Міхась Мушынскі. Настаўнік, калега

Першае маё знаёмства з Міхасём Іосіфавічам Мушынскім, завочнае, адбылося, калі я была студэнткай беларускага аддзялення філалагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. На чацвёртым курсе нам выкладалі прадмет «Беларуская літаратурная крытыка». І ў якасці дапаможніка рэкамендавалі кнігу Міхася Іосіфавіча «Беларускае літаратуразнаўства і крытыка» (Мінск, 1975). У бацькоўскай бібліятэцы я адшукала гэтую кнігу, пачала чытаць і была ўражана, проста зачаравана лёгкасцю апавядальнай манеры, багаццем слоўніка, тым, як аналізуе літаратурны і крытычны рух таго часу Мушынскі. Карысталася і другімі кнігамі па гэтым прадмеце, але з поўнай адказнасцю магу сказаць, што кніга Мушынскага была на парадак вышэйшая за другія. Акадэмічная і ў той жа час з элементамі навукова-папулярнага стылю, манера пісьма Міхася Іосіфавіча выклікала цікавасць, стымулявала да самастойных роздумаў і пошукаў.

Крыху пазней, у юбілейныя коласаўскія дні, я набыла ў краме цудоўна, з вялікім густам выдадзенную манаграфію «Летапіс жыцця і творчасці Якуба Коласа» і, добра ведаючы прозвішча аўтара, адразу паглыбілася ў чытанне. Праз некалькі дзён мой бацька, вярнуўшыся дадому з «Беларускай Савецкай Энцыклапедыі», дзе ён працаваў тады галоўным рэдактарам, дастаў з партфеля гэтую ж кнігу Мушынскага і сказаў: «Во, Мушынскі падпісаў сваю новую кнігу. Пра Коласа — жыццё і творчасць. Я на рабоце крыху пагартаў. Які малайчына! Амаль па гадзінах распісана, што рабіў класік!» — «А я ўжо набыла гэтую кнігу, але табе не паказала, бо адразу прынялася чытаць, мяркую, для дыпломнай работы што-небудзь вазьму», — сказала я.

У снежні 1986 года, пасля заканчэння аспірантуры на кафедры беларускай літаратуры БДУ, я прыйшла працаваць у тагачасны Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы, у аддзел (тады ён называўся сектарам) выданняў і тэксталогіі, якім кіраваў Міхась Іосіфавіч. Мушынскі вельмі прыязна мяне сустрэў, расказаў пра работу, якую вядзе аддзел, пра супрацоўнікаў і нават крыху пазнаёміў з традыцыямі, якія на той час ужо склаліся ў аддзеле.

Кіраваў аддзелам Міхась Іосіфавіч з пачуццём вялікага такту, нават з далікатнасцю. Да ўсіх ён ставіўся аднолькава ветліва, з павагай: і да малодшых навуковых супрацоўнікаў, і да старшых навуковых супрацоўнікаў, і да лабарантаў, і да сакратарак. Ніколі не павышаў голас, не інтрыгаваў, хоць кіраваць аддзелам было вельмі няпроста, бо ў ім былі адны жанчыны. Такі спосаб кіравання ўсе мы, супрацоўніцы аддзела, вельмі высока цанілі і былі за яго вельмі ўдзячныя Міхасю Іосіфавічу. Наш аддзел нават жартаўліва называлі радком з калісьці вельмі папулярнай песні: «Восем дзевак — адзін я». І сапраўды, Міхась Іосіфавіч — адзіны мужчына ў аддзеле, а нас, супрацоўніц, — восем. Вельмі любіў Міхась Іосіфавіч дні народзінаў супрацоўнікаў, калі ладзіліся гарбата і кава. Тут ён быў тамадой, расказваў шмат цікавых гісторый і анекдотаў, але больш любіў слухаць анекдоты і заўсёды весела смяяўся. Пры кожнай сустрэчы ён цікавіўся, што новага адбылося, што плануецца, хто чым займаецца, і гэта не была дзяжурная цікавасць: Міхась Іосіфавіч заўсёды стараўся выказаць сваё меркаванне па той ці іншай сітуацыі, даць слушную параду.

Нельга не сказаць і пра яго хобі. Справа ў тым, што Міхась Іосіфавіч займаўся здымкамі на кінакамеру. Здымаў усё, што было для яго цікава. Праяўляў. А потым рабіў прагляды таго, што было ім знята. Заўсёды мы, супрацоўнікі не толькі аддзела, але і ўсяго інстытута, з цікавасцю і захапленнем глядзелі гэты матэрыял. І гэта нягледзячы на тое, што не было гуку і адзняты матэрыял быў чорна-белы.

Некалькі разоў мне даводзілася браць на работу майго сына — малога Ваню, бо не было на каго пакінуць яго дома. Аднойчы я прыйшла з Ванем на працу і стала праглядаць паперы, якія трэба было тэрмінова падрыхтаваць. Святлана Васільеўна Забродская, каб нечым заняць чатырохгадовага Ваню, дазволіла таму перакладаць паперы ў шуфлядах свайго стала. Ваня сур’ёзна паставіўся да гэтай задачы, пачаў з вельмі важным выглядам даставаць паперы з шуфлядак, а потым роўненька складваць іх зноў у шуфлядкі. І тут у аддзел зайшоў загадчык, убачыў Ваню і ўсклікнуў: «Вось у нас і новы супрацоўнік! Малайчына! Маладую змену трэба рыхтаваць з малых гадоў. Ваня, будзеш тэксталогам?» — «Канешне, буду», — ні на секунду не разгубіўшыся, адказаў Ваня. І гэтым вельмі рассмяшыў Міхася Іосіфавіча.

Шырыня навуковых інтарэсаў Міхася Іосіфавіча проста ўражвала: гісторыя беларускай літаратурнай крытыкі, творчасць Янкі Купалы, Максіма Гарэцкага, Максіма Багдановіча, Міхася Зарэцкага, Івана Шамякіна, тэорыя літаратуразнаўства… Але галоўная навуковая заслуга Міхася Іосіфавіча — даследаванне творчасці Якуба Коласа. Ён стаяў каля вытокаў «Каласавінаў» — міжнароднай навуковай канферэнцыі, якая ўжо некалькі дзесяцігоддзяў праводзіцца Домам-музеем Якуба Коласа і прыняць удзел у якой лічаць за гонар даследчыкі з Украіны, Расіі, Літвы, Латвіі і іншых краін. Кожны год Міхась Іосіфавіч рыхтаваў даклад па адной з праблем коласазнаўства, і вынікам удзелу ў гэтых канферэнцыях стала манаграфічнае выданне «Мае Каласавіны» (яно пабачыла свет у выдавецтве «Беларуская навука»: 1-е выд. — у 2010 г., 2-е — у 2016 г.). Сапраўдны навуковы подзвіг здзейсніў Міхась Мушынскі, падрыхтаваўшы ў 2012 годзе новае выданне «Летапісу жыцця і творчасці Якуба Коласа». Гэты фаліянт у 1127 старонак разы ў чатыры перавышае аб’ём папярэдняга выдання «Летапісу…». Ніводны пісьменнік Беларусі, акрамя Якуба Коласа, не мае такога падрабязнага навукова-абгрунтаванага «Летапісу жыцця і творчасці». Міхась Іосіфавіч падпісаў мне экзэмпляр гэтай кнігі: «Алесі Іванаўне і Сяргею Уладзіміравічу — у знак глыбокай асабістай павагі і з пачуццём шчырага захаплення тым, што яны робяць па зберажэнні памяці і прапагандзе спадчыны выдатнага сына беларускай зямлі, класіка нацыянальнай літаратуры, вучонага, грамадскага дзеяча, носьбіта лепшых рысаў нацыянальнага характару Івана Пятровіча Шамякіна. Жадаю Алесі і Сяргею доўгага шчаслівага жыцця, новых радасцей і новых поспехаў. 23.ХІІ.2012 г. Міхась Мушынскі». Гэтая кніга займае пачэснае месца ў нашай хатняй бібліятэцы.

Маючы багаты вопыт па стварэнні «Летапісу жыцця і творчасці Якуба Коласа», Міхась Іосіфавіч пачаў працу над «Летапісам жыцця і творчасці Івана Шамякіна». Значная частка гэтай працы змешчана ў апошнім, 23-м, томе Збору твораў Івана Шамякіна. Але Міхась Іосіфавіч не спыніўся на гэтым, ён працягнуў працу і далей, каб выдаць летапіс асобнай кнігай. Я мяркую, што гэта кніга з цягам часу пабачыць свет і зойме пачэснае месца сярод грунтоўных работ Мушынскага.

У апошнія гады жыцця, ужо цяжка хворы, Міхась Іосіфавіч рэгулярна тэлефанаваў мне, цікавіўся навінамі. З-за хваробы ён не браў удзел у навуковай канферэнцыі да 125-годдзя з дня нараджэння Максіма Гарэцкага ў лютым 2018 года. Міхась Іосіфавіч вельмі перажываў, што не здолеў выступіць з дакладам на гэтай канферэнцыі. Ён шмат займаўся вывучэннем творчасці Максіма Гарэцкага і, нягледзячы на вялікую колькасць ужо апублікаваных работ па жыццёвым і творчым шляху пісьменніка, заўсёды рыхтаваў новыя і цікавыя матэрыялы. Пасля правядзення гэтай канферэнцыі ён вельмі доўга распытваў мяне, хто і як выступаў, на якую тэму былі даклады і паведамленні. І быў вельмі задаволены, што адбылася такая падзея — юбілейная канферэнцыя да 125-годдзя з дня нараджэння Максіма Гарэцкага.

Міхась Іосіфавіч быў не толькі выдатным вучоным-філолагам, літаратуразнаўцам ад Бога, ён шмат займаўся падрыхтоўкай маладых навуковых кадраў, на працягу многіх гадоў быў нязменным сакратаром савета па абароне кандыдацкіх і доктарскіх дысертацый. Паспяхова спраўляўся і з гэтай пасадай. На многія дысертацыі і аўтарэфераты ім напісаны станоўчыя водгукі. І я мяркую, што дысертанты былі за гэта яму вельмі ўдзячныя. У апошні час Міхасём Іосіфавічам на філалагічны факультэт БДУ быў перададзены цэлы стос аўтарэфератаў. А колькі разоў ён выступаў афіцыйным і неафіцыйным апанентам на абаронах дысертацый! Я буду ўсё жыццё вельмі ўдзячна яму за яго выступленне неафіцыйным апанентам на абароне маёй кандыдацкай дысертацыі ў 2001 годзе. Акрамя гэтага, ён хваляваўся, як ідуць у мяне справы па афармленні дакументаў і да абароны, і пасля яе. М. І. Мушынскі быў вельмі ўзрадаваны, калі я атрымала дыплом кандыдата філалагічных навук.

Міхась Іосіфавіч апекаваў з абаронай дысертацыі не толькі мяне. Ён падрыхтаваў да абароны кандыдацкай дысертацыі па тэксталогіі Тэрэзу Станіславаўну Голуб, якая зараз з’яўляецца адзіным дыпламаваным кандыдатам навук па тэксталогіі ў нашай краіне. Ён вельмі ганарыўся тым, што нарэшце была абаронена кандыдацкая дысертацыя па тэксталогіі.

Ён быў адкрыты ўсяму новаму, што з’яўлялася ў галіне тэксталогіі, — у нас, у Беларусі, у Расіі, у краінах Балтыі, ва Украіне… Памятаю, я прынесла ў аддзел першы том новага поўнага Збору твораў Сяргея Ясеніна. Міхась Іосіфавіч тут жа пачаў цікавіцца, як падаюць матэрыялы пра паэта расійскія тэкстолагі, якія новыя матэрыялы ўводзяцца ў навуковае выкарыстанне, якія новыя рубрыкі з’явіліся ў томе. Менавіта Міхась Мушынскі актыўна настойваў на тым, каб у новы Збор твораў Янкі Купалы было ўключана ўсё, што напісана рукой Песняра: не толькі мастацкія творы і лісты, але і дзелавыя запісы, нават нумары тэлефонаў. Неабходнасць такога ўключэння тлумачыў тым, што тэксталогія як навука не толькі акумулюе ўсё тое, што назапашана ў тэарэтычным і практычным літаратуразнаўстве і крытыцы, але і дае штуршок для новых даследаванняў літаратурнай спадчыны пісьменнікаў. І спасылаўся пры гэтым Мушынскі на аўтарытэт даследчыкаў з Інстытута сусветнай літаратуры імя Максіма Горкага Расійскай акадэміі навук.

Гэтак жа апантана Міхась Іосіфавіч пачаў знаёміцца з першым томам новага Збору твораў М.В. Гогаля. Калі я, па прастаце душэўнай, звярнула яго ўвагу на тое, што сам тэкст зборніка «Вечары на хутары паблізу Дзіканькі» менш за дзвесце старонак, а каментарыі да яго больш чым шэсцьсот, то Міхась Іосіфавіч мякка мяне ўпікнуў: «Творы Гогаля выходзілі акадэмічнымі выданнямі больш чым дзясятак разоў, а мы выдаём Купалу і Коласа з акадэмічнымі каментарыямі толькі трэці раз. Пачакай, Алеся! І ў нас будуць такія ж багатыя і змястоўныя каментарыі. Тэксталогія як навука не робіцца на пустым месцы, яна крышталізуе ўсе веды па літаратуры і творчым працэсе». Я добра запомніла гэтыя словы Міхася Іосіфавіча, таму што, як мне здалося, яны выразна і коратка характарызуюць тэксталогію як навуку, якой прысвяціў сваё жыццё руплівец на ніве літаратуразнаўства прафесар М. І. Мушынскі.

Алеся ШАМЯКІНА