Ларыса Рыжкова: Нізавошта не прамяняю вёску на горад

З першай секунды адчула сябе ў Міханавічах, быццам у гасцях у бабулі. І ўсё дзякуючы непадробнай вясковай гасціннасці кіраўніцы ўзорнага фальклорнага ансамбля «Калыханка». Адмыслова да майго прыезду спадарыня Ларыса спякла сваю фірмовую шарлотку. «Ведалі б вы, як дзеці (мае на ўвазе «калыханкаўцаў») любяць мае пірагі ды наліснічкі... Як напяку на Масленіцу вялікі стос бліноў, за вушы не адцягнуць».

ПРА ЗАГАДЧЫЦУ АЎТАКЛУБА, ВАЛЁНКІ Ў СНЕЗЕ ДЫ ЗАМОВУ АД ПАДХАЛІМСТВА

Я, як і большасць аднакурсніц (Ларыса Рыжкова скончыла Мінскі тэатральна-мастацкі інстытут. — Аўт.), марыла стаць знакамітай актрысай. Кожныя канікулы праводзіла ў Ленінградзе. За 10 дзён паспявала паглядзець 20 спектакляў. Бачыла Фаіну Ранеўскую ды Расціслава Плята ў пастаноўцы «Далей — цішыня...», самога Высоцкага ў ролі Гамлета...

Мой муж, дарэчы, знешне быў падобны на Уладзіміра Высоцкага. Дачка і цяпер, калі бачыць акцёра па тэлевізары, кажа: «На тату нашага падобны».

Па размеркаванні трапіла ў Горкі. Пры сельгасакадэміі быў моцны дом культуры, але я, уся такая багемная, працягвала мроіць пра вялікую сцэну. Як толькі скончылася абавязковая адпрацоўка, паставіла маму перад фактам: «Еду ў Ленінград». Яна не пярэчыла. Відаць таму, што ў нас там было шмат радні. Два тыдні я шукала работу. Але не знайшла нічога акрамя мыйшчыцы і змазчыцы колаў у тралейбусным парку. Перш чым вярнуцца дадому, вырашыла праведаць сваячку, якая жыла ў Кірышах — гэта гарадок у Ленінградскай вобласці. Увечары за вячэрай мне яе муж кажа: «Лора, ну ты зайдзі да нас у аддзел культуры. Можа, там якая работа ёсць». Так я стала загадчыцай аўтаклуба. Вазіла лекцыі ды канцэрты па сёлах. Кіроўца аўтобуса ў выніку стаў маім мужам (усміхаецца).

Мая цётачка — заслужаная артыстка Беларусі Ганна Рыжкова — папрасіла мяне пакінуць дзявочае прозвішча. У людзей творчых прафесій так было прынята. Муж жа мой быў чалавек просты. Усе дзіву даваліся, як я звязала з ім свой лёс. Мне ж у той час падабаліся людзі складаныя, творчыя. І раптам хлопец з хутара, піша з памылкамі... Я ж у ім сустрэла мужнасць: шмат было сітуацый, калі ён праявіў сябе, як сапраўдны мужчына. З сынам егера, я, гарадская дзяўчына, пазнала зусім невядомае дагэтуль жыццё. Ляжым, бывала, у стозе ўдваіх, цалуемся. У нейкі момант ён бярэ стрэльбу, цэліцца і — бах, слонка падае на зямлю. На лася разам з ім не раз палявала ў загоншчыках. Ідзеш па снезе ў валёнках, правальваешся ледзь не па пояс... Экзотыка.

Калі нарадзіўся сынок, прыгадала ўсе казкі, якія калісьці чула. Пачынаю расказваць «жылі-былі дзед і баба...», малы імгненна заціхае. Дзіцятка, якое яшчэ не разумее слоў, слухае інтанацыю, яму цікава, куды ты голасам заплывеш. Гляджу — і свякроў са свёкрам прыціхлі. Нібы нешта робяць, а самі, адчуваю, хоць і не ведаюць беларускай мовы, таксама вушы навастрылі...

Мая цётачка ездзіла па ўсім Савецкім Саюзе і чытала са сцэны вершы беларускіх паэтаў. У прыватнасці, гумарныя замовы Ніла Гілевіча. "Га­рэ­лі­ца-бе­лі­ца, свян­цо­ная ва­дзі­ца, уся­сіль­ная ца­ры­ца. / Коль­кі жыць бу­ду — не на­п'ю­ся, на ця­бе на ад­ну ма­лю­ся..." (за­мо­ва п'я­ні­цы); «Каб не лізаў так часта / Ён роднаму начальству / Ні наскі, ні пяткі, / Ні ля пупа складкі, / ...Ні спераду забягаючы, / Ні збоку заглядаючы, / Ні ззаду даганяючы, / Ні знізу падпаўзаючы...» (замова ад падхалімства). Паўсюдна на канцэртах беларуская мова з вуснаў Ганны Паўлаўны ўспрымалася на «ўра» і без перакладу. І ўсё гэта найперш таму, што была па-майстэрску інтанаваная.

ПРА ПЯЦЬ АВЕЧАК, ПАРТФЕЛЬ, ЯК У ЖВАНЕЦКАГА, ДЫ АЛЕРГІЧНЫ НАСМАРК

Аднойчы мне ўдалося завабіць у свой аўтаклуб Ігара Маціеўскага, фалькларыста з Ленінградскага інстытута тэатра, музыкі і кіно. Спачатку ён гадзіны дзве расказваў пра фальклор. А потым са свайго пацёртага, як у Жванецкага, партфеля дастаў пастухову дудачку і зайграў. Гэта быў сапраўдны цуд, я проста зап'янела ад гэтых расказаў і гукаў... У той момант зразумела, навошта лёс заслаў мяне ў Ленінградскую вобласць.

Як захапілася фальклорам, дык страціла цікавасць да тэатра. Ён падаўся мне не такім шчырым і сапраўдным пасля гэтых спрацаваных за жыццё, незвычайна мудрых бабулек з іх песнямі, казкамі ды абрадамі.

Неяк доктар сказаў мужу: «У вас алергічны насмарк. Вам трэба неадкладна памяняць клімат». А ў Кірышах у той час быў біяхімічны завод. Як на зло, і ў нашага дзіцяці пачаўся насмарк. Неяк ноччу ляжым у ложку, пра гэта размаўляем. Кажу мужу: «Толік, а можа паехалі ў Беларусь? А ён: «Паехалі». Так мы апынуліся ў Міханавічах. Праўда, на жаль, нядоўга ён пражыў удалечыні ад радзімы.

У Міханавічах ад нуды і дэпрэсіі мяне выратаваў фальклор. Я пачала ездзіць па бабульках, збіраць старажытныя беларускія песні, гульні, казкі. Потым мяне запрасілі працаваць на тэлебачанне. Гэта быў фальклорны цыкл праграмы «Калыханка», прысвечаны народным святам. Раз на месяц я надзявала народны строй і расказвала дзеткам нанач казкі і паданні пра Масленіцу, Саракі, Купалле. Першая мая «Калыханка» была калядная. «Ёсць, ёсць у Дзедкі пяць, пяць авечак, шосты бычэчак, курка-рабушка, сабачка-брахушка і Бабка-старушка. Дзед, о дзед! Падай Каляду!..» Як зараз памятаю, расказвала тады казку
«Як воўк калядаваў». (Цудоўна было б зараз вярнуць «Калыханку» ў такім фармаце. — Аўт.). А чаму і не! Але нікому гэта чамусьці не прыходзіць у галаву.

Тая калядная «Калыханка» натхніла мяне на стварэнне сваёй «Калыханкі». Да канца масленічнага тыдня я ўжо сабрала ў сябе ў Міханавічах у пад'ездзе пяцёра дзяцей. Першай мы развучылі песню пра Масленіцу: «У нас сёння Масленіца. / Прыляцела ластавіца. / Села, упала на жэрдачку. / Шчабятала вестачку...» Спявалі тады яшчэ не вельмі чыста. «Нічога, — думала, — трэба ж з нечага пачынаць».

Ніколі не імкнулася выбіцца ў начальства. Гэта дало мне магчымасць застацца сабой. Каб я была дзе-небудзь у іншым месцы, мяне б паспрабавалі перарабіць, прымусілі скакаць пад чужую дудку. А тут, у Міханавічах, як я была дзівам, так дзівам і засталася. Мне галоўнае, каб народная песня жыла, каб не затухаў гэты агеньчык. Адчуваю адказнасць за гэта перад людзьмі ды перад Богам. Я сабе абрала гэты шлях, і большага шчасця мне не трэба.

Строі для «Калыханкі» шыю сама. У гэтым таксама ёсць мая свабода. Хочацца мне, напрыклад, вышыць гэту кветку, я яе вышываю. Мы з «Калыханкай» трымаемся стылістыкі магілёўскага касцюма. Колісь нас запрасілі на праграму «Крок». А нам не было чаго надзець. У цётачкі маёй была знаёмая бібліятэкарка ў Касцюковіцкім раёне. Кажа: «Няхай прыязджае твая пляменніца, я ёй тут мігам назбіраю касцюмаў». На наступны дзень я ўжо была ў Цеханічах. Бабулькі адразу ж мяне пазналі, бо я ж ужо была тэлевядучай, некалькі «Калыханак» правяла. Падаставалі з куфраў свае найлепшыя строі. Праўда, праз колькі год яны ў нас разваліліся, бо і так былі старэнькія, а яшчэ і мы іх пастаянна мылі ды прасавалі.

Шыць і вышываць мяне навучыла патрэба. Клала перад сабой тыя касцюковіцкія строі і расшыфроўвала крой, вышыўку. Мы, людзі, калі толькі захочам, дужа многа можам.

ПРА ДРЭННЫ ЗРОК, БЕЛАРУСКАМОЎНУЮ ЛІТУРГІЮ ДЫ СТАРОГА БАЦЬКУ

Мой тата — самавучка. Іграў на гітары, гармоніку, баяне, мандаліне... Раней людзі, што траплялася пад руку, усяму вучыліся. Паколькі ў таты быў дрэнны зрок, яго запрасілі акампаніятарам у клуб невідушчых. Ён дужа хораша спяваў. Калі госці збяруцца, ён маму абдыме і зацягне: «Я до войны спокойно жил с женой. / Мы оба с ней работали прилежно. / Она была всегда мила со мной. / И я к ней относился очень нежно...». Трэба заняцца неяк, аднавіць яго любімыя песні.

У свядомасці маіх «калыханкаўцаў» праз фальклор засяляецца цэлы кантынент — з гэтых коней, якія пасуцца ў полі, з дзяўчат, якія клічуць вясну ў сваё жыццё... У народных песнях столькі мудрасці! Яны дапамагаюць па жыцці, ускладняюць чалавека, робяць яго не аднамерным. На занятках мы развучваем таксама беларускія гульні ды казкі. Я цешуся: калі малыя вырастуць, ім будзе, што расказаць ды паказаць сваім дзецям.

У мяне не такая ўжо багатая калекцыя гульняў, але нам хапае. Дзеці кажуць, што нават у школе на фізкультуры ўвялі некаторыя з іх. Кожная гульня чамусьці вучыць. Мае дзеці, напрыклад, вельмі любяць хадзіць па ўяўным лесе і збіраць уяўныя грыбы ды ягады, прыпяваючы: "У мядзведзя ва бару / Грыбы, ягады бяру, / А мядзведзь ня спіць, / І на нас вурчыць". "Мядзведзь" збоку назірае за малымі, калі песня заканчваецца, ён падымае "лапы" і грозна рыкае. Дзеці заміраюць у той позе, у якой былі. "Мядзведзь" ходзіць па "лесе" і шукае таго, хто пашавеліцца ці ўсміхнецца. Калі знаходзіць "жывога" прытворшчыка, рыкае на яго. Той, на каго зарыкаў "мядзведзь", становіцца "мядзведзем", а дзеці "ажываюць". Гульня працягваецца. Яна вучыць, што ў лесе трэба трымацца гуртам, пастаянна перагуквацца, каб не заблукаць. А таксама, што пры сустрэчы з мядзведзем трэба сыграць ролю нежывога чалавека: не варушыцца, пачакаць, пакуль ён цябе абнюхае і пойдзе прэч.

Даўней быў такі звычай: як састарэюць бацькі, то дзеці вязуць іх у глухі лес ды і пакідаюць там... Адзін сын, каб яго не асудзілі суседзі, схаваў свайго нямоглага татку ў цёмнай каморцы. Аднойчы здарылася няшчасце: град усё жыта выбіў. Прыйшоў сын да бацькі ў каморку, бядуе. А той яму: «Пакуль я жывы, без хлеба мы не застанёмся. У тым годзе, калі мы гумно будавалі, быў вельмі добры ўраджай. Дык я немалочаным жытам страху накрыў. Здзяры яе, абмалаці і мецьмеш насенне». Сын так і зрабіў. Прыйшла зіма. Няма чаго есці. Зноў ідзе сын да бацькі ў цёмную каморку. «Вазьмі рыдлёўку ды пакапайся ў хаце пад лаваю, — кажа стары. — Там я некалі, як быў яшчэ малады, закапаў трохі грошай на чорны дзень. Абрадаваўся сын, выкапаў бацькавы грошы і купіў збожжа. Сам з сям'ёю хлеб есць ды яшчэ і суседзям пазычае. Вось яны і пытаюцца ў яго: «Адкуль ты хлеб бярэш?» Прызнаўся сын: «Бацька мяне корміць». Перасталі з таго часу сыны бацькоў у лес вазіць, а пачалі пад старасць шанаваць іх і даглядаць. Дык вось раней, калі якая бяда, усе па параду ішлі да бацькоў. Цяпер жа моладзь моліцца на камп'ютары ды банкаматы. І ад гэтага вельмі сумна.

Мае дзеці не пайшлі па маіх слядах. А вось унучачка, дзякуй богу, спявае ў "Калыханцы", і вельмі хораша. Праўда, як я ні хацела, яна не стала салісткай. Для гэтага трэба вялікае жаданне ды адмысловы характар.

Цяпер у Мінску страшна нават спытаць, як кудысьці прайсці. Мінакі кажуць, бывае, выпадковыя рэчы, пашлюць цябе абы куды. Неяк раней людзі адказна ставіліся да ўсіх парадаў.

Фалькларыстка Алена Боганева падарыла нам зборнічак духоўных вершаў, запісаных у Іванаўскім і Жыткавіцкім раёнах. Мы з дзецьмі развучылі іх і спяваем у Міханавіцкай царкве. Людзі, калі слухаюць, не могуць стрымаць слёз. А нядаўна нас папрасілі развучыць літургію на беларускай мове. Восенню прыходзьце паслухаць у мінскі сабор Пятра і Паўла.

Нізавошта не прамяняю вёску на горад. Тут яшчэ, дзякуй богу, ёсць простыя людзі. Ёсць мае суседкі, якія заўсёды гавораць тое, што думаюць. Гарадскі ж чалавек тысячу разоў падумае, што сказаць, і скажа, тое, што трэба. А мне дорага гэта адкрытасць, шчырасць. Кола яе ў сучасным свеце, на жаль, звужаецца. У Міханавічах яно пакуль ёсць, і я, дзякуй богу, магу ў ім знаходзіцца.

БЛІЦ-АПЫТАНКА

— Калі б у вас была татуіроўка, што б на ёй было? Зараз, напрыклад, сярод моладзі папулярны беларускі арнамент.

— Я такія татуіроўкі раблю на сваіх фартухах, кашулях (усміхаецца). Апошні раз вышыла сабе дубовыя лісточкі з жалудочкамі, а Каці (спявае ў «Калыханцы». — Аўт.) — курачку з пеўнікам як сімвал сям'і.

— Можа, у вас ёсць нейкі талент, пра які мала хто ведае?

— У мяне цётка была майстрыха вялікая. На гастролях яна любіла рамантаваць адзенне. Вельмі акуратна і прафесійна цыравала шкарпэткі. Дзякуючы свайму майстэрству рэстаўрацыі, любімую рэч яна магла насіць вельмі доўга. Неяк паказала мне сваю любімую маечку — прыгожанькую, нямецкую, па фігурачцы. У нас у савецкія часы такіх не выпускалі. Тая маечка была ўся аздоблена карункамі, якія пастаянна адрываліся. Дык цётка кожны элемент акуратненька прышывала назад. Я таксама люблю рамантаваць адзенне. Гэта мне і адпачынак, і настрой. Праўда, апошнім часам у асноўным вышываю, бо цыраваць цяперашняе пустая справа. Калі тая шкарпэтка пачала рвацца, то яе нічым не ўратуеш.

— Цікава, а пра што марыць казачніца?

— "Калыханцы" ў наступным годзе спаўняецца 30 гадоў. Хацела, каб разам сабраліся мае выхаванцы розных узростаў. Цікава было б спалучыць у спевах жыццёвы досвед ды мацярынскую мудрасць з дзіцячым запалам, непасрэднасцю, лёгкасцю... Мару пра свой канцэрт. Вось бы знайшоўся прадзюсар, які б сказаў: "А вось гэта было б цікава!" Я Блізняты па гараскопе. Заўсёды чакаю, што павінен быць хтосьці побач. Але акрамя дзяцей пакуль нікога няма... Улетку, калі мае «калыханкаўцы» раз'язджаюцца на канікулы і я адлучана ад сваёй асноўнай справы, пачынаю думаць пра казку. Што мне трэба паехаць у Маладзёжны тэатр эстрады і паказаць ім сваю казачную праграму. Няўжо гэта нікому не трэба?» ...Жыццё маё праходзіць. Я старэю. Хоць для казачніцы гэта не страшна (смяецца).

Калыханка ад спадарыні Рыжковай

«Баю, баю, Несцерка, а на лета шэсцерка. / Баю, баю, Петрачок, а на лета сем дачок. / Баю, баю, малое, а на лета другое. / Адно будзе лялька, а другое нянька. / Адно будзем калыхаць, а другое забаўляць. / Пойдзе мамка ў асець і другое прынясець. / Баю, баю, Мішанька. Баю-баю ціхенька. / Мішка вочкі закрывай і на Надзю не ўзірай...» Апошнія два радкі я на хаду прыдумала (усміхаецца). Так раней і рабілі нашы бабулі, пастаянна імправізавалі.

Надзея ДРЫНДРОЖЫК

Фота Анатоля КЛЕШЧУКА