Песні-абярэгі

“Па старонках старадаўняга вяселля” правёў зацікаўленых віцебчукоў беларускі музыка, кампазітар, фалькларыст, пісьменнік, выкладчык, лідар гурта “Этна­трыа “Троіца” Іван Кірчук

На гэтую тэму ён выступаў у арт-пабе “Торвальд” для студэнтаў курсаў “Мова нанова-Віцебск”, якія сам жа і адкрыў. “Я ўдзячны лёсу за тое, што адной з першых рэканструкцый абрадаў святаў было менавіта віцебскае вяселле 1915 года, сцэнарый якога рыхтавалі ў Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, падбіралі тыя старадаўнія песні, што ўвайшлі ў кампакт-дыск “Спадчына загінуўшых вёсак”. Мне хацелася паказаць песні з гэтага кампакт-дыска, паразважаць трошкі пра абрады і святы, якія існуюць у нас. Дзе нам навучыцца так спяваць, як нашы бабулі?.. На старадаўнім вяселлі раней гучала да 400 песень. Сёння, на жаль, мы іх не ведаем. А яны ж былі абярэгам або музычнай малітвай, мантрай для нашых продкаў”, — распавёў Іван Кірчук.

Свае цікавыя аповеды ў часе выступу Іван Іванавіч “перасыпаў” шматлікімі песнямі — нібы пярлінамі з каштоўных пацерак.

Сам заспяваў песню пра тое, як калінка казала, што цвісці не будзе, ды вясной зацвіла, дзяўчына гаварыла, штозамуж не пойдзе, а як прыехаў хлопец, дык пайшла.

“Зразумела, што ў старадаўнія часы ніякіх музычных інструментаў не было, — прадаўжаў дзяліцца вядомы фалькларыст.  — Усе песні спяваліся акапэльна, без суправаджэння. Можа, таму і сем’і былі такія моцныя, бо сёння, па афіцыйнай інфармацыі, на 100 шлюбаў — 60 скасаваных. Таму што не ведаем тыя традыцыі, па якіх нашы бабулі і дзядулі выходзілі замуж і жаніліся”.

Але, як расказвалі яму бабулькі ў экспедыцыях, на кожнае вяселлейка ліхадзей знойдзецца, кожнае вяселлейка ліхадзей развесці можа. Што робіць? Бярэ волас удавы, волас удаўца, гуляшчай дзеўкі, звяжа ўсё ў месца, занясе ў балота і скажа: “Поп салучыў, а я разлучу. Поп з крастом, а я з хвастом” — і ўсё, няма вяселлейка. А то бывае яшчэ возьме гарохавы стручок, у якім дзевяць гарошын, тайна падкладае яго ў воз і гаворыць: “Дзевяць гарошын, дзявятая — нявеста, не троньце, коні, ваза з месца”. І коні стаяць, і аглоблі ламаюць. Праўда, колькі яны са студэнтамі ні шукалі, такі гарохавы стручок не знайшлі. Відаць, тут слова працуе.

“Унучок, не бойся, слухай, зараз навучу цябе замове, яна вельмі дапамагае, — гаварыла яму адна бабулька. — “Ой, варогі, варогі, да не пераходзьце дарогі, хай пяройдзе сам Госпадзь Бог, і з Юр’ем, і з Міколай, і з шчасцем, і з доляй. Ой, варогі, варогі, да не пераходзьце дарогі”.

Ясна, што калі з’явіліся музычныя інструменты, то з імі пачалі выкарыстоўваць акампанемент тых песень, якія звязаны з абрадамі, напрыклад, з вяселлем. Звярталіся так: “О святы Кузьма-Дзям’ян, скуй нам свадзебку вечную, даўгавечную, ветры веюць не развеюць, дажджы мочуць не размочуць, сонца сушыць не рассушыць, а людзі судзяць не рассудзяць”. Звярталіся і да бацькоў, і да Рода: “Ой, Родзе, Родзе, Родзе багаты, вы вярніце дзіцятка маё дахаты”.

У свой час адна з першых экспедыцый Івана Кірчука была ў Любанскі раён, вёску Сарачы, дзе Пелагея Міхайлаўна Шмялёва заспявала яму а дзясятай гадзіне раніцы і ў час ночы скончыла свае песні. Вельмі здзівіла яго, калі сказала ў канцы, што гэта песні не яе, а яе маці.

Быў ён знаёмы і з Генадзем Цітовічам, беларускім музыказнаўцам, этнографам і харавым дырыгентам. Прыйшоў да таго папрасіць запісаных песень. Адна з іх называлася “Ой, бору мой”. Гэта была якраз тая песенька, якая знаходзілася ў зборніку Цітовіча.

У культасветвучылішчы Іван Кірчук працаваў 14 гадоў, 19 гадоў — у Беларускім дзяржаўным педагагічным універсітэце ім. Максіма Танка, дзе выкладаў абрады і фальклор, і таму ведае, каб трошкі пазнаёміцца са старадаўнімі спевамі, 3–4 гады хапае. Каб вывучыць складаную палескую песню на галасы, трэба год аддаць.

У 1988 годзе Іван Іванавіч запісаў гурт “Плытагоны” з Салігорскага раёна, і толькі праз 30 гадоў, у 2018‑м, выйшаў дыск “Мужчынскія старадаўнія спевы”. “Да гэтага часу іх ніхто не чуў і не выкладаў. Можа таму сёння мужчыны, якія спяваюць фальклорныя песні, часам выконваюць іх у жаночай манеры, бо іншай не ведаюць. Раней, дарэчы, спевы былі выключна мужчынскія, але з цягам часу жанчыны нас з гэтай справы выцеснілі”, — растлумачыў фалькларыст.

Паяском сябе закрыла…

“Мая бабуля Кацярына, якая пражыла 96 гадоў, з‑пад Гародні, — падзяліўся Іван Кірчук, — пакінула два вясельныя паясы, мужчынскі і жаночы. Распавядала мне, што кожная дзяўчына, якая збіралася замуж, павінна была мець такіх паясоў пад 50. Я думаў, нашто іх 50? Сабе і мужыку — дый хопіць! А яна казала так: прыехаў ты, напрыклад, у чужую вёсачку, пайшоў да калодзежа, завязаў паясочак на ім, пайшоў даіць кароўку — завязаў ёй на рог, прыйшоў у хату, свякрухі няма — за печку закінуў, таксама тут гаспадыняй буду. Яна расказвала, што кожнай сяброўцы зноў-такі даеш паясок. Калі хто ёсць замужам, адкрыйце фотаальбомы і паглядзіце на крывыя ўсмешкі сваіх сябровак, бо ў кожнай ёсць зайздрасць: ты выходзіш замуж, у цябе хлопец, ён прыгожы, а бацькі падаравалі машыну, хату… Дык вось, маладая ўсім раздавала паяскі, каб зноў-такі сяброўкі выйшлі замуж, а сама сябе гэтымі паяскамі закрыла — вось вам і той абярэг, пра які мы з вамі амаль нічога не ведаем”.

Цікава, што зусім нядаўна ў Івана Кірчука была група студэнтаў з Мінскай вобласці. Яны казалі, што ў іх захаваўся такі звычай: калі загароджваюць маладых лаўкай, то не гарэлку ставяць, а адбіваюцца вясельнымі паясамі.

Іван Іванавіч сыграў песню “Ехалі сватове паўз гай зялёны, паўз сад вішнёвы…”. Нельга забывацца, што сваты былі галоўнымі персанажамі на вяселлі, таму што сачылі, як маладыя сядзяць, як хто п’е і есць, каб былі ўсе вясёлымі: смутку не месца было на вяселлі. Па аднаму ніхто ў сваты не хадзіў, гэта было непрыгожа.

…Каравай рашчыніла

Іван Кірчук расказаў і пра вясельны хлеб. Гэта звычай, які пакуль застаўся ў нас, і тут ёсць шмат памылак, на якія ён звярнуў увагу. Справа ў тым, што каравай павінна была рашчыняць хросная маці, яна павінна быць замужам і з дзеткамі. Хворая жанчына не павінна была і падыходзіць да каравая. Цёткі, якія дапамагалі старшай каравайніцы, павінны зноў жа быць замужнімі, з дзецьмі. Лічылася, што толькі так перадаецца родавая сіла. Мясілі па сонцы, таму што калі мы ідзем па сонцы, то раздаем шчасце і дабро. А вось ведзьміна кола ў іншы бок ідзе.

Мясілі далонямі, каб нашы маладыя не біліся, адзін аднаго кахалі. Мала сыпалі солі: лічылася, што будуць плакаць. Больш дадавалі мёду ці цукру, каб ім салодкае жыццё было. Калі каравай вырастаў больш печкі, ламалі печку. Ён павінен быў быць цэлы, як і жыццё маладых. Дзялілі каравай цікава: падэшва аддавалася музыкантам, сярэдзіна — гасцям, а верх — маладым.

Дарэчы, раней за музыканта, млынара, пастуха і каваля не аддавалі замуж, лічылася, што не вельмі добры шлюб, бо, па-першае, увесь час занятыя сваёй справай, а па-другое — звязаныя з нячыстай сілай.

“Жаніцьба гарэлкі”, або чыя кароўка малочней

Зараз гаворка пра гарэлку. Бабулі распавядалі Івану Кірчуку, што ў старадаўнія часы маладыя нічога не елі і не пілі за сталом, сядзелі вочкі долу, а перад імі заўсёды ляжаў або адзін відэлец, або адна лыжачка, каб яны кожны са сваім не адышлі ў іншы бок. Кармілі маладых у клеці, каб ніхто не бачыў. Лічылася, што менавіта гэты час вельмі адказны.

Калі Іван Кірчук рабіў віцебскае вяселле, яго зацікавіў момант абразання касы. Лічылася, чым даўжэйшыя валасы, тым лепшая сувязь з родам, таму да нявесты да стала прыходзіў брат, браў драўляны нож і казаў жаніху: “Плаці за касу, або зараз абрэжу”.

У старадаўнія часы не пілі ніякай гарэлкі. На Віцебшчыне, напрыклад, “гарэлку жанілі”. З дзвюх вёсак сваякі з боку жаніха і нявесты ў начоўкі злівалі гарэлку, каб паглядзець, “чыя кароўка малочней”. На думку Кірчука, сучасныя беларусы п’юць на вяселлі шмат гарэлкі, бо не ведаюць, якія песні спяваць. Ёсць у ансамбля “Троіца” вельмі жартоўная песня: “Ой, дайце мне, дайце сем чарак гарэлкі”. Ды не проста так: адну чарку дайце, каб я пасмялеў, павесялеў, пахмялеў, пап’янеў, п’яным стаў, паспяваў і паскакаў. На кожную чарачку было заданне. “Мікіта, не бі ты свіней, бо свінні не хужэй людзей, бо свінні гарэлкі ня п’юць, друг друга ніколі ня б’юць. Свіння навядзе парасят, яна іх гадуе сама, а бацька народзіць дзяцей і кідае іх на людзей. Мікіта, не бі ты свіней, бо свінні не хужэ людзей, ёсць бацькі пахужэй свіней, пад старасць шукаюць дзяцей”, — смяяліся бабулькі раней з п’яніц.

“Наша культура вельмі спеўная: маем 400 вясельных песень, 40 тамоў беларускай народнай творчасці, дзе пяць тамоў толькі пра вяселле — ні адзін народ гэтым не пахваліцца! Наш фальклор прабірае і, мне здаецца, лечыць, калі слухаць уважліва. Дарэчы, у Маскве ў адным інстытуце нават за грошы лекуюць людзей, якія слухаюць палескія песні і пішуць водгукі, як гэта ўсё добра”, — упэўнены фалькларыст.

...Іван Кірчук сёння мае два музеі. Адзін — этнаграфічны, улічваючы тры батлейкі, і ўласны музей музычных інструментаў, які знаходзіцца ў Мінску, у Інстытуце культуры. Ёсць у музеі адна акарына, зробленая Любамірам Ёргам, выдатным майстрам, які праславіўся тым, што выносіў на сцэну вялікую рыбу, і ўсе думалі: што ж ён будзе рабіць? А ён зрываў маленькую лускавінку і на ёй граў цэлую мелодыю. Ёсць там і адна дудка, зробленая Аляксандрам Блахіным з Ліды з ножкі стала. Першая дудка, што з’явілася тут, копыльская. Мае Іван Іванавіч і варганы — музычныя інструменты, якія па-беларуску завуцца дрымбамі. Іх знаходзілі ў курганах XVІ стагоддзя.

Музей папаўняецца. Маюцца і экзатычныя рэчы: афрыканская джамба, з Малайзіі прывезлі нядаўна бамбукавы ксілафон. Ёсць у калекцыі і музычны інструмент, на якім Іван Кірчук амаль ніколі не іграе. Гэта костка ваўка. Майстар, што зрабіў яе, казаў: “Калі зайграеш — прыйдуць ваўкі”. Музей Івана Іванавіча вандраваў 19 гадоў ад Галандыі праз Германію, Польшчу, нарэшце даехаў да Радзімы. Яго гаспадар Іван Кірчук пашкадаваў, што цяпер той не ў Лідзе, дзе нарадзіўся гаспадар, але за 20 кіламетраў ад Ліды, у вёсцы Дворышча. Там млын трохпавярховы, вельмі прыгожыя мясціны…

Віталь Шыёнак

Фота з асабістага архіва Івана Кірчука