў вопратцы нешта белае і зялёнае (колеры сцяга камуны). Сарочка, кофта, хусцінка, пояс, бейсболка, быццам нейкая мета, быццам абавязковы знак прыналежнасці да камуны, а значыць, і нейкія абавязкі.

Каля адміністрацыі нас чакаў малады, усмешлівы чалавек у бейсболцы з выявай сцяга камуны. Адрэкамендаваўся:

— Вадзім… Мне наказана вас сустрэць і праводзіць у гасцявы дом. Цімафей Іванавіч будзе пазней. На рыбалку з арцеллю паехаў.

— А белы колер тут ва ўсіх навошта? Можа, белае брацтва? — пацікавіўся Толік.

— Барані бог! Белы і зялёны колер павінен прысутнічаць у вопратцы кожнага чалавека, у кожным фасадзе дома. Гэта колер чысціні і спакою…

Толік шматзначна паглядзеў на мяне: куды ты, маўляў, мяне прыцягнуў? Гэты пагляд, відавочна, заўважыў і Вадзім. Засмяяўся:

— Анатоль, вы не хвалюйцеся. Сімвалы ўсюды ёсць. Гэта не смяротна. Белы колер лепш арганізуе чалавека, яму самому больш камфортна, калі шмат белага колеру. Хутка вунь расцвітуць яблыні, вішні, потым чаромха, бэз белы… А калі дрэвы распусцяцца — вачэй не адарваць.

— Зразумела, — шмаргануў носам Толік.

Гасцявы дом — звычайны аднапавярховы драўляны асабнячок, чатыры пакоі з агульнай кухняй і агульнай гасцёўняй з вялікім тэлевізарам.

Вадзім паведаміў:

— Харчавацца вы можаце ў грамадскай сталоўцы. Там бясплатна…
А ў тэлевізара толькі тры праграмы працуюць: адна для дзяцей, другая адукацыйная і трэцяя кіно. Мы іх самі фарміруем… Цэнзура, разумееце, — усміхнуўся ён. — Калі мы з жонкай прыехалі сюды, таксама здзіўляліся. Потым прывыклі.

— Даўно вы тут? — спытаў я.

— Трэці год

— І не хочацца паехаць?

— Зрэдку хочацца. Але калі з’язджаеш адсюль, неўзабаве назад хо-чацца…

— І чым вы тут займаецеся?

— Я ўкараняю кампютарнае мадэліраванне кіраваннем камуны.

— Гучыць мудрагеліста!

— Я думаў, што тут людзі на ферме, у свінарніку або на полі працуюць, — здзівіўся Толік.

— Свінарнік таксама ёсць, — шырока ўсміхнуўся Вадзім. — Праз гадзінку прыходзьце да Цімафея Іванавіча. На бераг, дзе прыстань. Ён да таго часу вернецца, — сказаў Вадзім, развітваючыся з намі. — Вось яшчэ што. Ключоў у нас няма. Тут нічога не замыкаецца. Але вы не хвалюйцеся. Ніхто не зойдзе, нічога не знікне.

У нумарах-пакоях было ўсё просценька і чыста. На кухні — халадзільнік з прыпасамі. Была тут і невялікая бібліятэчка — у асноўным класіка. На начной тумбачцы каля кожнага ложка ляжала Евангелле.

 

— Цуд нейкі! — развёў рукамі Цімафей Іванавіч. Ён шчыра радаваўся навакольнаму свету і прапаноўваў нам з Толікам падзяліць гэтае пачуццё. —
Я шчаслівы, Валянцін, што пачаў камуну з чыстага аркуша. Выбраў неабжыты бераг, недалёка лес, прэсныя вадаёмы, чыгунка блізка.

Мы сядзелі ў крэслах, сплеценых з лазы. Пілі чай за круглым сталом, таксама з лазы, а перад намі, амаль да самага далягляду — вада. Дробныя хвалі набягалі на пясчаны бераг і, здавалася, што сама прыстань лёгка слізгае, плыве па возеры.

— Думаю, што такіх маляўнічых месцаў у Расіі вельмі многа. Багатая ў нас зямля, — я таксама глядзеў на гэтую прыгажосць з захапленнем. Возера вялікае, сіняе, яно, ляжала перад намі, быццам чаша. Возера акружалі зялёныя лясы, а паветра было — хоць чэрпай лыжкай... Словам, тут было цудоўна.
Я ўздыхнуў на поўныя грудзі, дадаў: — Толькі народу мала. Пасёлак пабудаваць з чыстага аркуша можна, але жыхароў на чыстым аркушы не намалюеш.

— Людзей не намалюеш, — згадзіўся са мной Цімафей Іванавіч. — І змяніць чалавека вельмі складана. Але калі ўжо змяніць тое, што яго акружае, то і чалавек паводзіць сябе па-іншаму… Памятаю, у войску, у першыя месяцы, у нас кралі. Усё кралі. Шчоткі, крэм, цыгарэты. Грошы не кралі — гэтага нельга ў арміі. А вось па дробязях, накшталт зубной пасты і іншае — увесь час. Чаму? Умовы. А потым у часць прыйшоў новы нампаліт. Зрабіў так, што ўсім хапала таго ж крэму, пасты… І красці перасталі! Неўладкаванасць жыцця — у асноўным ад беднасці, зайздрасці і недастатковага разумення.

Цімафей Іванавіч быў немалады, сівы, можна лічыць, да яго падбіралася старасць. Але ў голасе адчувалася маладая перакананасць, імкненне наперад, нават нейкая рамантыка. Ён адносіўся да асаблівага тыпу людзей, якія ўмеюць гаварыць талкова і разважліва, горача і дакладна, фармуляваць тое, што быццам бы на паверхні жыцця, але словамі ў грамадскіх правілах не зацверджана. Ён расказваў:

— На гістарычны факультэт педінстытута я трапіў выпадкова… А ў юнацтве марыў быць капітанам і пасля школы пайшоў у рачное вучылішча. Там у нас быў адзін выкладчык па суднаваджэнні, франт, у яго я ўбачыў у лабараторнай пальчаткі. Прыгожыя, з тонкай скуры, імпартныя. І мне так захацелася, каб яны былі маімі, што аднойчы, улучыўшы момант, я украў іх… Прычым перад канікуламі, каб гэты выкладчык не ўзняў ніякага шуму. Вось у гэтых дарагіх пальчатках я прыехаў дадому, у сваю вёску. Мне хацелася казырнуць… Але атрымаўся адваротны эфект. Паказаць пальчаткі бацькам я не рашыўся. Пагуляць па вёсцы з дзяўчатамі ў гэтых пальчатках я таксама не асмеліўся: у мяне ў іх рукі быццам палалі агнём, яны палілі мяне знутры, сумленне з’ядала. Тое, да чаго я імкнуўся, аказалася нейкім заганным і непатрбным мне… Тады я, напэўна, упершыню паспрабаваў зразумець, што мяне падштурхнула
скрасці пальчаткі. Я ж краў іх не для таго, каб мне было цёпла, і не для таго, каб прадаць іх. Я зразумеў, што да гэтага мяне падштурхоўвала паказуха і зайздрасць. І іншае зразумеў: любы ўчынак можна раскласці на часткі, з якіх ён складаецца… Тады я, сыходзячы з уласнага вопыту, стаў раскладваць на матывы свет і ўчынкі людзей. І неўзабаве пераканаўся, што паказуха і зайздрасць, у адрозненне ад інстынкту голаду, самазахавання і інстынкту палавога імкнення, з’яўляецца ў чалавека ў працэсе выхавання ў тым ці іншым асяродку, а не даецца яму ад нараджэння. Паказушніцтва і зайздрасць даецца грамадствам… Каб гэтага не было, трэба змяніць грамадства або ізалявацца ад таго грамадства, дзе такое квітнее. Тут, у камуне, я і імкнуўся стварыць мадэль грамадства без беднасці, без паказухі і зайздрасці. Чысціня і парадак тут не для форсу: так лягчэй жыць. Мы ствараем свет, дзе чалавеку хапае ўсяго…

— Гэта немагчыма, — сказаў Толік. — Можа, пры той уладзе, пры якой вы выхоўваліся, пры сацыялізме, гэта і было магчыма, а цяпер… А цяпер ва ўсіх у галаве — бабкі, машыны, квадрацыклы, тусоўкі… Я пра маладых кажу. А за ўсім гэтым стаяць грошы, грошы і грошы. Вось бацька вам гэта лепш раскажа. Ён усё ж прадпрымальнік.

— Што ж ты мяне бацькам стаў называць? Раней быццам толькі татам клікаў, — пакрыўджана заўважыў я сыну.

Я ўпершыню прылюдна пачуў ад Толіка, што ён назваў мяне бацькам. Мяне гэта нават страсянула. Але з іншага боку, хіба я меў права аспрэчваць «бацька» на любае вуху «тата»? Я пайшоў з сям’і, пакінуў іх, хоць заўсёды дапамагаў матэрыяльна. Ён меў поўнае права называць мяне бацькам — і ў вочы, і за вочы.

Тут умяшаўся Цімафей Іванавіч. Ён паклаў руку мне на локаць, сказаў:

— Чалавек, які называе бацьку бацькам, а не татам — чалавек самастойны. Значыць, ён бярэ на сябе абавязак сам, без татаў і мам, будаваць сваё жыццё. Гэта цудоўна!

— Мы толькі «за»! — я, быццам школьнік, узняў руку.

Толік, здаецца, нешта хацеў зразумець у жыцці камуны або аспрэчыць тое, як яна ўладкавана:

— Хай у вас тут усе роўныя і ўсе прымірыліся да гэтай роўнасці. Толькі за плотам камуны ўсё не так. Там людзі жывуць па іншых законах.

— Так, — згадзіўся Цімафей Іванавіч. — Хай так. Хай там, за плотам, будзе падман, хцівасць, беззаконне. Але хай тут будзе па-іншаму! Хай тут, менавіта тут, на гэтай зямлі, у камуне, людзі не ведаюць, што такое хцівасць, бюракратыя чыноўнікаў, злосць, падман, зайздрасць… У іх адно жыццё. Адно ў мяне, і ў твайго бацькі, і марна траціць яго на заганы грамадства не ўсім хочацца.

— І што, адсюль ніхто не сыходзіць? — спытаў Толік.

— Нехта сыходзіць. Нехта прыходзіць. Тут каля двухсот дамоў, і ні адзін не пустуе.— Цімафей Іванавіч на нейкі час задумаўся, затым пераканаўча загаварыў: — Многія людзі жывуць па прынцыпе «не горш чым іншыя». Дакладней, не хочуць выглядаць горш. І гэта на кожным этапе жыцця.
У школе — трэба «чацвёркі» і «пяцёркі» ў атэстат, потым — прэстыжны інстытут, дыплом аб вышэйшай адукацыі. Затым — пасада, кватэра, дача, машына, а потым — і жыццё прайшло. Быццам у пагоні за гэтым «не горш чым іншыя» чалавеку ўжо распісана ўся ягоная дарога… Мне хацелася даць чалавеку ў камуне свабоду. Каб тут не рваліся за пустымі прэстыжамі, нейкім статусам, за багаццем. Каб тут не было ні багатых, ні бедных, хай усе будуць розныя і такія натуральныя, як ёсць. Жыццё чалавечае мае канчатак і вельмі
кароткае. Чалавек павінен пражыць яго з карысцю. Перш за ўсё для сябе! Не на паказ!

Цімафей Іванавіч гаварыў з мяккай страсцю. Ён нават мяне абгортваў нейкай марай пра спакойнае жыццё на прыродзе, пра працу, карысную для душы. Толік, аднак, паглядваў на яго скептычна.

— І ўсе ў вас тут задаволены? Ніхто нікуды не ірвецца?

Цімафей Іванавіч не адказаў пэўна:

— У нас жыве маладая пара. Урачы. Яны вельмі хацелі наведаць Парыж і пабыць ля Эйфелевай вежы. З’ездзілі, пабывалі. Мы далі ім такую магчымасць. Мара спраўдзілася. Цяпер яны мараць пабыць на Тыбеце. На здароўе! Мы не адымаем шчырую мару.

— А куды падзеліся тыя пальчаткі? — спытаў Толік. — Тыя, якія вы некалі скралі.

— Я чакаў гэтага пытання, — адказаў Цімафей Іванавіч. — Перасіліў сябе і прыйшоў да выкладчыка. Вярнуў… Я думаў, што ён будзе сварыцца, прагоніць з вучылішча… Ён не сказаў мне ні слова. Дакладней, сказаў: «Пакладзіце туды, дзе ўзялі». Затое я таму-сяму навучыўся.

— Хто ж дае грошы? — не вытрымаў я. — У вас жа тут ідылія. А на пустым месцы нічога не расце!

— У нас тут камуна. Тут праца, згуртаванне. А яшчэ ёсць ахвяраванні. Ты ж сам, Валянцін, дапамагаў мне будматэрыяламі. Ёсць і капіталаўкладанні. Ёсць маленькія вытворчасці. Ёсць база адпачынку. Ёсць яхт-клуб. Дарэчы, яго стварыў твой аднакласнік Саша Касаткін.

Не, не выпадкова я ўспомніў пра Саню Касаткіна па дарозе сюды. Я ведаў ад аднакласнікаў, што ён ад свайго педагога і настаўніка не адклеіўся. І шмат чаго дасягнуў. Пра Саню нават жартавалі: у яго яхта, як у Абрамовіча…

Ах, як шмат дае чалавеку настырнасць, вера ў нешта! Дзе ўсе нашы школьныя прыгажуны, прыгажуні, разумнікі і разумніцы, дзе? А вось ён, Саня Касаткін, выпраміў плечы. Хоць і рукавом соплі выціраў.

— На юшку вас запрашаю, — сказаў Цімафей Іванавіч, глянуўшы на гадзіннік.

Па дарозе з берага Толік ішоў наперадзе, мы з настаўнікам — за ім, гаварылі між сабой.

— Прыязджай да нас, Валянцін. Народ у нас цудоўны. Ты будаўнік. Развернешся тут. Навошта ў горадзе пыл глытаць ды бегаць за чыноўнікамі, розныя паперкі вымольваць? У нас тут невялікі завод будматэрыялаў намячаецца, зноў жа — лесапілка.

— Засумую я тут, Цімафей Іванавіч. Я даўно адвык ад вясковага жыцця. Тут з сям’ёй, напэўна, жыць добра, калі ўсё ладам. А я адзін, аднаму цяжка. Ды і грошы люблю, — засмяяўся я, а праз пару крокаў сказаў сур’ёзна пра галоўнае: — Цімафей Іванавіч, паглядзіце да восені за сынам. Хлопец не дурны, але яшчэ не вызначыўся. У мяне розуму не хапае наставіць яго на патрэбны шлях.

Цімафей Іванавіч прыабняў мяне па-бацькоўску…

На будынку канторы, крыху пазней, я прачытаў на дошцы аб’яў графік сустрэч у клубе «Камуна». Тут быў і член-кар Акадэміі навук, і лётчык-касманаўт, і нейкі пан Лі, кітаец-філосаф… Я прысвіснуў: усё тут было няпроста, грунтоўна, з сэнсам — і ўрачы-падарожнікі, і Вадзім, які мадэліруе кіраванне, і графік сустрэч, і сам Цімафей Іванавіч, сапраўдны рамантык. І здавалася б, са спакойным сумленнем, з чыстым сэрцам, з лёгкай душой я павінен быў пакінуць жыць тут свайго хлопца, даверыць Цімафею Іванавічу яго лёс, але развітваўся з Толікам на наступны дзень раніцой з цяжкімі пачуццямі.

* * *

 

Ён яшчэ спаў, калі я сабраўся паехаць адсюль. Я сеў на крэсла побач з яго ложкам, глядзеў на яго спячага. Балела сэрца. Не, не фізічна, а неяк цяжка, на душы было неспакойна, быццам у грудзях гучала нейкая сумная песня. Вось пакідаю тут сына, быццам бы эксперыментую з ім. Хіба ён сам не можа вызначыць сваю дарогу і прызванне? Я ж сам ішоў сваім шляхам, сваёй дарогай. Калі ў васямнаццаць гадоў паехаў з дому, ніякіх павадыроў у мяне не было. Можа, Толік мой слабы, патрабуе абароны і апекі? Можа, таму так шчыміць сэрца?

Я не хацеў гэтага рабіць. Але ўсё ж не стрымаўся: праверыў усе кішэні, усе сумкі, дзе былі яго рэчы. На шчасце, ніякіх таблетак не знайшоў…

Калі Толік праводзіў мяне на ганак гасцявога дома, ён нічога не сказаў мне пра Дашу, але я адчуваў, што сын хацеў нешта сказаць. Я таксама нічога не сказаў пра яе. Я абняў сына, паглядзеў яму ў вочы. Мне, напэўна, здалося, канешне, здалося, што ў яго на вачах бліснулі слёзы. О, Божа!.. Я ж яго не ў арміі, не ў турме пакідаю, а на блаславёнае жыццё. І чаму так трывожна, быццам тут яго нешта чакае… А можа, мяне нешта наперадзе чакае?

— Жыві тут, Толік, не губляючы розум… Звані маці. Я сам паеду ў адпачынак, у Адэсу, а потым у санаторый… У Маскву заеду да Рыты… Не ўцякай адсюль! Ні ў якім разе! Хай нават нехта цябе пакрыўдзіць. Гэта мой наказ… Калі нешта не так — да Цімафея Іванавіча звяртайся…

— Ды ладна, разумею, — махнуў ён рукой.

Так мы з ім і развіталіся. Дзеці заўсёды робяць памылкі, гэта нармальна, суцяшаў я сябе, важна іх своечасова выцягнуць, дапамагчы, накіраваць на жыццё, каб не гібелі, каб не станавіліся раўнадушнымі самі да сябе. Здаровая думка, але ўсю дарогу да Гур’янска ў мне было моташна на душы.

 

 

* * *

 

Рыта расла асаблівым дзіцем. Не, тут няма ніякіх прэтэнзій на выключнасць: для кожнага бацькі сваё дзіця асаблівае. У майго суседа, напрыклад, сын ужо ў пятым класе стаў цудоўна маляваць «грошы»… і нават на рынку змог усучыць нейкай старой купюру, потым пахваліўся бацьку, а ў таго — валасы дыбарам… Таксама арыгінальны тып!

У Рыты і сапраўды былі свае асаблівасці. Яна, напрыклад, у дзяцінстве не баялася адна заставацца начаваць у кватэры. Яна не баялася сабак, не палохалася мышэй. Яна не вельмі сумавала па сяброўках і амаль не гуляла ў лялькі, не шыла ім сукенкі, не ганялася за нейкімі Барбі, Сіндзі, якія былі надзвычай папулярныя, калі яна была малая. Можа таму, дачка падалася ў актрысы? Магчыма, ёй нечага не хапала ад жыцця. Хацелася ўсеагульнай увагі, поспеху, славы. Гэта павінна было замяніць нешта іншае, незадаволенае…

Я нават не ведаў, з кім яна сябравала ў школе. А на школьны выпускны вечар яна і наогул не пайшла! «Няма мне чаго рабіць з гэтымі дэбіламі…» — дачка сказала гэта высакамерна і неяк ужо вельмі безабаронна. Гэта здавалася неверагодным, але яна рэзка адмовілася ад «выпускной» сукенкі! Ат! Як жа, напэўна, паабуралася Аня, выхоўваючы дачку! (Я ж не ўсё чуў, не ўсё ведаў, жывучы асобна). Але Рыта аказалася цвёрдай: дайце мне гэтыя грошы лепш на справу, паеду ў Маскву паступаць у тэатральны, у мяне кожная капейка будзе на ўліку! Тут не было халоднага прагматызу, проста, як я зразумеў, яна паставіла сабе мэту, і ўсё рабіла дзеля таго, каб дасягнуць яе. І гэта была не капрызлівая натурыстасць…

У душы, хоць я і перажываў за дачку, але ганарыўся ёй: валявая, самастойная… Шкада, што ісці ёй прыйдзецца адной быццам праз джунглі: Масква, спакусы, іншы свет, тэатр яшчэ, у якім чорт ведама што ставяць і дзе змыты ўсе арыенціры. Хоць меркаванні мае і былі дэлетанцкімі, і я толькі здагадваўся, што тэатр — яшчэ большае балота, напоўненае інтрыгамі, зайздрасцю, себялюбствам кожнага, хто мае да яго адносіны, але ўсё ж…

А яшчэ Рыта не баялася начной цемры, зусім не баялася, з самага дзяцінства. Я не мог забыцца выпадку…

Рыта тады была яшчэ зусім маленькай, вучылася ў другім класе. Я заглянуў да яе ў пакой сярод ночы і ўбачыў, што яна не спіць, сядзіць у піжаме на падаконніку ў класічнай позе, падабраўшы калені да падбародка. Яна сядзела і глядзела на месяц, які бледна-сінім агнём асвятляў усё за акном.

— Ты чаго, Рыт? — здзівіўся я. — Чаго ты сядзіш?

— Так… Сяджу…

— Можа, цябе хто пакрыўдзіў? Ці ў школе не лады?

— Не, — неахвотна адказала яна. — Ніхто не пакрыўдзіў. У школе ўсё нармальна… Хлопчыкі ўсе дурні, дзяўчыкі ўсе дурніцы…

— Э-э… — значыць, пакрыўдзілі, — сказаў я. Але адразу ў душу дачкі не палез.

І тут Рыта неяк па-даросламу спытала мяне, быццам жыццё навалілася на яе ўсім сваім цяжарам непазбежных клопатаў і расчараванняў:

— Тат, няўжо ўсё так і далей будзе?

— Не, не ўсё. Тое-сёе будзе не так. А тое-сёе будзе гэтаксама. Але шмат што зменіца. З часам. У любым узросце ёсць цёмныя палоскі… Галоўнае — памятаць, што любая палоска заканчваецца… Ты часта ўстаеш ноччу?.

— Здараецца. Калі на небе няма воблакаў устаю. У гэты час самалёт пралятае.

— Які самалёт? Куды?

— Я не ведаю куды. Туды, дзе заўсёды цёпла і растуць мандарыны… — яна ўсміхнулася. — Ён лятае кожную ноч у гэты час… Вунь! Глядзі, тат! Узнімаецца!

Ад нашага Гур’янска да абласнога аэрапорта было не вельмі далёка. Робячы круг, кіруючыся на поўдзень, самалёты, што ўзляталі з аэрапорта, яшчэ не паспявалі набраць вышыню, і іх было добра бачна. Мільгалі чырвоныя, зялёныя, белыя аганькі. Самалёты ў асноўным былі транзітныя, яны заходзілі ў наш аэрапорт на дазапраўку.

Мы з Рытай глядзелі, як самалёт, пазначаны аганькамі, узнімаецца ўсё вышэй і вышэй і ляціць усё далей, — туды, дзе заўсёды цёпла і растуць мандарыны...

Я не стаў сачыць за Рытай. Калі ўстае сярод ночы — хай. Гэта мінецца. Пройдзе само. Але ўсё ж даведаўся па раскладзе, які рэйс яна чакала. Гэта быў рэйс з Варкуты, ляцеў самалёт у Маскву. Мандарыны ў Маскве не раслі, але там заўсёды было цяплей і больш сытна, там было дзе разгарнуцца.

Праз гады Рыта пацягнецца туды, у Маскву, каб стаць актрысай. Гэтай страсці дачкі я як след і растлумачыць не мог.

…Сярод мноства маіх знаёмых і прыяцеляў былі розныя людзі. Некаторыя — проста балбатуны, а некаторыя — балбатуны начытаныя. З адным з такіх у мяне быў гараж па-суседстве; а гаражныя размовы не толькі аб цэнах на бензін і конскіх сілах, галоўнае — за жыццё, пра ўсё. Звалі балбатуна-прыяцеля Гена Поршань (гэта не прозвішча — мянушка). Ён мог падтрымаць любую размову: пра жаночыя калготкі і пра калайдар, пра лекі ад алергіі і
гарналыжную амуніцыю… Аднойчы я сказаў яму пра Рыту: вось, маўляў, дачка з’ехала ў Маскву, пакараць сталіцу, паступіла ў тэатральны. Усёвед і балбатун Гена адразу ж усё мне растлумачыў: чаму так… Гаварыў ён напорыста, гучна, так што, здавалася, ніякіх пярэчанняў не ўспрымаў, а на любое мудрагелістае пытанне або контраргумент, накіроўваў на суразмоўцу залп цытат з вялікіх кніг. Пры тым ён глядзеў прама ў вочы і рабіў такі выгляд, быццам пастаянна здзіўляецца таму, што той, з кім размаўляе — гэтакая
доўбня! — нават дробязей не ведае. Я Поршню ніколі не пярэчыў: кіўнуў галавой і ўсе задаволены.

«Тэатр — гэта дамінаванне… Я цудоўна разумею тваю дачку! — з паўабарота завёўся Гена, і пачаў мяне павучаць. — Чалавек — гэта жывёла! Яго цікавяць тры рэчы. Жратва! Без яе — нікуды. І жратва — гэта задавальненне… Потым секс! Гэта — працяг роду. І зноў жа задавальненне! І трэцяе — дамінаванне. — На гэтым слове ён, здаецца, нават выцягнуўся. — Слава, поспех, улада, мода… Ты над натоўпам, на цябе глядзяць. Табой захапляюцца. Гэта своеасаблівы кайф! — Гена стаў распальвацца, як кажуць, уваходзіць у раж. Але ў нейкі момант асекся і спытаў: — А па гараскопе, Валя, хто яна ў цябе?»

Нешта натуралістычнае, нешта дарвінска-фрэйдыска-ніцшыянскае я гатовы быў выслухаць — набрацца ведаў, — гараскопам, шарлатанам, якія іх складалі, я зусім не верыў, і наша размова з Генам абарвалася. Аднак у свядомасці засталося: «Тэатр — гэта дамінаванне», — ужо вельмі мудрагеліста і неяк дурнавата.

 

 

* * *

 

Рыта ў патрэбны час у Маскве на вакзале мяне не сустрэла. Перад тым, як ехаць у Маскву, я зноў патэлефанаваў ёй. Дачка запэўнівала, што сустрэне каля поезда, удакладняла, калі ён прыбывае, спытала нумар вагона. Я пахадзіў па паўпустым пероне (усе, хто прыехаў гэтым поездам, разышліся), потым патэлефанаваў па мабільніку Рыце і пачуў металічны адказ: «Тэлефон абанента выключаны…» Падумаў: раптам яна ў метро, едзе, спяшаецца, спазняецца, пачакаю. Па пероне я гуляў яшчэ чвэртку гадзіны, а Рыта так і не з’явілася.

Я не асабліва растроіўся, але, канешне, расчараваўся і пайшоў да камеры захоўвання, каб пакінуць чамадан і ўжо без грузу накіравацца ў горад — адшукаць шалапутную дачку. Чаму яна не прыехала? Чаму не адказвае на званкі? У папярэдняй размове яна нешта сказала пра рэпетыцыю, хацела адпрасіцца. Раптам не атрымалася?

Паўдзённае сонца свяціла ярка. Было цёпла, але не спякотна, неяк утульна, зялёна і прыбрана. Чыста паўсюль у раёне трох вакзалаў…

Я доўга бадзяўся па горадзе, чакаючы Рыцінага званка. Нарэшце яна пазваніла.

— Татка! Я ў тэатры! На рэпетыцыі! Прабач, не магла сустрэць! Прыходзь прама ў тэатр! — ляцеў у трубку тэмпераментны голас дачкі.

Ну вось усё і высветлілася. Рыце я імгненна дараваў… Свайму дзіцяці заўсёды даруеш. І заўсёды яго апраўдаеш. Бо гэта ж частка цябе самога. На душы стала лёгка. Але ўспомнілася, як я праз сілу, праз боль адпускаў яе ў Маскву ў Дзяржаўны інстытут тэатральнага мастацтва. Анна была, канешне ж, супраць. Я сам быў супраць, але Рыта настойвала на сваім: «Не паступлю — вярнуся! Дайце дзіцяці ажыццявіць мару!» — і яна смяялася, а потым падціскала вусны, і мне было зразумела, што ад свайго яна не адступіцца. Рыта паступіла. Разумная, цвёрдая, рашучая. Шкада, што ў Толіка такая ж закваска аказалася ніжэйшай. Каб нечага адной дабівацца ў Маскве — для гэтага трэба мець характар. І цяпер яна паказвала свой характар. Яна закончыла інстытут, працавала ў тэатры. Тэатр быў невялікі і не вельмі вядомы, сярэдняй рукі, але гэта быў маскоўскі тэатр! Малайчына, дачка!

Да тэатра я дабраўся пешшу, глядзеў на Маскву. Не, не разумеў я гэтага горада. Ён быў мне чужым, і імкненне да яго ў мяне не было, хоць Ма-
сква — горад крылаты…

Адміністратар у тэатры сустрэў мяне зычліва, адразу правёў у залу:

— Рыта мяне папярэдзіла. Цяпер рэпетыцыя. Але неўзабаве скончыцца. Вось сюды. Пачакайце, калі ласка, у ложы. Тут прыступка, асцярожна.

У цемнаце невялікай залы я ўладкаваўся ў куточку ложы, у цяні, і пачаў, тоячыся, глядзець рэпетыцыю — рэпетыцыю будучага зяця, рэжысёра Стаса Разантава. Ён быў на сцэне і з ім два акцёры: мая Рыта — у мяне нават нешта зварухнулася ў грудзях, калі ўбачыў яе, апранутую тэатральна, дзіўна: яна была ў нейкіх лахманах, з вянком на галаве. Партнёрам у яе быў малады чалавек, распрануты да пояса, худзенькі, з вялікім цёмным крыжам, што вісеў на шнурку, і таксама з вянком на галаве, які імітаваў калючы дрот.

Між імі стаяў Стас, ускудлачаны, з доўгімі растрапанымі валасамі, з барадой, і горача тлумачыў акцёрам:

— Ты бог, ты цар, ты велічыня! — ён тыцкаў пальцам акцёру ў грудзі. — А не варты жалю чалавек з натоўпу!.. Ты ўладар свету… Яшчэ не, але ты ім будзеш. Ты ўжо цяпер павінен паказаць ім, што ты іхні валадар, каб яны схіляліся перад табой. А ты спяшаешся, зрываешся на піск. Як г…о!

Апошняе слова патэнцыяльнага зяцька мяне ажно скаланула, хоць кажуць, што гэта любімае слова маскоўскай інтэлігенцыі яшчэ са старых часоў — з адлігі… Можа, так трэба? З іншага боку, тэатр быццам храм. Калі брыгадзір на будоўлі крычыць на рознарабочага, які не нясе раствор муляру — гэта адно, а тут сталічны тэатр. А можа, інакш не высячы іскру з акцёра, не стварыць шэдэўр?.. А тут ужо дакладна будзе шэдэўр! Стас Разантаў выглядаў як геній.

Ён перакінуўся да Рыты:

— Ты зразумей: ты таксама не простая баба! Не галава, якая вешаецца на шыю багатаму. Ты таксама выбранніца бога! Ты царыца! Ганарлівая, велічная, а не з-пад плота!...

Рэжысёр разышоўся, ён наганяў на акцёраў сваю хвалю, якая павінна была ўзняць іх да вяршынь геніяльнасці… Я так і падумаў літаратурна: «да вяршынь геніяльнасці». Мне стала і смешна, і горка. Трэба ж, чалавек прыдумвае нейкую дурноту, надта ўжо разумную, нейкую д’ябальскую дзею, выдае за мастацтва, а потым яшчэ нейкім чынам знаходзіць прыхільнікаў і пераконвае іх, што гэта надзвычайна і геніяльна. А калі ты яго мастацтва не разумееш, дык яшчэ і абзаве цябе жывёлай… Я пайшоў з ложы, з цёмнай залы, мне стала зусім не цікава глядзець на будучага родзіча, а дачку стала шкада…

У фае тэатра я чакаў Рыту. Даволі доўга. Нарэшце рэпетыцыя скончылася. Рыта выскачыла з залы, кінулася мне на шыю. У лахманах, у грыме, з чорна падмаляванымі бровамі і тлуста падоўжанымі вейкамі, такая незнаёмая ў сваёй ролі паўбагіні і такая родная, нязменная.

Неўзабаве мы сядзелі з ёй у тэатральным буфеце. Чакалі Стаса.

— Ён вельмі мілы. Вось убачаш. А што мацюкаецца… Дык яны ўсе мацюкаюцца. Не звяртай, тат, на гэта ўвагі… Без перца ў тэатры нельга…

— А Станіслаўскі такама мацюкаўся?

Рыта рассмяялася.

— А скажы мне, дачка… Там у вас на сцэне ўнітаз стаіць. Што гэта? Дэкарацыя?

— Тат, гэта сучаснае мастацтва. Не думай пра яго… — яна перавяла размову на іншае. — Тат, мы неўзабаве едзем у Польшчу. Стасу прапанавалі паставіць там спектакль. Гэта ж цудоўна! А пасля ўжо — вяселле…

Гэтым часам з’явіўся жаніх. І зноў уражанне, што ён увесь нейкі ўскалмачаны. Высокі, доўгавалосы, з рыхлаватай бародкай, з сівізной, вочы блішчаць, вялікія, чорныя, жывыя. Пагляд, здавалася, ні на чым не засяроджваецца.
І ляціць быццам скрозь або паўз чалавека, некуды ўверх, удалечыню.

Стас заўсміхаўся мне, пазнаёміліся. Ён чэпка і цвёрда схапіў маю руку, моцна страсянуў.

— Ну, як вы тут? — мімаходзь спытаў ён Рыту.

— Ды вось, пра мастацтва з татам разважаем, — усміхнулася яна.

— Яшчэ б хто мог вызначыць, што такое мастацтва, — сказаў я.

— Мастацтва — гэта ўсё! — жвава ўвайшоў у размову Стас. — У мастацтве важна ўсё! У жыцці — немагчыма. Нельга на Месяцы пажыць або закахацца ў марсіяніна. А ў мастацтве — можна… — Ён гаварыў хутка, крыху нават захлёбваючыся. Стас быццам быў на рэпетыцыі, а я перад ім — акцёр, якога ён збіраўся прывесці да сваёй веры. — Дурні ад мастацтва прыдумалі забароны, абмежаванні. Я думаю, Шэкспір быў бы толькі рады, што яго робяць сучасным. Што Рамэа — гэта рокер, а Джульета можа без памяці закахацца ў сваю служанку.

Рыта ўсміхнулася. Я ўхмыльнуўся.

Слухаюы бліскучы маналог будучага зяця, з якім мы былі амаль равеснікамі, я падумаў: «У мастацтве магчыма ўсё? Эх, сцягнуць бы з вас, дзеячаў сучаснага мастацтва, пашлякоў і шарлатанаў, штаны ды адлупцаваць добранька на вялікай плошчы — вось было б дзейства. Вось было б мастацтва! Шэкспіру гэта спадабалася б больш, чым Рамэа ў матацыклетным шлеме і Джульета-лесбіянка».

Калі Стас гаварыў, складвалася ўражанне, што ён быццам нешта не дагаворвае, акрамя тых слоў, якія ён вымаўляў, у ім яшчэ і бурліла фантазія
асаблівым фантанам.

— Ніякія традыцыі, ніякае ханжаства не спыніць новы тэатр, — тут Стас замёр. — Гэта вельмі правільна! — раптам усклікнуў ён, ускочыў і некуды хутка пайшоў, крыкнуўшы нам: — Трэба папярэдзіць загпаста…

— Ты не здзіўляйся, тат, гэта людзі мастацтва. Ён нешта ўспомніў або прыдумаў… На яго часта пасля рэпетыцыі находзіць натхненне.

Мы з Рытай выпілі яшчэ па кубачку кавы, але Стас больш не з’явіўся.

— У нас сёння няма спектакля, — сказала Рыта. — Але пасля перапынку будзе вячэрняя рэпетыцыя. Я вызвалюся…

— Не хвалюйся. Я прыйду да цябе дадому. Вечарам. Там пагаворым. Пасядзім, чаю пап’ём. А заўтра я лячу. У Адэсу.

— А цяпер што будзеш рабіць? — спытала дачка.

— Прайдуся пакуль па горадзе, — адказаў я.

 Я выйшаў з тэатра. Але тэатр нейкі час яшчэ не адпускаў мяне… Я не ведаў дакладна гісторыю тэатра не толькі сусветнага, але і рускага. І калі да жывапісу я меў хоць і ўскоснае дачыненне і нават ведаў фразу з пісьма Пікаса свайму сябру, якому ён прызнаваўся, маўляў, тое, што малюю не з’яўляецца мастацтвам. Але багацеі купляюць… А вось пра тэатр падобнага я не ведаў. Сам па сабе тэатр здаваўся мне нейкім выпакутаваным заняткам. Не стваральным. А ўжо калі забраць у тэатра асветніцкую місію, то ён наогул стане
зборышчам фанабэрыстых людзей, якія не вельмі любяць працаваць, бо прытворства і крыўлянне ніколі ў рускага народа не заахвочвалася. Канешне, я так думаў таму, што перажываў за Рыту. Мне хацелася верыць, што яна трапіла не ў які-небудзь бедлам з рэжысёрам, які з’ехаў з глузду, а ў храм мастацтва, у святое, дзе не дазволяць здзекаў з шэкспіраўскіх герояў.

Да сустрэчы з дачкой у мяне яшчэ быў час, і я вырашыў прайсці па цэнтры сталіцы, паглядзець, якая Масква там.

Горад нават у гэтае цёплае вясенняе надвор’е — чысты. Прыбраны да свята. Ён здаваўся мне нейкім расхрыстаным, не цэльным, а разадраным на кавалкі. Нават не знешне здаваўся такім, а ўнутрана — быццам бы па жыцці. Знешне Масква, хай і не ўсюды, але гарманічная. Яна блішчэла вітрынамі, бамперамі і бакамі дарагіх аўто, глянцам дарагіх гасцініц і фундаментальнымі пабудовамі старых майстроў, але ўнутрана ў Маскве не адчувалася гармоніі...

Раней Масква такіх думак мне не навейвала. Але хопіць… Хопіць меланхоліі!

Я выйшаў ціхім, цяністым тэатральным праездам да Вялікага тэатра, каля якога таўпіліся людзі. Мабыць, неўзабаве пачнецца спектакль, і перад ганкам Вялікага і вакол фантана — густа, пярэста — процьма народу.

— Білеты! Малады чалавек! Білеты! Надзвычайны выпадак! Цудоўныя месцы! — пачуў я збоку. Гэта быў ці то фарцоўшчык, ці то чалавек, у якога і сапраўды «зрываўся» спектакль.

— А які спектакль? — спытаў я.

— «Хаваншчына». Мусаргскі! Бессмяротная класіка.

— Але мне трэба толькі адзін білет, — нечакана для сябе сказаў я. — Толькі адзін.

— Добра. Ёсць і адзін, — забалбатаў вопытны, безадмоўны фарцоўшчык-тэатрал. — Вось! Малады чалавек! Выдатнае месца!

— Так дорага? — гэта было маё наступнае пытанне, калі барыга назваў кошт.

— Што вы хочаце?! Партэр!

Быццам пад гіпнозам я купіў білет, аддаў нямала грошай і ў нейкім паўсне пакрочыў да велічных калон тэатра, задзіраючы галаву на коней на даху.

У вялікім тэатры я ні разу не быў, а тут адразу пашанцавала, да таго ж тэатр пасля рэканструкцыі — хацеў паглядзець на патрачаныя бюджэтныя мільярды…

Калі я выйшаў з тэатра, Масква ўжо была ў прыцемках, свяцілася агнямі. Увесь спектакль я не мог паглядзець, паслухаць: мяне чакала Рыта. Аднак грошай, якія я патраціў на тэатр не было шкада, зрэшты, пра грошы я і не думаў. Думаў пра іншае. Любая падзея, напэўна, адбываецца не сама па сабе, калі яна нават выпадковая, мабыць, заўсёды мае нейкія сілы, якія і складаюць. І опернае мастацтва, якім я цяпер захапіўся, — гэта не проста забава, а нейкае жыццё, прастора, цэлы выдуманы свет, які здольны ўздзейнічаць і на жывыя, сапраўдныя жыцці. Каласальная музыка, шматгалосы аркестр, хор. Салісты. Дробныя кропелькі поту на лбе выканаўцы галоўнай ролі, вогненныя вочы артыстак. Кураж, тэмперамент... Усё сур’ёзна, не забава, а нешта высокае... Апрануўшыся князем, артыст і адчувае сябе князем, хоць на гадзіну, хоць на дзве. Надзеўшы карону, артыстка становіцца каралевай хоць на час, а ў гледача замірае сэрца. Музыка Мусаргскага абрушваецца быццам лавіна, накатвае, трапеча голас хору, — зала нямее, узнімаецца ў аблокі, і перажывае ўсім сэрцам. Сціскае кулачкі, безгалоса напружвае ўласныя галасавыя звязкі. Каб дапамагчы выканаўцы ўзяць самыя высокія ноты...
А яшчэ — тэатральная зала. Аксаміт, мармур, вадаспады заслоны, музычныя інструменты, упрыгожванні… Калі ўсё гэта і ёсць жыццё на працягу многіх стагоддзяў, значыць, чалавеку гэта патрэбна, без гэтага ён не можа абысціся, і гэтаму — гэтай забаве — варта прысвяціць сваё жыццё.

Праўда, з такімі радаснымі думкамі сэрца агарнуў асцярожны шчымлівы боль, з’явіўся ён з падсвядомасці, з куткоў, дзе стаілася боязь за дачку, якая выбрала сабе дарогу ў мастацтва.

 

Ужо цямнела. Масква расквецілася рознакаляровымі агнямі, пышнай рэкламай, калі я дабраўся да дачкі. Яна жыла на ўскраіне ў невялікай утульнай аднапакаёўцы. Я быў шчаслівы, а яшчэ больш шчаслівай была Рыта, калі пасля таго, як яна скончыла інстытут, купіў ёй гэтую кватэру. Узяў крэдыт і купіў. Хай у яе будзе свой куток у Маскве, прапіска. Гэта вельмі важна, калі ты сабраўся ў сталіцу. Без уласнага жылля ў Маскве ты заўсёды будзеш як на вакзале.

Рыта, стомленая, задумлівая, сядзела на ложку, я — на канапе, дзе яна мне паслала. Яна распытвала ў мяне пра маці, пра Толіка. Словам, гаварылі пра сямейныя справы, успаміналі родзічаў, пакуль не чапалі самае відавочнае — будучае яе замуства. Зразумела, што я не адабраў гэтага замуства, але і адгаворваць дачку не меў права. Так і леглі спаць, не абмеркаваўшы галоўнага… Але мы не спалі, у думках я гаварыў дачцэ: ён жа з глузду з’ехаў, твой Стас. Яго адразу бачна. Ваш шлюб доўга не пратрымаецца. А калі ты народзіш ад яго? І ён цябе пакіне — а ён абавязкова гэта зробіць! — тады як ты тут? Адна? Бо вяртацца дамоў таксама не захочаш… Ах, Рыта, Рыта!..

За акном гуляў вецер, гойдаліся дрэвы. Чутна было, як яны, яшчэ амаль без лісця, шумяць, трывожаць чыюсьці душу. І, нарэшце, я хацеў спытаць Рыту пра будучыню. Але яна загаварыла сама:

— Я ўсё, тат, разумею, — яна быццам чула мае апасенні. — Стас, канечне, вельмі арыгінальны… Але з ваўкамі жыць — па-воўчы выць. Ён зараз запатрабаваны, вядомы. Ён цяпер той самы крэатыўны клас, а яны кіруюць у мастацтве. У Маскве так проста не прабіцца. Без сувязей нікуды… Толькі выпадак. А на выпадак я не спадзяюся. Грошы… А муж-рэжысёр — гэта для актрысы ўсё… Усе гэтыя кланы… Што ў іх, больш таленту або прыгажосці? Фестывалі, прэміі, тэлепраграмы… Я выбрала сабе прафесію і таксама хачу прабіцца! Прызнання хачу. Поспеху. Канечне, мне непрыемна іграць дурніц, мацюкацца на сцэне, стрыптыз паказваць, але цяпер гэта трэнд…

— Скажы. Ты яго хоць крыху любіш? — ціха спытаў я.

— Крыху люблю. Ён жа, як дзіця, хоць у два разы старэйшы за мяне.

— А калі народзіш…

Яна не дала мне дагаварыць:

— Нараджаць я пачакаю. Агледземся пакуль. На ногі станем. Вось што мне цяпер трэба!

— А крэатыўны клас — гэта, мне здаецца, новая прыдумка буржуазіі. Фішка, на вашай мове. Зборышча розных выскачак і прайдзісветаў, якія баяцца чэснай канкурэнцыі. Выпендрож, прасцей кажучы.

— Татачка, ды я ўсё разумею, усё-ўсё. Але іншых у нас няма. Гэтаксама ва ўсім свеце. Стас — дзіця свайго часу… А прытворства — гэта і ёсць прытворства. Я не горшая чым іншыя актрысы, каб стаяць за кулісамі. Я на сцэне хачу быць у галоўнай ролі!

Я прамаўчаў. Рыта крыху пазней дадала:

— Ты ведай, тат, я памятаю, што ты мне наказваў.

Хоць я не помню, што я ёй наказваў, але на душы стала лягчэй. І хай вецер палошча за акном пакуль яшчэ голыя галінкі дрэў, але хутка яны пазелянеюць, будуць шумець інакш, не так пранізліва і трывожна.

Я сеў на канапу.

— Ты спі, Рыта. Я крыху пасяджу каля акна. Пагляджу на Маскву. Я ж тут бываю рэдка.

Дачка заснула, а я, хоць і стаміўся, яшчэ доўга не мог заснуць. То ў акно глядзеў, то на дачку. Усё хацелася, як тады, калі Рыта была малая, падысці да яе, паправіць коўдру. Бывала ў яе дзяцінстве гэта пачуццё будзіла мяне сярод ночы, і я ішоў у Рыцін пакой, каб паправіць коўдру — раптам яна спаўзла, і дачка мерзне, ляжыць клубочкам.

Ах, Рытка, Рытка! А ўсё лепш было б, калі б ты скончыла эканамічны факультэт і прыйшла да мяне ў кантору эканамістам!

 

 

* * *

 

Калі я служыў у войску, у мяне былі два шчырыя сябры: Рыгор Міхальчук з Адэсы і Пеця Калінкін з Растова-на-Доне. Мы з імі «два гады вошай у акопах кармілі»… Калі сапраўды, дык ні ў якіх акопах мы не былі, а былі на агнявых пазіцыях батарэі, а вошай у войску я наогул не бачыў… І, Рыгор, і Пятро былі асаблівымі армейскімі сябрамі, адданымі. Пасля службы мы некалькі гадоў перапісваліся, пазней абавязкова пасылалі адзін аднаму паштоўкі да Дня Савецкай Арміі, на Новы год, і ў Дзень артылерыі. І толькі з двухтысячных сталі тэлефанаваць адзін аднаму, і то з вялікімі перапынкамі. Прайшло ўжо чвэрць стагоддзя пасля нашага расставання ў дэмбельскай армейскай форме, але пакуль мы так ні разу і не сустрэліся, я ўсё спадзяваўся на камандзіроўку, або які спадарожны маршрут. Але… Але цяпер я ехаў у Адэсу, дзе раней не быў, а пабываць там марыў даўно: горад абараняў мой дзед, і там жыве сябра Рыгор Міхальчук. Але — калі ўжо зусім па-
праўдзе — гэта былі толькі павярхоўныя, адкрытыя прычыны, каб паехаць у Адэсу. Пад покрывам тайны ў гэты горад мяне гнала нясцерпнае жаданне ўбачыць аднакласніцу Ладу. Гэта рэдкае імя зачароўвала, і чым старэйшым я станавіўся, тым больш мацнейшым рабілася жаданне разблытаць клубок першага юнацкага кахання.

 

Лада ўжо даўно ў Адэсе: муж у яе быў ваенны марак. Але нядаўна на адной сустрэчы з аднакласнікамі я даведаўся ад нашай старасты Веры, якая ўсё пра ўсіх ведала, што Ладзін муж трагічна загінуў. Вера таксама казала, што Лада жыве з сынам, усё хоча наведаць родныя мясціны, але ніяк не збярэцца. У мяне на душы нешта завіхурылася, і з’явілася такое адчуванне, быццам перада мной раптам адкрыўся шлагбаўм, які столькі часу перашкаджаў мне ісці па маім жыццёвым шляху. «Адрасок мне яе знайдзі, — сказаў тады я Веры, — збіраюся ў Адэсу па справах, раптам і да Лады заскочу…» Хітрая Вера заўсміхалася: «Што, не дае спакою першае каханне?» Я адказаў жартуючы: «Не першае, а вечнае. Здараецца ў мужчын такое…» — «Ну, ты даеш, Валянцін! Мне б такое! — з захапленнем сказала Вера. — Пішы адрас. А тэлефона я не ведаю…»

У школьным юнацтве з Ладай у мяне да блізкіх адносін не дайшло, быў нявопытны. Але між намі было нешта такое, што не трапляла пад паняцце звычайнага кахання. Мы абое разумелі, што расстаёмся, што ніколі не будзем мужам і жонкай, ніколі не малявалі сумесных планаў, і ў той жа час не маглі
абысціся адно без аднаго. Увогуле любое юнацкае каханне — шчасце, нават калі яно нешчасліва заканчваецца.

Ладзе заўсёды хацелася некуды паехаць з родных мясцін, далей ад будзённасці, дроў, печкі і гумавых ботаў, яна марыла пра мора, пра горы, прэрыі… Яна і замуж выйшла за марака і доўга жыла на Далёкім Усходе, а потым перабралася ў цёплую Адэсу, адкуль родам быў яе муж, патомны марскі афіцэр.

Я Ладу памятаў і да цяперашняга часу. Не толькі яе знешнасць —
знешнасць, вядома ж, памятаў, — але разам з тым адчувальна яе помніў, быццам нядаўна абдымаў: пругкая, хуткая, нават парывістая, яна любіла хадзіць у світарах і вадалазках. Я нават помніў пах аднаго з яе тоўстых паласатых світараў, ён быў у яе любімы, і яна часта хадзіла ў ім.

Аднойчы мы сядзелі з Ладай на беразе ракі, на старэнькім прычале. Прыцемкі. Магчыма, днём яна і не рашылася б, а ў прыцемках прачытала мне свае вершы. Пра белую птушку, адну страфу я нават цяпер прыблізна памятаў:

 

И я люблю её полёт,

Высокий, песенный и белокрылый.

Она растопит даже лёд

Безумным криком «Милый!»

 

Голас яе дрыжаў, чытала Лада з трапятлівасцю. Я шчыра не разумеў, пра якую птушку яна чытае, і, напэўна, расчараваў Ладу сваёй рэакцыяй. Яна чакала, магчыма, пахвалы, захаплення, а я сказаў, што ў вершах нічога не разумею. І наогул думаў, што вершы пішуць якія-небудзь барадатыя мужыкі з трубкамі ў зубах, якія шалікам абмотваюць шыю, або старыя цёткі, ухутаныя ў белыя шалікі, і ўсе яны жывуць у Маскве і Ленінградзе.

— Эх, — уздыхнула Лада. — Добры ты хлопец, Валька. Але з табой на край свету не ўцячэш…

— А мне там і рабіць няма чаго, — адказаў я. — Ведаю, чаму ты бяжыш адсюль. Усе дзяўчаты з вёсак з’язджаюць. Каму хочацца кароў даіць ды на п’яных мужыкоў глядзець. У нас тут сама ведаеш…

— Ведаю! — рэзка адказала Лада.

Ужо было спахапіўся: у Лады бацька піў запоямі і старэйшы брат да чаркі цягнуўся.

— Так, я адсюль з’еду. Ні кароў і ні п’янкі я баюся. Я проста не хачу жыццё пражыць шэрай мышшу.

Яна так і сказала, я так і запомніў. Яна мне чытала вершы пра белую птушку, пра высокі палёт. Я, напэўна, тады іх не зразумеў. Я ж таксама хацеў з’ехаць з вёскі. Але не паляцець… А цяпер я збіраўся ляцець да яе ў Адэсу…

Пераклад з рускай Уладзіміра САЛАМАХІ