Генадзь Аўсяннікаў: Зачапіцца, паслізнуцца, спыніцца, азірнуцца і — наперад

Пасля гутаркі з мэтрам Купалаўскага тэатра Генадзем Аўсяннікавым немагчыма не ўсміхацца. Мне, напэўна, на ўсё жыццё запомніцца гісторыя, што ён распавёў. Прыехаў унук да дзеда, селі, выпілі, дзед і пытаецца: «Ну, унучак, дзе ты працуеш?» — «Дый, у тэатры Янкі Купалы» — «Аааа… Граеш, значыць, добра ды, я памятаю, там Глебаў быў, Дзядзюшка. Добры тэатр. Дык, а дзе ж ты працуеш?» Смешна?.. Але ж за смехам тут — праблема статусу акцёрскай прафесіі. Пра тое, як гэта быць акцёрам, пра розніцу акцёрскіх пакаленняў і пра сутнасць тэатра мы і паразмаўлялі.

— Усё сваё жыццё вы прысвяцілі Купалаўскаму тэатру, дзе працуеце з 1957 года. Сённяшняе ж пакаленне акцёраў часцяком спрабуе сябе ў розных тэатрах, праектах…

— Калі я скончыў Тэатральны інстытут, у Мінску было ўсяго чатыры тэатры: Купалаўскі, Рускі, ТЮГ, Беларускі дзяржаўны цырк і Оперны тэатр. Гэта цяпер у кожнай маленькай падваротні ёсць свой тэатр. Таму і ходзяць маладыя акцёры з хаты ў хату, як у «Раскіданым гняздзе» хадзілі старцы: «Торбачкі за плечы, кій сукаваты ў рукі і хаджу сабе, як ні ў чым ні бывала, па дарожках-пуцявінках». А да розных тэатральных праектаў я стаўлюся крытычна: яны на 95 % прымітыўная і нецікавыя. І слова ж такое гучнае выкарыстоўваюць — ПРАЕКТ! Яно больш да архітэктуры падыходзіць. Як спраектавалі Парфенон у Антычнасці, дык руіны яго стаяць да гэтага часу. У нас жа паказалі тэатральны праект два разы і кудысьці на склад адправілі. Глядзеў я калісьці нейкі маскоўскі праект у малой зале Палаца Рэспублікі. У афішы вядомыя імёны: Барыс Шчарбакоў, Лія Ахеджакава. І што? Яны нават крэслы аднаго сорту не паставілі. Тра-ля-ля са сцэны… І навошта мне ісці туды, калі я загадзя ведаю, што з гэтага можа быць?

— У іншыя нашы тэатры ходзіце?

— Я калісьці запытаўся ў Яўгена Аляксандравіча Еўсцігнеева, ці ходзіць ён у іншыя тэатры. На што ён мне адказаў, што ходзіць толькі тады, калі ўсе навокал кажуць, што ёсць сэнс паглядзець спектакль. І я так адказваю. Чаго мне ісці, калі я і сам так магу сыграць? Вось калі нешта прагучыць, калі ўсе будуць раіць пайсці, тады трэба паглядзець. Але нешта я даўно не памятаю, каб нейкі спектакль у нас так гучаў.

— Мне здаецца, спектакль «Радзіва Прудок», які не так даўно з’явіўся ў рэпертуары вашага тэатра, прагучаў даволі моцна. У ім купалаўскі акцёр Раман Падаляка дэбютаваў як рэжысёр. Для творцаў сёння характэрна спрабаваць сябе ў розных іпастасях. Вашаму пакаленню ўласціва ўсё жыццё аддаваць адной справе…

— Прафесія рэжысёра — усёабдымная, яна патрабуе зусім іншага мыслення. Я не спрабаваў сябе ў рэжысуры, але мяне і не цягне, бо я ведаю: не мог бы быць рэжысёрам, бо забіў бы тады многіх выканаўцаў. Рэжысёру трэба знайсці ў чалавеку тое, аб існаванні чаго той і сам не падазравае.

— Вам давялося папрацаваць з многімі рэжысёрамі. Каго вы можаце назваць сваім рэжысёрам?

— Для мяне гэта быў Валерый Раеўскі. Мы маглі пагаджацца, маглі спрачацца, але яму заўсёды ўдавалася мяне ўгаварыць. Калі ён узяўся за «Рэвізора», то мне прапанаваў ролю Бобчынскага. Я дагэтуль ужо граў Бобчынскага ў аматарскім тэатры, глядзеў «Рэвізора» ў ТЮГу, і мне зусім не хацелася брацца за гэтую ролю. А Раеўскі кажа: «Ты толькі ўяві: там з адной фразы можна выцягнуць такое, чаго не было яшчэ ні ў адным “Рэвізоры”!» Гэта ён казаў пра фразу Бобчынскага: «Як будзеце ў Пецярбургу, то скажыце, што жыве ў такім-та горадзе Пётр Іванавіч Бобчынскі. Болей нічога не кажыце». Усё, чаго я дасягнуў у прафесіі, дасягнуў толькі дзякуючы працы з Валерыем Раеўскім.

Яшчэ ўспамінаю працу з Барысам Луцэнкам. Ён рэжысёр, які думае і заўсёды глыбока, па-філасофску капае матэрыял. Яго «Макбэт» з Янкоўскім — гэта было нешта! Мы з Луцэнкам працавалі над «Таблеткай пад язык». Я глядзеў, як «Таблетку пад язык» паставілі ў Тэатры сатыры, дык там усе героі атрымаліся нейкія гарадскія. У нашым жа спектаклі ўсе былі ад зямлі, ад жыцця. Не хачу сказаць, што ў мяне Дзед Цыбулька атрымаўся лепей, чым у Папанава. Але ж у яго быў дзед з прыгарада, а ў мяне — з самой вёскі.

— Акрамя гэтай, вы часта згадваеце ролю Аўдзея са «Страсцей па Аўдзею», Дармідонта з «Позняга кахання» і Цярэшку з «Трыбунала»…

— Запамінаюцца тыя ролі, у якіх ёсць, што іграць. З усіх маіх роляў такіх можна ўспомніць толькі з дзясятак. У МХАТе вядомы такі жарт. У Хмялёва было чатыры ролі, але ж гэта былі ролі! А ў Тарханава было 400 роляў, і з іх можна ўспомніць толькі чатыры. Калі ўзяць творчасць Макаёнка, то ў яго ўвогуле няма схематычных роляў. У любой яго п’есе — Персанажы!

— Валерый Раеўскі, здаецца, паставіў у Купалаўскім амаль усяго Макаёнка. Вам давялося працаваць з Андрэем Ягоравічам...

— Так, я граў ва ўсіх п’есах Макаёнка акрамя «На досвітку» і «Верачкі». Андрэй Ягоравіч наглядзеўся сваіх спектакляў па ўсім Саюзе і, калі працавалі над «Трыбуналам», казаў Раеўскаму: «Вось тут трэба так, а тут — гэтак». А Раеўскі адказваў: «Не, не збівай яго зараз! У нас свой ход, сваё прачытанне!» Памятаю, у «Таблетцы пад язык» у дзеда Цыбулькі быў такі маналог пра зямлю: «Гэтая зямля за тысячы гадоў наскрозь прамокла ад людскога поту, набракла ад горкіх мужычых слёз... Ступі на яе... Дык яна ж чвякае!» Макаёнак паглядзеў, як я сыграў гэты маналог, і сказаў: «Ты тут вылажыся, ты гэта “чвякае” так скажы, каб у гледачоў у зале аж зачвякала ў вушах». Ён даваў канкрэтныя, слушныя заўвагі.

— А якія традыцыі раней былі ў Купалаўскім тэатры?

— Раней мы святкавалі кожную прэм’еру. Галіна Іванаўна Уладамірская, нявестка Уладзіміра Іосіфавіча, напрыканцы прэм’ернага спектакля прыносіла вялізную каструлю адварной бульбы. Дый астатнія таксама нешта куплялі, прыносілі. Няма розніцы, заняты ты ў спектаклі ці не. І мы рабілі тут сапраўднае свята! А зараз адыгралі спектакль — і па дамах. А на капуснікі да нас раней прыходзілі акцёры з усіх мінскіх тэатраў!

— Хто з купалаўскіх акцёраў стаў для вас сапраўдным сябрам?

— Сяброў многа не бывае. Бывае адзін — і на ўсё жыццё. Для мяне гэта Віктар Паўлавіч Тарасаў.

— Зараз вам даводзіцца працаваць з маладымі купалаўскімі акцёрамі. Сённяшняе пакаленне адрозніваецца ад вашага?

 — Адрозніваецца. У іх больш інфармацыі, у кожнага кішэні набітыя гаджэтамі. Забыў, колькі 7 на 8, ай ёлкі зялёныя, ціснуў кнопку — 56. А тут батарэйка села, і ён ужо не можа палічыць. Яны цікаўныя, заўсёды імкнуцца наперад. У мой час ўсё было павольней, а цяпер у акцёраў больш мітусні, ім трэба ўсюды бегаць. Паспець трапіць у апошні кадр у серыяле, каб на колькі секунд з’явіцца ў тэлевізары…

— Вядома, акцёры спрабуюць знайсці дадатковы заробак...

— А як жа, зарабіць трэба. Мы таксама шукалі дадатковых заробкаў — у кінастудыі, на радыё і тэлебачанні. Зараз канал «Беларусь 3» паказвае, якія раней спектаклі ставіліся на тэлебачанні. Дык гэта ж які быў узровень! «Людзі на балоце» ўпершыню паставілі на радыё, потым на тэлебачанні і пасля — у тэатры. Акцёрам трэба было толькі ўсюды паспяваць. А да маладых цяпер патрабаванні большыя.

— Ад рэжысёраў ці ад гледачоў?

— Ад жыцця.

— Якую параду вы маглі б даць маладым акцёрам?

— У тэатры трэба чакаць і спадзявацца. Каб была роля, каб рэжысёр табою зацікавіўся, а калі яшчэ і драматург побач — дык гэта зусім добра.

— Некаторыя крытыкі адзначаюць, што ў акцёраў сярэдняга ўзросту і маладых сёння не атрымліваецца пераканаўча ўвасобіць на сцэне філасофію вяскоўцаў. Ці згодныя вы з гэтым?

 — Калі так разважаць, і цара Эдыпа, і Гамлета маладыя акцёры сёння ўжо не сыграюць. Але ж гэта не так. На сцэне можна ўвасобіць філасофію любой ролі, калі ў акцёра ёсць неабходныя здольнасці і калі рэжысёр яшчэ крышачку і філосаф, і цырульнік. Прыйшоў лахматы артыст, а ён яго так падстрыг, што ў выніку атрымаўся прыгажун.

Тое ж датычыцца і літаратуры: калі маладыя чытаюць Пушкіна, яны разумеюць яго, нягледзячы на аддаленасць эпохі. Але людзі чытаюць зараз усё меней і меней. Здаў экзамены ў інстытуце і забыў пра літаратуру, за ўсё жыццё потым ні разу томік Блока так і не адкрыў. Гэта праблема нашага часу. Раней быў папулярны фармат публічных чытанняў, які цяпер, на жаль, чамусьці стаў незапатрабаваны. Я слухаў Усевалада Аксёнава, потым Сяргея Юрскага, Міхаіла Казакова. У Беларусі Мікалай Казінін, мой аднакурснік, актыўна прапагандаваў фармат чытанняў. Я калісьці чытаў «Цёркіна» ў Педінстытуце імя М. Танка. Цяпер жа нікому не прыйдзе думка арганізаваць канцэрт «Аўсяннікаў чытае Пушкіна», напэўна, такі фармат ужо нецікавы.

— Але ж у нас усё часцей праходзяць чыткі сучаснай беларускай драматургіі...

— Чыткі п’ес — гэта прымітыўна, на маю думку. Сядзяць акцёры і чытаюць. Ну, што ты мне чытаеш? Я ж адукаваны чалавек, я і сам прачытаць змагу. Вось калі б я ўбачыў тэкст у дзеянні, тады гэта было б цікава. Можна, вядома, усклікаць: «О, новы фармат!» Але ж гэта было сто гадоў таму, і нічога новага я тут не бачу.

— Якімі, на вашую думку, павінны быць суадносіны класікі і сучасных формаў на сцэне?

 — Галоўная праблема сучасных формаў у тым, што там усім абавязкова трэба самавыявіцца. Дык ідзі і самавыяўляйся дома, лежачы на дыване. Граючы Германа ў «Пікавай даме», я магу самавыяўляцца колькі заўгодна. Замільгаюць свечкі, на сцэне ўсё закруціцца, музыка ўдарыць у вушы… Такое ўжо было, гэта паўтарэнне па трэцім ці мо па пятым разе. Але ж ты мне пакажы спачатку сапраўднага Германа. Аляксей Дзмітрыевіч Папоў, выдатны вучань Канстанціна Сяргеевіча, вывеў формулу «сёння, тут, зараз, упершыню». Вось калі пражыць ролю сёння і менавіта зараз на чатыры ці пяць актаў, тады будзе сапраўднае жыццё. Але поўнасцю пражыць любую ролю псіхалагічна немагчыма, можна трапіць у лякарню, таму трэба ўмець карыстацца рамяством.

— Вы называеце акцёраў служкамі Мельпамены. Служка Мельпамены — гэто хто?

— Служка — гэта не той, хто ў храме прыслужвае, а той, у каго ў душы Мельпамена важнейшая за ўсё… Сапраўдны акцёр павінен пераступаць праз быт. Нават у самую разруху, калі толькі і думаеш пра тое, дзе дастаць дзецям малака, трэба выходзіць на сцэну і шчыра прызнавацца ў любові да Джульеты.

— Што, на вашую думку, хоча ўбачыць сучасны глядач, калі прыходзіць у тэатр, кіно? Чаго чакае ад мастацтва?

— Не магу адказваць за глядача, але ж магу сказаць, для чаго існуе тэатр. Тут я згодзен з думкай Андрэя Аляксеевіча Папова (сын знакамітага Аляксея Дзмітрыевіча Папова), які казаў, што тэатр патрэбны чалавеку для таго, каб было лепей жыць. І тым, хто ў глядзельнай зале, і тым, хто на сцэне. Калі хаця б адзін чалавек пасля спектакля задумаецца, то гэта ўжо добра. Але ж не, адзін — мала! У Купалаўскім нават пасля рэканструкцыі гледачы, якія купляюць квіткі на бельэтаж, не бачаць адну трэцюю сцэны. Дык я жартую, што гэта спецыяльна зрабілі для таго, каб глядач яшчэ раз прыйшоў на спектакль і пабачыў тое, што не атрымалася ўгледзець падчас першага прагляду. Важна, каб тэатр змог штосьці скалупнуць у душы чалавека. Бо той прыходзіць у тэатр па эмоцыю.

— Як вы можаце ахарактарызаваць сучасных гледачоў? Якія яны?

— Зусім розныя. Некаторыя не бачаць розніцы паміж тэатрам і канцэртам у Палацы спорту. Яны прывучыліся апладзіраваць з любой нагоды. Загучала музыка, пачаўся танец — і яны адразу пляскаюць. Але побач з такім глядачом ёсць і чалавек, які разумее, куды ён прыйшоў, які будзе слухаць і паважаць цішыню. Бо цішыня — гэта самае галоўнае, яна сведчыць пра тое, што адбылася ланцуговая рэакцыя з гледачом. Калі яго нешта чапляе, ён замаўкае. Гэта добра бачна па «Вечары» Дударава. Пасля фразы «Аджыў сваё, чалавек» зала заціхае.

— Вы апошні з беларускіх артыстаў атрымалі званне народнага артыста СССР. У вас вялікае мноства ўзнагарод: медаль Францыска Скарыны, «Крыштальная Паўлінка», медаль ЮНЕСКА «Віктор Гюго»...

— Вядома, такія ўзнагароды атрымліваць прыемна. Але падаецца, што яны даюцца як быццам бы за мінулае. Вось фармулёўка: «За гонар і годнасць». А што, у 50 гадоў у мяне не было гонару і годнасці, яны ў 80 з’явіліся? Незразумела гэта…

— Генадзь Аўсяннікаў сёння — які ён?

— На пытанне «Як жывеш?» я заўсёды адказваю: «Пакуль на паверхні Зямлі». Але калі вам хто-небудзь у 83 гады будзе расказваць пра свае планы на будучае, то не верце яму. Якія могуць быць планы? Тэатр — гэта місія маладых. Я ж цяпер нічым асаблівым не займаюся. Перачытваю кожны дзень адзін-два вершы Пушкіна, проста так. А калі не спіцца, то магу ўспамінаць Чэхава, тады яшчэ больш заснуць не магу. У Гаварухіна ёсць добрая фраза: «Жыццё трэба так пражыць, каб было, што ўспомніць і нават сорамна расказаць».

— У вас так атрымалася?

— Ёсць і такое. Любы жывы чалавек павінен прайсці праз усё, тым больш акцёр. Ён павінен пераступаць праз усе перашкоды, дзесьці зачапіцца, паслізнуцца, спыніцца, азірнуцца і — наперад.

Паліна ЛІСОЎСКАЯ