Хто такі Паклонскі?

Гістарычны жанр у беларускай літаратуры новым і слаба распрацаваным не назавеш. Уладзімір Караткевіч, Кастусь Тарасаў, Уладзімір Арлоў, Анатоль Бутэвіч, Леанід Дайнека, Адам Мальдзіс, Кастусь Цвірка, Людміла Рублеўская і многія іншыя зрабілі вельмі шмат для ўмацавання гістарычнай памяці беларусаў. Дзякуючы ім многія эпохі, постаці, падзеі перасталі быць абстракцыяй і «ажылі» на старонках твораў. Таму з’яўленне новага гістарычнага рамана не можа лічыцца выключнай падзеяй для нашай літаратуры, але і ардынарнай, штодзённай з’явай таксама не назавеш.

Раман Яўгена Зубовіча «Беларускі палкоўнік. Кніга 1» (Мінск, Пазітыў-цэнтр, 2018), які сёлета пабачыў свет, прысвечаны найбольш складанаму часу ў гісторыі нашай краіны. Гэта сярэдзіна XVII ст., якое ўвайшло ў памяць нашых продкаў як «крывавае» з-за бясконцых войнаў. Акрамя таго, гэта час пашырэння расколу ў грамадстве Вялікага Княства Літоўскага. Грамадзянскі раскол і канфрантацыя ў нашай даўняй дзяржаве былі выкліканы Контррэфармацыяй і стратай «палітычным народам» (шляхтай) ранейшых арыенціраў «агульнага дабра», верацярпімасці і вяршэнства закона, якія пашыраліся на хвалі Рэнесансу і Рэфармацыі стагоддзем раней. Заняпад хрысціянскай маралі праявіўся і ў тым, што многія землеўласнікі, страціўшы спагаду да сваіх падданых, узмацнілі прыгнёт. Частка прыгонных бегла на поўдзень і далучалася да казацкай вольніцы...

Магчыма, з прычыны складанасці гэтага перыяду ў нашай літаратуры існуе не так ужо і шмат мастацкіх твораў пра герояў XVII ст. Тым большую каштоўнасць мае «Беларускі палкоўнік».

У цэнтры першай часткі рамана — асоба магілёўскага шляхціца Канстанціна Паклонскага. Паклонскі — рэальная гістарычная постаць. У віхуры палітычных падзей 1654 г. ён атрымаў ад расійскага цара Аляксея Міхайлавіча званне «беларускага палкоўніка» і права набіраць войска на Магілёўшчыне. Асаблівую цікавасць раману надае якраз вастрыня і пераменлівасць тагачасных палітычных падзей, што дазволіла пісьменніку паказаць розныя рысы характару сваіх герояў.

Героі кнігі — людзі разнастайныя, са сваім розумам, ахвярнасцю і амбіцыямі, грахамі і праведнасцю.

Галоўны герой рамана пазбаўлены кніжнай зададзенасці, якая часам сустракаецца ў беларускай гістарычнай прозе. Дзеянні Паклонскага прадбачыць цяжка. У адной сітуацыі ён рызыкуе сваім жыццём і місіяй, каб абараніць гонар звычайнай магілёўскай гандляркі, а ў іншай — забівае бяззбройнага палоннага, які сказаў яму праўду. «Беларускі палкоўнік» можа доўга прадумваць план узяцця горада ці мястэчка, а можа, пад уплывам асабістых эмоцый, кінуцца з купкай адданых жаўнераў на бессэнсоўны штурм Магілёва.

Цікавы і даволі рэдкі для нашай літаратуры вобраз пратэстанцкага пастара. Магілёўскага евангельскага святара мы бачым у адзін з самых драматычных момантаў, калі яго жыццю пагражае небяспека. Ва ўсіх бедах, якія абрынуліся на магілёўскіх пратэстантаў, вінаваты Паклонскі, але, нягледзячы на гэта, пастар да яго ставіцца роўна і нават дорыць уласную Біблію, паказваючы такім чынам, што нельга ніколі ставіць крыж на чалавеку, нават калі ён памыляецца і робіць зло.

Вера пастара і вера Стасі Зяновіч, якую кахае Паклонскі, падобныя і розныя. Пастар, першы раз бачачы Паклонскага, дае яму шанц, нават калі той на кепскай дарозе. Стася ж кажа, што можа змяніць сваё стаўленне да «беларускага палкоўніка» толькі тады, калі ён пакаецца і пачне адкупляць свае грахі.

Вобраз маскоўскага ваяводы Міхайлы Ваейкава, прыстаўленага сачыць за Паклонскім, адразу не выклікае антыпатый ці сімпатый. Аўтар дае магчымасць чытачу самому разабрацца ў гэтым чалавеку, убачыць яго моцныя і слабыя бакі, ацаніць учынкі, і, галоўнае, мэту яго з’яўлення ў жыцці Паклонскага.

Яўген Зубовіч падае вельмі канкрэтныя геаграфічныя і храналагічныя каардынаты падзей, тым самым падкрэсліваючы іх гістарычную праўдзівасць. Кніга з’яўляецца своеасаблівай энцыклапедыяй таго часу, вельмі добра паказвае штодзённае жыццё. Аўтар напоўніў твор апісаннямі вопраткі, страў, умацаванняў, зброі і вайсковага рыштунку, тагачасных промыслаў, тавараў і інш. Асаблівы моўны каларыт тэксту надае частае ўжыванне дзядзькам «беларускага палкоўніка» Міхалам Рудніцкім (тут назіраецца тыпалагічнае падабенства з Ануфрыем Заглобам з трылогіі Генрыка Сянкевіча) розных прымавак і жартаў. Аўтар пераносіць чытача то ў сталіцу Багдана Хмяльніцкага Чыгірын, то ў стан Аляксея Міхайлавіча пад Смаленскам, дзе адбываецца сустрэча Паклонскага з царом, то ў сядзібу магілёўскага дзяржаўцы Пятроўскага.

Юрась БАЧЫШЧА, кандыдат гістарычных навук