«Пакуль людзей забівалі, аркестр выконваў фашысцкія маршы»

Пра якія злачынствы фашыстаў сведчаць партызанскія газеты

«...Па пажарышчах адзінока бадзяюцца пагарэльцы. Каля абломкаў печы маці і чацвёра дзяцей пякуць бульбу. Два старыя недзе дасталі абгарэлыя дошкі і робяць труну для свайго суседа, цела якога яшчэ ляжыць на месцы гібелі — у кустах каля рэчкі, дзе стары хаваўся ад самалётаў. Асколкам бомбы знесла яму чэрап... Па вуліцы бяжыць, захлёбваючыся плачам, звар'яцелая жанчына сярэдніх гадоў. Падчас бамбардзіроўкі яна згубіла сваю пяцігадовую дачушку і зараз не можа яе знайсці.

А над суседняй вёскай кружыцца зграя чорных фашысцкіх сцярвятнікаў, густа кідаючы ўніз запальныя бутэлькі і бомбы... І так кожны дзень. У Ветрынскім раёне фашысцкай авіяцыяй спалена за апошні час больш за 50 вёсак...» Гэтыя радкі — з «Чырвонай звязды» за 30 кастрычніка 1943 года. Падпольныя і партызанскія газеты, якія выдаваліся на акупаванай тэрыторыі Беларусі, сведчаць пра масавыя забойствы мірных жыхароў. На іх старонках можна знайсці назвы спаленых вёсак, прозвішчы закатаваных людзей і жахлівыя аповеды пра злачынствы, што адбываліся на нашай зямлі.

Тактыка выпаленай зямлі

Непамерныя падаткі, якімі спачатку нямецкая акупацыйная ўлада абкладала насельніцтва, у 1943 годзе змяніліся сапраўдным рабаваннем: у сялян забіралі скаціну, прадукты, рэчы. У Мінскай, Гомельскай, Палескай, Магілёўскай абласцях спецыяльныя брыгады, створаныя акупантамі, адбіралі хлеб проста з палёў. Каб асудзіць насельніцтва на голад, у жніўні 1943 года немцы знішчалі палеткі, забаранялі пад страхам пакарання збіраць ураджай. Так, дзевяць фашысцкіх сцярвятнікаў наляцелі на палеткі вёсак Зелянковічы і Зубарэвічы. Самалёты абстрэльвалі з кулямётаў людзей, што працавалі на полі, кідалі бомбы і запальныя шашкі ў стагі і копы.

«Прайдзіце па вёсках Гаравыя, Лазовікі, Зарэчча — і вы ўбачыце выбітыя шыбы, паламаныя рамы, ушчэнт разбітыя дзверы...

Так выглядае кожная наша хата. Усё, што ў ёй было з гаспадарчых рэчаў — самавары, сталовыя лыжкі і відэльцы, аконныя завесы і ручкі, — забрана, відаць, на ваенныя справы. Астатняе — бязлітасна знішчалася. Лапці і тыя рваліся на кавалкі. Падвергліся вобыску нават смеццевыя ямы і прыбіральні», — скардзіліся сяляне партызанам, іх ліст друкуецца ў кастрычніку 1943 года ў «Чырвонай звяздзе».

Але самае страшнае, калі за рабаваннем ішлі масавыя расправы над жыхарамі — жывымі спальвалі сотні людзей, нікому не давалі шанцаў выжыць.

У газеце «Большэвіцкая трыбуна» (орган Барысаўскага гаркама і райкама КП(б) Б)) за 15 красавіка 1943 года знаходжу артыкул пра трагедыю ў Хатыні: «22 сакавіка фашысцкае звяр'ё ўварвалася ў вёску Хатынь Каменскага сельсавета Плешчаніцкага раёна. Усіх жыхароў вёскі яны сагналі ў два хлявы, насупраць дзвярэй хлявоў паставілі кулямёты. Хлявы абклалі саломай і запалілі. Калі палаючыя дахі пачалі абвальвацца на жанчын, старых і дзяцей, яны сталі выбягаць з хлявоў, а фашысты расстрэльвалі іх з кулямётаў. Усяго загінула ў агні і было расстраляна 304 чалавекі, паранена 9 чалавек. Усе дамы і халодныя пабудовы вёскі спалены». Таксама газета расказвае пра іншыя вёскі, якія былі знішчаны фашыстамі ў гэты час, — Богуты, Ляды, Прылепы, Пагарэльцы...

Пра вясковыя трагедыі ў газеты пісалі вяскоўцы, якім удалося ацалець, ці партызаны, якія пасля пагромаў прабіраліся на месцы трагедыі. Сведкі апісваюць жахлівыя падзеі, называюць прозвішчы ахвяр, — сярод якіх цяжарныя жанчыны, немаўляты, старыя. «Мы, сяляне вёсак Заполле, Камаровічы, Боркі, Фаставічы, праз газету «Звязда» хочам расказаць усім працоўным аб тых жудасных і крывавых злачынствах, якія ўчынілі гітлераўцы ў нашых вёсках у сакавіку месяцы 1943 года.

Раніцай, як зграя дзікіх звяроў, наляцелі гітлераўскія бандыты на вёску Заполле. На гэты раз яны не стралялі з аўтаматаў і кулямётаў, а з нажамі ў руках урываліся ў хаты і выразалі адну сям'ю за другой. Ні малым, ні старым, ні хворым не давалі літасці. Выразалі ўсіх пагалоўна.

Ад крывавых рук гітлераўскіх людаедаў загінулі Ева Талецкая і Ганна Карнейчык з малымі дзецьмі. Стасю Трухановіч і трое яе дзяцей яны закалолі штыкамі. Нямецкія душагубы запалілі вёску. А потым лавілі яшчэ застаўшыхся старыкоў, жанчын, дзяцей і кідалі жывымі ў агонь...»

31 жніўня 1943 года «Чырвоная звязда» друкуе ліст партызанаў, якія абяцаюць адпомсціць ворагу за гібель ні ў чым не вінаватых людзей: «Нядаўна фашысцкія зверы спалілі зажыва ў вёсцы Гурц 60-гадовую Данішэўскую Вікторыю. 38-гадовай Цюлькевіч Еве гітлераўскія людаеды адрубілі рукі і ногі, а пасля жалезным крукам зачапілі за падбародак і павесілі. Яе 14-гадовую дачку Ядзю таксама павесілі. Такіх фактаў фашысцкіх зверстваў можна прывесці дзясяткі...»

Вяскоўцаў закопвалі паўжывымі ў зямлю, заганялі на мінныя палі, закідвалі трупамі калодзежы, а часам кідалі туды і жывых. У вёсцы Вужынец Калінкавіцкага раёна немцы спалілі больш за сто двароў. 30 старых і дзяцей яны кінулі жывымі ў калодзеж і засыпалі зямлёй. У Хойніцкім раёне людзей секлі сякерамі, рэзалі і калолі кінжаламі....

Газеты сведчаць пра дзікія, вар'яцкія забойствы. «Нечуваным мукам падверглі нямецкія дзікуны 70-гадовую Сокал Ганну, грамадзянку вёскі Міхедавічы Петрыкаўскага раёна. Ёй злупілі з рук скуру, збілі ўвесь твар, а потым павесілі. 89-гадоваму Налецка Арцёму яны выкалалі вочы. Акуліч Агапу, 65 год, бандыты абклалі саломай і спалілі». «Гэта яны, фашысцкія канібалы, прывязалі да слупа і спалілі 80-гадовага дзеда Ціта Ушака ў Какуевічах. Гэта яны выкалалі вочы Маланні Ходзька ў Бабунічах. Гэта яны нацкавалі сабак на сялян вёскі Нязнанне, запраглі ў калёсы нашых людзей у Зарэчцы», — расказваў у жніўні 1943-га «Большэвік Палесся», ён жа напісаў пра трагічную смерць калгасніцы Гэлі Царык з вёскі Макраны Глускага раёна. Змучаную і збітую прыкладамі жанчыну заперлі з грудным дзіцем у хаце, напоўненай саломай і падпалілі. А калі яна з немаўляткам выскачыла з палаючай хаты ў акно, злавілі, звязалі разам з дзіцем вяроўкамі і кінулі ў агонь.

На расправу выпраўлялі не толькі нямецкія гарнізоны, вёскі бамбілі з самалётаў. «Чорныя трубы, як помнікі вялікіх злачынстваў гітлераўскіх мярзотнікаў, радамі высяцца на месцах квітнеючых беларускіх сёл і вёсак. Іх дзясяткі і сотні, гэтых мірных паселішчаў, ад якіх засталіся толькі назвы. Гэты жудасны малюнак можна назіраць у Сенненскім, Талачынскім, Бешанковіцкім, Чашніцкім, Лепельскім і другіх раёнах Беларусі. На вуліцах і агародах злавесна зіяюць вялікія варонкі. Гэта вылюдак Гітлер супраць старых, жанчын і дзяцей пасылае бамбардзіроўшчыкі, якія загружаны запальнымі сумесямі і фугаснымі бомбамі... Вось Рыдомльская воласць Талачынскага раёна. У ёй уцалелі пакуль толькі дзве вёскі, усе астатнія спалены. У Рыдомлі гітлераўскія палачы з абыякавасцю прафесійных забойцаў разарвалі дзясяткі людзей, кідалі ў полымя, у калодзежы старых і дзяцей. Зусім нядаўна, у лістападзе, гітлераўскія гады спалілі адзінаццаць вёсак Сенненскага раёна — Алексінічы, Зяньковічы, Шынкова, Барок, Леснікова, Казадой, Ляўкова, Рай, Вялікае Сяло, Жохава, Лугі. Усяго згарэла 578 дамоў... У другіх вёсках гітлераўскія разбойнікі на самалётах ганяліся за жанчынамі і дзецьмі, якія ўцякалі з палаючых хат, асыпалі градам куль («Чырвоны хлебароб», 5 снежня 1943 года).

Некаторым вяскоўцам давялося перажыць не адну расправу. Людзі са спаленых вёсак хаваліся ў балотах і лясах, туліліся ў наспех вырытых зямлянках, але і там да іх дабіраліся фашысты падчас карных аперацый. «Ратуючыся ад расстрэлаў і ўгону ў Германію звыш 10 000 мірных грамадзян хаваліся ў Шчаглоўскім лесе. Немцы абкружылі лясны масіў, на працягу некалькіх дзён абстрэльвалі яго з артылерыі і мінамётаў, а затым бамбардзіравалі. Гітлераўцы забілі за гэты час, па далёка не поўных даных, звыш 2000 мірных жанчын старых і дзяцей», — паведамляў «Чырвоны хлебароб» 18 сакавіка 1943 года.

У фашысцкай няволі

Бывала, частку людзей у вёсцы спальвалі, а працаздольнае насельніцтва вывозілі. Вайна, якая зацягнулася, выклікала ў Германіі востры дэфіцыт рабочых рук. Праблема вырашалася за кошт захопленых тэрыторый. З Беларусі было вывезена каля 400 тысяч чалавек. Часта нявольнікі гінулі ў дарозе ад голаду, хвароб і нямецкіх куль.

«Было гэта восенню 1942 года. Вёску Аляксандраўка Ельскага раёна акружылі з усіх бакоў гітлераўцы. Закрыўшы ўсе выхады з вёскі, яны сілком сабралі ўсю моладзь і, як жывёлу, пагналі ў Ельск. А там, у хлявах і абгароджаных калючым дротам кашарах, пад узмоцненай аховай жандармаў і паліцэйскіх, ужо знаходзіліся сотні юнакоў і дзяўчат, якія прайшлі «камісію» альбо чакалі сваёй чаргі.

Так праходзіла чарговая адпраўка нявольнікаў у Германію. Толькі з аднаго Ельскага раёна было загнана ў фашысцкае рабства больш 3000 чалавек», — пісаў «Большэвік Палесся» ў сакавіку 1943 года. На акупаванай тэрыторыі вялася прапаганда, каб завабіць моладзь на працу ў Германію. А партызанскія і падпольныя друкарні праз газеты і ўлёткі паказвалі, што насамрэч чакае хлопцаў і дзяўчат у Нямеччыне. У тым ліку яны друкавалі і лісты остарбайтараў.

«Хлебоўскага я даўно ўжо не бачыла, затое Буракоўскага бачу кожны дзень. Жыву добра, як дзядзька Зміцер, што на канцы сяла...» — такі ліст быў атрыманы з Германіі ў вёсцы М. Бацькі адразу разгадалі, што дачка галадае, замест хлеба яе кормяць буракамі, а дзядзька Зміцер — жабрак, вядомы ва ўсіх навакольных вёсках.

«Большасць маіх сябровак выйшла замуж за англійскіх лётчыкаў. Я пашыла сабе сукенку з адным рукавом. Мабыць, таксама выйду за лётчыка...» І тут разгадка была хуткай. Часта нявольнікаў адпраўлялі працаваць на нямецкія ваенныя заводы, якія бамбілі саюзнікі. Многія работнікі загінулі ў выніку англійскіх бамбардзіровак. А аўтарка ліста, відаць, засталася без рукі і чакае сваёй гібелі...

Бясплатная рабочая сіла выкарыстоўвалася і непасрэдна на захопленай тэрыторыі. «Васілевіцкі торфазавод немцы ператварылі ў нявольнічы лагер. Зараз там тамяцца ў страшэнных пакутах 450 савецкіх грамадзян, з іх 230 падлеткаў ва ўзросце ад 12 да 14 гадоў.

Ад цямна да цямна працуюць нявольнікі, атрымліваючы два разы ў дзень поліўку з бураковага бацвіння. За малейшую дробязь немцы б'юць совецкіх людзей шампаламі, прыводзячы іх да беспрытомнасці. Ад пабояў і непасільнай працы многія сталі інвалідамі. У лагеры шырока распаўсюджаны эпідэмічныя захворванні», — пісаў «Большэвік Палесся» ў жніўні 1943 года.

«Новы парадак»

Партызанскія і падпольныя газеты пісалі і пра так званы новы парадак, які фашысты ўсталявалі на захопленых тэрыторыях. Расказвалі пра пакаранні падпольшчыкаў і застрашвальныя аперацыі, гвалтаванні дзяўчат, пра знішчэнне яўрэяў, пра тое, як дзяцей разрываюць на кавалкі і выкідваюць у вокны, як людзей атручваюць газам у машынах смерці, празваных «душагубкамі», пра тое, што любы бандыт, які знаходзіцца на нямецкай службе, можа беспакарана чыніць расправу. «Гітлераўцы вывезлі ў Германію ўсе харчовыя запасы, якія ім удалося захапіць у Слоніме, і горад асудзілі на голад. Увесь гандаль з прыходам фашыстаў спынен. Гітлераўцы выдаюць у дзень па 200 грамаў хлеба тым, хто працуе ў іх. Захворваемасць і смяротнасць ад голаду набылі каласальныя памеры. Колькасць насельніцтва, у параўнанні з даваеннай, у многа разоў зменшылася. І над усім гэтым запусценнем, голадам, разбурэннем узнімаецца ўстаноўленая на кірмашнай плошчы шыбеніца — сімвал гітлераўскага «новага парадку», — пісала «Чырвоная звязда» ў лютым 1944 года...

«Гарадскі пасёлак змяніў сваё аблічча. Ён стаў могілкамі працоўных. Школа, клуб, магазіны сталі камерамі смерці. Электрычныя слупы ператвораны ў шыбеніцы. Чалавечай крывёй забрызганы тратуары... Тысячы забітых замучаных жанчын, дзяцей, старыкоў ляжаць у гэтых ямах. Дзясяткі рук без пальцаў, выламаных ног тырчаць з зямлі і нібы просяць дапамогі...

Немцы закрылі нашы школы і ператварылі іх у камеры смерці... У нашых школах мучаць людзей, ломяць ім рукі, ногі, выбіваюць вочы», — пісала пра трагедыю Рудзенска ў ліпені 1943 года газета «Большэвіцкі сцяг».

З пажоўклых старонак можна дазнацца пра малавядомыя забойствы людзей, знайсці інфармацыю пра злачынствы, пра якія раней яшчэ нідзе не згадвалася. «Пасля няўдалай блакады партызанскіх атрадаў гітлераўскія мярзотнікі ў чэрвені гэтага года прывязлі ў Мінск мірных грамадзян з некалькіх вёсак Лагойскага раёна. Аддзяліўшы моладзь, гітлераўцы пагналі яе на катаржныя работы ў Нямеччыну. Астатніх жа — старых, жанчын і дзяцей, прыгналі на могілкі і пачалі знішчаць.

Каб заглушыць крыкі, плач, стогны расстрэльваемых людзей, фашысцкія звяры прывялі на месца гэтай бойні духавы аркестр. У той час, калі гэтыя людаеды знішчалі ні ў чым не павінных грамадзян, аркестр выконваў фашысцкія маршы. Пад музыку было знішчана больш за 300 чалавек», — пісала «Большэвіцкая трыбуна» ў кастрычніку 1943 года.

Партызанскія і падпольныя газеты яшчэ чакаюць сваіх даследчыкаў. Яны могуць расказаць пра месцы, дзе адбываліся як масавыя забойствы, так і пакаранні асобных сем'яў за сувязь з партызанамі. Яны дапамогуць вярнуць памяць пра ахвяр Вялікай Айчыннай, якіх мы дагэтуль не палічылі.

Алена ДЗЯДЗЮЛЯ