Ці рэхам, ці рыкашэтам

Тэма Вялікай Айчыннай вайны, напэўна, найбольш балючая і хвалюючая для беларускага народа. Таму мастацтвам заангажаваная назаўжды: яно быццам мае на яе непарушную квоту. І, хутчэй за ўсё, яшчэ не адно пакаленне айчынных творцаў будзе звяртацца і вяртацца менавіта да гэтай тэмы. Ці добра тое, ці дрэнна — пакажа час, бо памяць таксама сціраецца, блякне, як старыя фотаздымкі. Таму невыпадкова ў выдавецтве «Чатыры чвэрці» ўзнікла кніжная серыя «Дзеці вайны». Раман магілёўскага аўтара Сяргея Антонава «Лоскутные звезды» выйшаў менавіта ў гэтай серыі.

Раман прысвечаны першым месяцам акупацыі горада Быхава нямецка-фашысцкімі захопнікамі. У цэнтры ўвагі — татальнае знішчэнне ўсяго яўрэйскага насельніцтва, убачанае і расказанае адзінаццацігадовым хлопчыкам, які цудам выжыў. Вайна ў ягоным расповедзе — жах, гэта не рамантычна і не гераічна, у першую чаргу яна нясе смерць і страх, а ў другую — выварочвае кожнага чалавека навыварат, ператварае ў жывёл, хаця... нават жывёлы больш высакародныя, чым многія так званыя людзі.

Першая «акцыя» (так немцы называлі свае масавыя забойствы) у Быхаве адбылася напрыканцы жніўня 1941 года на ўскрайку горада каля Ганьковага рова, побач з якім расстралялі больш за 250 маладых яўрэяў, куды і скінулі потым целы. У пачатку верасня было створана гета ў ваколіцах старадаўняга гарадскога замка, якое праіснавала тыдзень. Больш за 4 тысячы чалавек было расстраляна цягам гэтага тыдня ў Быхаве. Маленькіх дзетак п’яныя паліцаі (якія выслужваліся перад немцамі з імпэтам ганчакоў) і немцы падкідвалі ў паветра і стралялі навыперадкі, быццам гуляліся ў снайпераў. Асабліва «шчыраваў» паліцай Яцэнка, які фігуруе ў рамане. І гэта не выдуманы персанаж.

Аўтар будуе твор нібы мастак, які на адно палатно накладвае іншае, у некалькі пластоў, як бы дэкларуючы сувязь часоў — сённяшняга і мінулага. Бо наступствы рэчаіснасці — гэта вынік падзей, што адбываліся некалі. Ці рэхам, ці рыкашэтам, але яны заўсёды напамінаюць пра сваё існаванне.

Галоўны герой рамана — журналіст з Магілёва, 62-гадовы дужы мужчына — прыязджае ў горад свайго дзяцінства Быхаў на пахаванне бацькі і знаходзіць яго запісы, у якіх той распавядае пра падзеі 1941 года, з усімі прозвішчамі катаў і ахвяр. З запісак герой даведваецца, што яго бацька, яшчэ будучы падлеткам, перажыў некалькі расстрэлаў, бачыў на свае вочы, як знішчылі ўсю яго сям’ю і тысячы іншых. Бачыў, што зверавалі ў дачыненні да яўрэяў у большай ступені свае — паліцаі, якія верылі ва ўласную беспакаранасць. Прыкметны той факт, што тымі запіскамі зацікавілася даволі значная колькасць мясцовых жыхароў, якія нават... намагаліся выкрасці іх у яго!

Запіскі — па сутнасці, абвінаваўчы акт — стаюць прычынай узнікнення дэтэктыўнай гісторыі, якая разгортваецца на старонках рамана з неверагоднай хуткасцю і ператвараецца ледзь не ў галівудскі баявік з пагонямі, стрэламі і трупамі. Паяднанне гістарычнага матэрыялу з белетрыстыкай робіць кнігу захапляльнай, нягледзячы на відавочныя хібы, і ў прыватнасці моўныя. Бо мова, якой напісаны твор, казённая, яна не дыхае жыццём і нагадвае не лепшы пераклад амерыканскіх раманаў Джэймса Хэдлі Чэйза. Магчыма, гэткай была задума. У такім выпадку характар твора вытрыманы ад першага да апошняга слова.

«Лоскутные звезды» — не алегорыя. Падчас вайны жоўтую зорку-латку як «знак ганьбы» нацысты прымушалі нашываць на адзенне яўрэяў дзеля таго, каб адрозніваць іх у грамадскіх месцах. Падзел на годных існаваць (але не жыць), і падлеглых знішчэнню, ператварэнне людзей у жывёл — такія планы фашыстаў. Зрэшты, у творы паказана, што немалая колькасць пераможаных скаралася новай уладзе, а яшчэ — звярэла ад дазволу гэтай улады забіваць і здзекавацца з іншых. Таму самі немцы, асабліва афіцэры, грэбавалі нават вітацца з такімі і стаяць паблізу.

Вайна адкрывае цёмныя бакі кожнага чалавека, і гніллё дае аб сабе ведаць адразу. Гнілля таго выявілася багата, прычым жывучага. Многія з паліцаяў пасля вайны выдавалі сябе за гераічных партызан, бо часам ніхто не мог аспрэчыць адваротнае. Нярэдка здаралася, што ставалі паважанымі і нават недатыкальнымі асобамі ў тых месцах, дзе абжываліся, асцярожнічалі і рашуча пазбаўляліся ад самай маленькай небяспекі, бо чулі пагрозу. Іх ніколі не турбавала сумленне, нягледзячы на кроў тысячы забітых і закатаваных. І калі здараўся цуд — катаў усё ж выкрывалі і абвінавачвалі ў злачынствах, — поўзалі ў нагах у суддзяў, молячы аб дараванні жыцця.

Лёс яўрэяў і беларусаў падчас вайны падобны: татальны генацыд з боку нямецка-фашысцкіх захопнікаў. А яшчэ раней — з боку НКУС... Перад чытачом паўстаюць няпростыя пытанні.

Такім атрымаўся новы раман С. Антонава, якога найбольш ведаюць як пісьменніка-фантаста і аўтара антыўтапічных раманаў. Твор пра нядаўняе мінулае — даніна памяці тым, дзякуючы каму мы маем магчымасць жыць сёння.

Мікола АДАМ